#مانناییەکان#/ #ماناییەکان# کێن؟
مانناییەکان دەوڵەتێکی تری کورد لە پێش زاییندا مانناییەکان یەکێک لە پێکهاتە کۆنەکانی کوردن کە نیشتەجێی زنجیرە چیاکانی زاگرۆس و پێدەشتەکانی بوون، نزیکەی 900 ساڵ پێش زایین لە دەشتی باشووری دەریاچەی #ورمێ# لە دەڤەری (#سابڵاغ#/ #مەهاباد#)، لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بە ڕێککەوتنی هەموو هۆزەکانی ناوچەکە دەسەڵاتی خۆیان ڕاگەیاند.
مەبەستی سەرەکی درووستکردنی یەکێتیی نێوان هۆزەکانی ئەم دەڤەرە، یەکگرتوویی و بەهێزبوونیان بوو لە بەرانبەر هێرش و پەلاماری هێزەکانی دەوروبەر کە دەیانکردە سەر ناوچەکانیان، دیاریکردنی ناوچەی دەسەڵاتداری مانناییەکان تا ئاستێک کێشەیە، لەبەرئەوەی زۆرجار بەربەرەکانێ هەبووە لە نێوان ماننا و #ئاشوور# و #ئورارتو#، بۆیە ناوچەکانیان جێگیر نەبووە. زۆر جار ناوچەکانیان لە فراوانبوون و تەسکبوونەوەدا بووە، بەڵام بە شێوازێکی گشتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی مانناییەکان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی میزۆپۆتامیا تا ئازەربایجانی ئەمڕۆی لەخۆ گرتووە.
لە کاتی لاوازبوونی ئورارتو و بێهێزی دەسەاڵتی ئاشوورییەکان کە دراوسێی ماننا بوون توانیان دەسەڵاتیان بەرەو ناوچەی ئاشوور و ئورارتو فراوان بکەن.
لە هەندێ سەرچاوە مێژووییەکان ناوچەی دەسەڵاتداری ماننا بۆ دوو بەش دابەشکراوە: یەکەم، ناوچەی (مانیای تەواو Proper Mannea) کە شوێنی دەسەڵاتداری هەمیشەییان بوو، دووەم، (مانیای گەورە Mannea Great) کە لە کاتی بەهێزی مانناییەکان دەخرایە ژێر دەسەڵاتیان و مانیا تەواو گەورەتر دەبوو. پایتەختی مانناییەکان شاری (ئیزیرتو) بووە لە نزیک شاری مەهاباد و #سەقز#ی ئێستا، بەڵام هێشتا شوێنەوارەکانی نەدۆزراونەتەوە، دەوڵەتی ماننا کۆمەڵێک ناوچەی سەرەکی لەژێر دەستدا بوو، لەوانە: زیرتە zirta، ناوچەی زێوەی ئەمڕۆ zibiya، ئەرمێتە Armeta، سەنها sanha، شمێری shimeri و... تاد.
ناو و ڕەگەزی مانناییەکان
لەبارەی مانای ناوی مانی، یان ماننا، دەتوانین بڵێین ئەم وشەیە کوردییە و لە زمانی کوردی ئێستاش مانای هەیە و بەکاردێت، وشەی (ماننا) لە زمانی میدیدا بە واتای هزر و هۆش دێت و لە زمانی کوردی وشەی (مینە) مانای توێژینەوە و پشکنین و گەڕان دەدات و (ماننا) بە واتای لێکدانەوەی شتێک، یان واتایەکی ڕوونتر دێت و پێدەچێت مانای ناوەکە خاوەن هزر و هۆش و زانایی بێت.
یەکەمجار لە ساڵی 843 پێش زایین لە سەرچاوە ئاشوورییەکان ئاماژە بە ناو و خاکی (مات مەنای mannai mat) کراوە کە مەبەست مانناییەکانن و هەندێ جاریش بە (مونا، مانناس و ماننا) هاتووە. لە سەرچاوە ئورارتوییەکان بە (مانانا mannane / مێنا mina) و لە تەورات مەملەکەتەکەیان بە (مینی mini) باس کراوە و لە سەرچاوە (ئەکەدییەکان) بە (مانای کانو) لای بابلییەکان (مینی)یان پێ گوتراوە.
لەبارەی تیرەی مانییەکان، ئێمە ناتوانین ڕەگەزێکی تایبەت بۆ ئەوان دیاری بکەین، ئەویش لەبەر نزیکی و تێکەڵ بوونی زۆربەی نەسلە کۆنە کوردییەکان لەو ناوچەیە، بۆیە زۆرجار ماناییەکان بە هوری و کاشی و گوتی، باسیان لێوەکراوە، بەڵام ئەوەی نابێت فەرامۆش بکرێت ئەوەیە کە (ماننا) ناوی میللەت نەبووە، بەڵکو ناوی بنەماڵەی حوکمڕانی ئەو ناوچەیە بووە.
ئامادەکردنی: #سارا سەردار#
[1]