جووەکانی کوردستان و کوردەکانی ئیسڕائیل

پەرش‌ و بڵاو بوونی جووەکان لە سەرانسەری دونیادا، قسەیەک نییە پێویستی بە سەلماندن بێ. ئەو قەوم و ئایینە هەر لە سەرەتای مێژووەوە بەسەر وڵاتانی دونیادا پەرش و بڵاو بوون و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە تا ئەورووپا و ئەمریکا و ڕووسیا، لە هەموو وڵاتان نیشتەجێ بوون و هەڵبەت بەهۆی ئەوەی بڕوایان بە وڵاتی بەڵین پێدراوی خۆیان بوو، هەمیشە خولیای گەڕانەوە بۆ ئەو وڵاتە و سازکردنی کیانێکی تایبەت بە خۆیانیان بووە. لە هەندێک لە وڵاتان وەک شارۆمەند باوەشیان بۆ کراوە و لە زۆر وڵاتیش لەژێر گوشاری لایەنگرانی ئایینەکانی دیکەدا و بە دژواری ژیانیان بردووەتە سەر. نموونەی ئەڵمانیای نازی لەوە ئاشکراترە کە زیاتری لەسەر بڕۆین و کوشتار و چینۆسایدی ئەو گەلە بە وشەی ئاشۆیتس و کوورەکانەی مرۆڤ سووتاندنەوە ناسراوە.
لە ئێرانی سەردەمی ڕەزاشای پەهلەویشدا هەر بە شێوەی ئەڵمانیای نازی بە نیشانکردن و چەسپاندنی ئەستێرەی زەرد لەسەر بەرۆکیان، جووەکانیان لە باقیی خەڵکی دیکە جودا دەکردەوە. ئەوەش بەو مەبەستە بوو کە لە زۆر ویست و داوای ئەوان کەم کەنەوە و لە پێدانی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان تا دەتوانن بێبەشیان کەن. ئەگەر لە فیلمەکانی بەجێماو لەو سەردەمە بڕوانین ئەو ڕاستییە دەبینرێ و ئەوەی کە ئێستا یان ئیرانیستەکان بەهۆی سیاسی دەیانەوێت ڕوخسارێکی دیکە لەو ڕاستییە تاڵە نیشان بدەن دوورە لە ڕاستی.
لە کوردستانیش جودا لەو جووانەی لە وڵاتانی دیکەوە پەڕەوازەی کوردستان بوون، تاقمێک لە هۆزە کوردەکانی ناوچەش خۆیان لە دێرزەمانەوە هاتوونە سەر ئەو ئایینە. بۆ وێنە لە جووەکانی دەرەوەی کوردستان هۆزی بنیامینی جوو هاتوونە کوردستان و هەر لە سەدەی یەکەمی پێش زایینیشەوە بنەماڵەی پاشایانی هەزبانی لە دەستەڵاتدارانی #هەولێر# دەچنە سەر ئایینی جووەکان.
دەوروبەری 100 شوێنی حاوانەوە و ژیانی جووەکان لە کوردستان هەبووە. لە سەدەی 12دا بێنیامین تودلایی ئاماژە بە داود ئەلۆی و سەرکردەیەک بە ناوی ماشیحی کوردستانی، دەکات کە شۆڕشی دژی پاشای فارس بەرپا کردووە و پڕۆژەی ڕێبەریکردنی جووەکانی هەبووە بۆ گەڕانەوەیان بۆ ئورشەلیم. هەروەها باسی هەواڵی کۆمەڵگە جووە دەوڵەمەند و دەسەڵاتدارەکانی مووسڵ دەکات کە بنکەیەکی ڕۆحی و بازرگانی کوردستان بوو.

لە سەدەی دوازدەی کۆچی موسڵ کە شارێکی تەواو کورد بووە و ناوەندی بازرگانی بووە، یەکێکیش بووە لە شوێنە تایبەتەکان بۆ بازرگان و (توجاری) جوو. وەکی باسیش دەکرێت جووەکانی ناوچەکانی دیکە کە لە ترسی کریستیانیەکان و موسوڵمانانی فەڵەستین و سووریا و ناوچە باشوورییەکانی ئێراق، ژیانیان ناخۆش بوو، لە ناوچە کوردستانییەکان دەستەڵاتێکی لە چەشنی ئۆتۆنۆمییان لە ناوچەکانی خۆیاندا هەبووە و پەیوەندیی کۆمەڵایەتی و کاروباری ئایینی و بازرگانی و ... ئازاد بووە و پەیوەندییان لەگەڵ خەڵکی ئاساییش تۆکمە و بێ کێشە بووە .
زۆر کەسایەتیی ناسراویان لە کوردستان بووە کە یەکێک لەوانە #ئەسینات بارزانی# بووە. ئەو کەسایەتییە لە شاری مووسڵ ژیاوە. لە ڕاستیدا ئەوە کچی ڕابی سامۆئیل بارزانییە کە لە ڕێبەرانی ئەو ئایینە بووە لە کوردستان و دواتر ئەو خاتوونە ئاییندارە هەر لەو ناوچەیە ژیانی بنەماڵەیی لەگەڵ کوردەکان پێک دێنێ و لە لایەکی دیکەوە بەهۆی ئەوەی بنکەیەکی ڕاهێنانی ئایینییان بووە، دەبێتە مامۆستا و وەک شارەزایەکی تەواو لە ئایینی یەهوود و تەوڕات و یاسا و ڕێساکانی دینی یەهوودی دەست دەکات بە وانە وتنەوە و بەهۆی لێهاتووییەوە دەبێتە سەرۆکی ڕاهێنەرانی تەوارت لە کورستان. بەڵام یەکەم دەستەی جووەکان لە سەدەی شازدەدا گەڕانەوە بەرەو وڵاتی بەڵین پێدراوی خۆیان و تا ساڵی 1660 ئەو گەڕانەوەیە درێژەی بوو. گەڕانەوەی ئەوان بە مانای دابڕانیان لە کولتوور و زمان و باردۆخێک نەبوو کە لە کوردستان دیتبوویان و فێری ببوون و تێکەڵاوییان لەگەڵ ساز کردبوو، هەر بۆیە ئەوان وەک کەسانی دوو کولتووریی، جودا لە ئایینەکەیان، بوون بە هەڵگری دوو کولتووری کوردی و جوو و زۆریان تا ئێستاش ئەو تایبەتمەندییەیان پاراستووە.

