چی ڕۊمانەو (چنارە) ی، ڕۊمانێوە زاییفەنە؟
بەشۍ: دوەمە
هۆکاری یەکەم:
جە ئەساسنە ڕەئالیسم هەڵمەتېوە بۍ پەی مدرای وەراوەروو ڕۊمانتیسمیوەو هەوڵ دێ ئانە کە حەقێقەت و واقعیەتنە هەن بارۆشنە دلێو هونەرو ئەدەبېیاتی. نویسەری ڕەئالیست کارش ئانەن ژیوای حەقێقی ئینسانەکا بە قۆرەتوو خیاڵوو وېش دیسان پەی وانەری نیشانە دۆوە، هەر ئاچیوە کە فارس واتەنی پەنەش ماچا بازنمایی (Representation) ، بەڵام نویسەر تاکو چە ڕادېوە تاوانش بۍ دەخیل دایو زوانی ڕۊمانتیک و شاعێرانە‌ی و بۍ زیاد٘ە واتەی ئی بابەتی مجۊرە دلێ ڕۊمانەکێنە؟ بە زەینوو من گرفتی یەکەمین دلێو چنارەینە ئانەن کە نویسەر فرەو یاگانە نەتاوانش پاجۊرە کە ئەرۍ و نەرېن ڕوەداوەکا پەی ئېمە بگېڵنۆوە. وەختێ بەحسوو بازنمایی کەرمۍ، یانی نویسەر مەبۊ وېش کەرۊ حەکەم و هەرچی چیوا واچۆش و قەزاوەت کەرۊ سەرو هورئێستەی و نیشتەی کەسایەتیەکا و ئا بڕیارێ وانەر مشۊ ڕۊتوو ڕەوایەتەکەینە یاوۆشا پەنە، نویسەر وېش واچۆشا. کەسېوە کە داستان و ڕۊمان منویسۆ، یەکەمین و ئەسڵی تەرین کارش ئانەن نیشانە بدۆ نە ئینە کە واچۆ! پەی نموونەی وەختێ گەرەکشا حاڵەتێوە تەوسیف کەرۊ، مەبۊ واچۆ: تووڕەن، بێتاقەتا، عاشقا، فەقیرا، نەوەشا، مشۊ ئینەی نیشانە بدۆ. یانی فەزاکێ بەجۊرێوە پەی وانەری بە تەسویر کېشۆ کە وېش حاڵیشبۊ ئینە چە حاڵەتێوەن. بەهمەنی دلێ چنارەینە کوتی فرە جە یاگەکاو ئی ڕۊمانێنە تەنیا نامۍو حاڵەتەکا بەرۆ یا مەسەڵەن ماچۊ: دیار بێ، پاسە دیارا، پاسە نیشانە دێ.
چەنی نیشانە دێ؟ چەنی دیار بێ؟ ئینە مشۊ جە فاڕیای ڕەنگ و ڕۊخساریوە تاکو شێوازوو جم و جۆڵوو کاراکتەرینە وینیەیۆ و نویسەر، بۍ و ئینیشا تەوسیف کەرۊ. ئینەبۊ بایس کە نویسەر وېش قەزاوەت کەرۊ کە چېش قۆمیۆ و نازۆ کاراکتەرەکێ ڕۊتی داستانی وېشا دلێ دەقەکەینە بلا وەرۆ.
تەماشەو چن نموونێوە کەرمۍ:
1-بەجۊرێوە وڵکڵەی (یۆجە کەسایەتیەکاو ڕۊمانەکێ) فرە نزیک بە وېش زانێ، لاپەڕە (63) .
2-چا وەختەنە هەسوو نیازوو ژەنانەو پەروانەی داواو گەرمی باوشێش کەرۍ، لاپەڕە (63) .
