د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلى*
د بیاڤێ سایکۆلۆژیا پەروەرد و فێربوونێ دا، بیردۆزا کو زانایێ بەرنیاس ژوولیان ڕۆتێرى (Julian Bernard Rotter, 1916- 2014 ) دەیناندى و ب ئێک ژ تیۆرێن بچووک و سەردەمیانە دهێتە هژمارتن و ل سالا (1966) ب ناڤێ ڤەکۆلینەک زانستى ل ژمارا (80) گۆڤارا ( psychological monographs ) بەلاڤکرى. ب گشتى ئەڤ تیۆرە ئاماژەى ب هندێ دکەت کە سەنتەر و جه و ئاراستەیا کۆنترۆلکرنێ ( locus of control ) ڕۆلەک گرنگ د ژیانا مرۆڤى و شێوازێ هزرکرن و دیتنا وى بۆ ژیانێ دا یێ هەى. ب دیتنا وى زاناى ئەڤ باوەرە د بنەڕەتدا دابەشى سەر دو جۆر و شێوازان دبیت: جۆرێ ناڤخۆیى (internal locus ) ئه و جۆرە یێ تێدا خودانێ وێ هزردکەت کە هەمى ڕەفتار و کار و کریار و ئەنجامێن وان بەرهەمێ کار و بزاڤ و هزرکرن و لڤین و مەژیێ مرۆڤى بخۆنە، نەک یێن کەس و لایەن و جه و تشت و ئەگەرەک دیتر. بەروڤاژى هندەک مرۆڤێن هەین خۆدان جۆرێ هزرکرنا دەرەکینیە ( external locus ) و ئەڤ جۆرە مرۆڤە ئەون یێن هزردکەن هەر تشتەکێ بسەرێ وان دهێتن یان ڕەفتار و ئەنجام و سەرکەفتن یان سەرنەکەفتنا وان بەرهەمێ کارتێکرنا هندەک ڕەفتار و فاکتەرێن دەرەکینە و وى چ دەستهەلات بسەر وان دا نینە و نەشێتن کارتێکرنێ ل سەر وان فاکتەران بکەت، بۆ نموونە شانس یان خەلک یان کاودانێن دیتر یان بەخت و هەر تشتەک ژ ڤان بابەتان.
نڤیسەرێ ڤێ گۆتارێ بۆ زانینا جۆرێ ڤێ شێوازێ هزرکرنا تاکێ کوردستانى، ڤەکۆلینەک زانستى ل سەر بنەمایێ وێ بیردۆزێ ئەنجام دا. دیارە ژى ئەم گەلەک جاران گازندەى ژ قوتابیێن خوە دکەین و گلەییا مە ژ ئاستێ وان یێ زانستى و گەلەک ژ شێوازێن ڕەفتارێن وان یێن پەروەردەیى هەمى پێدزانن. هەر چەندە پێدڤیە ئەم بەرى هندێ ڤان گازندا ژ وان بکەین بزانین گەلەک تشت و ڕەفتار و لایەنێن کەلتوورى و فەرهەنگى ل جڤاکێ مە ئێکن ژ وان ئاستەنگێن مەزن د ڕێکا هزرکرنا قوتابیێن مە.
ئه و ڤەکۆلین ب ناڤۆنیشانێ جهێ کۆنترۆلکرنێ ل نک قوتابیان ل قوتابخانەیێن ئامادەیى ل دەڤەرا زاخۆ هاتە ئەنجامدان و مەبەست ژێ زانینا ئاراستەیا کۆنترۆلکرنێ بى د هزر و مێنتالیتە و (ئەقلیەتێ) و کەساتییا وان دا و چاوانیا وێ ئاراستێ، سەمپلێ ڤەکۆلینێ (376) قوتابى بین و بۆ ڤێ مەبەستێ ڤەکۆلەرى پیڤەرەک ئامادەکر کە پێکدهات ژ (26) بڕگەیان، پشتى دەرئینانا ساخلەتێن وێ یێن سایکۆمێتریک (ڕاستى و دروستى، و نەگهۆڕى) و بکارئینانا فۆرموولێن ئامارى، گەهشتە ڤان ئەنجامێن ئەرێنى و ژ وان ئەنجامان ژى ئه و بى کە زۆربەیا قوتابیان خۆدانێ جهێ کۆنترۆلکرنا ژ جۆرێ ناڤخۆیینە.