لە سەدەی بیستەمدا و بە پێی بڕیاری وڵاتانی زلهێز و ساز بوونی وڵاتی ئیسڕائیل کوردانی جوو گەڕێندرانەوە بۆ ئیسڕائیل. لەنێو ئەوانەدا کەسانی ناو بەدەرەوەی وەک مۆشە بارزانیی تێدا بوو کە لە چالاکانی بزووتنەوەی زایۆنیزم بووە.
ئێریک بگاوا کە خەڵکناس و ڕەچەڵەکناسێکی ئەڵمانییە، هەندێک زانیاریی باش لە پەرتووکەکەی بە ناوی کوردە یەهوودییەکان بەدەستەوە دەدا. ئەو نووسەرە کە خۆی جوو بووە، مێژوویەکی زارەکی لە بوونی جووەکانی کوردستان ساز کردووە و بۆ ئەو مەبەستە وتووێژی لەگە ڵ 56 کەس لە جووە بەناوبانگەکانی کوردستان کردووە کە لە شارەکانی باشوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان نیشتەجێ بوون. ئەو جووانە نیشتەجێی شارەکانی #زاخۆ#، #ئاکرێ# ، #ئامێدی# ، #شنۆ#، #سلێمانی# و #دهۆک# بوون. لەو توێژینەوەیەدا ئەو نووسەرە بەو ئاکامە گەیشتووە کە جووەکانی کوردستان، پەیوەندییەکی باشیان هەم لەگەڵ خەڵکی ئاساییی کورد و هەم بە تایبەت لەگەڵ ئاغا و بەگ و دەستەڵاتدارانی کوردستان هەبووە.
هەڵبەت جودا لەو ناوچانە لە زۆربەی هەرە زۆری شارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش جووەکان نیشتەجێ بوون و لە شارەکانی #بۆکان# و #مەهاباد# و #سنە# و زۆر شاری دیکە گەڕەکی تایبەتیی خۆیان و کڵێسە و پەرستگای خۆیان هەبووە و لەناو خەڵکدا ناسراو و بڕواپێکراو بوون.
جووەکان لە کوردستان هەمیشە دۆخێکی هەڵوارتە و تایبەتیان بووە. هەرگیز لە خەڵک جودا نەبوون و لە زۆربەی هەرە زۆری شارەکانی ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان کڵێسە و شوێنی تایبەتیی پەرستنی خۆیان هەبووە و لە لایەکی دیکەوە باسکی بەهێزی پیشەسازی و بازرگانی و بازاڕی شارەکانی کوردستان بوون. ئەوەش بەهۆی هاسانگیری و تۆلێڕانسی ئایینی و مەزهەبیی کوردەکانەوە بووە. ئەو ئاکار و ڕەفتارەیان لەگەڵ بەهاییەکانیش بووە و تا ئێستاش هەموو ئەو بەهاییانەی لە کوردستان دەژین بەدوورن لەهەر چەشنە توندوتیژی و هەڵاواردنێک.
ژماری جووە کوردەکان بە پێی ئاماری نافەرمی نزیکەی 250000 هەزار کەسە کە زۆربەیان لە ئۆرشەلیم دەژین و چەندین ئاوایی و دێهاتی ئیسڕائیلیش لەو کوردانە پێک هاتوون. لە ئێستادا ناسراوترین کەسایەتییە کوردە جووەکانی ئیسڕائیل بریتین لە مۆشە بارزانی، ئیسحاق موردەخای، زڤی بار، یووسف شایلۆج، ئیلانا ئیلیا.کوردانی جووی ئیسرائیلی تا ئێستاش داب و ڕەسم و ئایین و گۆرانی کوردەوارییان پاراستووە و هەموو ساڵێک جەژنەکانی تایبەتیی خۆیان بەڕێوە دەبەن.[1]