3- حەز کەرۍ وێچش پېسە وڵکڵەی بلۆنە دلێ باوشێش، لاپەڕە (63)
4- حەلیمەی ئەداش ئێننە وەزعەش خرابە بێ، ئارام و قەرارش وەنە بڕیابێ، لاپەڕە (233)
5- ئەنوەر هەم جە قسە کەردەیشەنە و هەم جە سەر و وەزعشەنە دیار بۍ چەنی زیننانیەکای تەری وېشا حازر کەردەن پەی ئازادی، لاپەڕە (315)
6-شەفەقەت پیایێوی پیایانەو ئێنسان دۆس و وەش ئێخلاق بێ، لاپەڕە (280)
7- هەر جە ئەوەڵین دیدارەنە پەیش بەرکەوت دەم و چەمەکێ چیوێ تەر ماچا و ڕەفتارشا چەنیش جۊرێوە تەرا، لاپەڕە (279)
8- دیار بۍ سەرداریچ پېسەو چیمەنێ واڵێش، دڵەورکێ پەروانەیش بێ، لاپەڕە (195)
9-دیار بۍ وارانەکە قاڵ و قیژ و گەمەو زارۆڵاش تێک دابێ و لوایبێنێوە دلێ یانەکاشا، لاپەڕە (195)
10- وەزعەی ڕۊحی پەروانەی فرە خرابە بێ، لاپەڕە (20)
11- پېسە زانێ زیاتەر جە جارانی نزیکش کەوتەنەو، لاپەڕه (51)
12- وەختێو تەماشوو چەمە گەش و سیاوەکاو پەروانەی کەرۍ، دلێ دڵیشەنە هەزار داستانێ ئاشقانێ زیننێ بێنێوە. وەلێم وەروو شەرمېوی کە بېش، زوانش نەیوە گۊ پەی واتەیشا، لاپەڕە (61)
گردو لاپەلەکاو چنارەی پەڕێنێ چی جۊرە تەوسیفا. یۆچا ئەسڵ و ئەساسا کە ساختاروو گوزارش و ڕاپۆرت، هەواڵ، نەقڵ و حیکاییەت و تارێخی جە ساختاروو ڕۊمانێ جیا کەرۊوە، ئانەن کە نویسەر مشۊم نیشانە بدۆ، وەختێ کاراکتەر هەرمانۍوە کەرۊ، حاڵ و وەزعش داموو کەردەی هەرمانەکۍینە وچیەیۆ. نە ئینە نویسەر وېش بنیۆرە یاگێو کاراکترەکا و یاگێشا قسێ کەرۊ. مەبۊ پا جۊرە بنویسۆ کە وېش حەز کەرۊ، خاستەر ئانەن وېش و وانەری دۊ دەسو دنیاو گردو کاراکترەکا تاکو زانیەیۆ ڕوەو کۊ ملا، چېششا سەر مێ و چەنی قسێ کەرا. ڕاویو داستانێ زانای گردینا و پېسەن ئانەی ئاسمانۆ نیشتەبۊرە و سەر و بن و هورسوونیشتەی یوە یوەو کەسەکا زانۆ، هەم ئیسەنە و هەم وېیەردەنە و هەم فرەو یاگانە جۊرێ قسێ کەرۊ کە دیار مدۆ سەباڕۆو کەسەکا چەنینا و چېش پەیشا مێ وەرۆ.
ئینە یەکەمین و گرنگ‌تەرین خەسارا پەی ڕۊمانێ.
هیووم ماچۊ: هۆویەتی تاکەکەسی ئانەن کە جە ڕاو هۆویەتوو ڕۊح و مەژگێوە هاگاڎاریوە (ضمیر خودآگاه) بە وېیەردەی چرکەکاو زەمانی درێژەش هەن؛ یانی یەک دانە کاراکتەر سات بە سات کە دۊخە جۊراوجۊرەکێ مێنێ ملشرە، هەرکام بەش بە حاڵوو وېشا فاڕیای وەش کەرا سەرو هۆویەتوو تاکە کەسی و ئی کاراکتەری. بە مانایېوە تەر؛ تاکوو کاراکتەریبۊنەو ئا ویرەوەریاوە کە جە ڕەفتار و کردارشنە جە وېیەردەنە بېیېنۍش، هەر بە واسێتەو ئانیشاوە چەنوو هۆویەتوو وېش پێوەن گېرۆ و نزیکبۊوە.
ڕۆمان نویسیچ چی وەهلەنە خاستەر ئانەن موو بە موو دۊخەکاش شی کەرۊوە و بەوردی لایەنە دەروون ژناسیەکاو کاریگەریەکاو کەسای تەری سەرو ئی کاراکتەریوە ئەرمانۆ پەی وانەری. هەرپاسە جم و جۆڵوو کەسەکا جە وېیەردەنە و ڕەفتاریشا و قساشا داموو ڕوەدای کارەساتەکانە نیشانە بدۆ.
فەرشید ڕۊستەمی.[1]