دیارە قوتابى پشکەکە ژ جڤاکێ کوردستانى، یێ کو ب ڕەنگەک نەرێنى هاتیە پێناسەکرن و شکاندن. ئه و ژى پشکەکە ژ کەلتوورەکێ هەڕفتى یێ کو خەلکێ و نەتەوەیێن دیتر بۆ مە چارچووڤەیێ وێ دروستکرى و ئەم نەچار کرین وەسا هزر بکەین. هەتاکو گەلەک ئیماژە و نیشان و هزرێن نەرێنى و نگێتیڤانە یێن مە بخوە ژ خودێ خوە و کەساتیا کوردستانیان، د هەمى تەخ و چین و ئاست و ڕەنگێن دیتر، هەى و بەرهەمەکێ ڕزیێ هینگى و یێ سەربۆرەکا دیرۆکى و کەلتوورى و ئایینى و پەروەردەیى و جڤاکییە، ئەڤ کەساتییە خودان هندەک جۆرێن پێکهاتانە کە وى ژ هەژى گەلەک دەستکەفت و تشت و مافان نیشان ددەن، لێ هەمى ئه و دەستکەفت و مافێن ژ وى هاتینە ستاندن. هەمى وان بناسان سەربۆرەک تەحل و دژوار و شەقلەشکێن دەست و پێ ل مە کرینە د زکێ مە دا و ئەم یێن زنجیر کرین و نەهێلاین ئەم ببینە خودانێ گەلەک تشتان. هەمى دەمەکى خەلکى ب ناڤێن جودا یێن کەلتوورى و فەرهەنگى و زمانەڤانى و ئایینى و جڤاکى ئەم یێن شکاندین و ئەم وەسا یێن فێرکرین و تێگەهاندین خەلک و زمان و نەتەوە و کەس و جڤاکێن دیترێن هەین ژ مە باشتر و پاقژتر و پیرۆزترن، هێدى هێدى ئەڤ هزر و باوەرە و گۆتگۆتکە د ئەجێندا و دەزگەهێن جڤاکى و ڕاگەهاندن و ئایینى و پەروەردەیى و فێرکرنى دا، ب ڕۆژانە مانشێتێن پرۆپاگندەیێن نەرێنى بین ئاراستەى ناخ و دەروون و هزر و مەژى و مێنتالیتەیا کەساتییا کوردستانیان دهاتنەکرن، ئەڤ کەساتیە لاڕێ و ڤاژێلە کر و گەلەک شاشى پێهاتنەکرن و تێدا هاتنە بنیاتنان و ژ وان ژى مرۆڤەکێ شکەستى و د نزمترین ئاستێ باوەریبخۆ بوونێ، و ب ماف و نەتەوە و زمان و کەلتوور و فەرهەنگ و بها و ئالا و شیان و ویست و داخوازى و حەز و ئارەزوو و ڤیان و فێربوون و پەروەردەیێن خوە ژى. بەلێ پا وەکى دبێژن”هەیڤ هەتاهەتایە ل پشت عەوران نامینیتن”، بۆرینا دەمى گەلەک ژ ڤان شاشییان دێ لادەتن. نموونە ژى ئەڤ ڤەکۆلینەیە کە نیشان ددەت تاکێ کوردستانى، ئه و تاکە یێ کو زەردەشتێ شەهید، پیامبەرێ میدیایى و کەڤنارێ کوردان و ئاریان ل نێزیکى چار هزار سالان بەرى نوکە، ل بن گوهێن مرۆڤاتیێ و کوردان خواندى و نیشان داى کە مرۆڤ خودان و نڤیسەرێ چارەنڤیسا خوە یە، ئەڤرۆ هێدى یا ڕۆهن دبیت کو کوردستانى هەژى گەلەک تشتان و مافانە، ئێک ژ وان ژى دەولەتبوونە، چونکو وى تاکى د ناخ و دەروونێ خوە دا کاکل و هێڤێنێ دەولەتداریێ یێ تێدا هەى.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و پەروەردەیى/فاکۆلتییا پەروەردە/ زانینگەها زاخۆ.[1]