حە مە غە ڕیب کورِی شێخ مارفی قازانقایە کورِی شێخ حە مە ئە مین کورِی شێخ حسین کورِی شێخ مە حمودی کڵێسە کورِی شێخ ئیسماعیل کە بە پـیری ولیانی بە ناوبانگە کورِی شێخ محە مە دی نۆدێ بە پـشتاوپـشت دە چنە وە سە ڕ ساداتی بە ڕزنجه. شێخ حە مە بچکـۆلە کورِی (کاک ئەحمەد شێخ)کچی (شێخ حە مە مین) ی قازانقایە ی هێناوە بە ڕِە چە ڵە ک دە بنە وە بە خاڵوانی شێخ سە عیدی حە فید و شێخ مستە فای نە قیب و شێخ مارفی نە قیب.
هاتوچـۆی نێوان ئە و بنە ماڵە یە زۆر بە هێزو پـتە و و خۆشبووە بە تایبە تی ئە و سێ بە ڕِێزە هاوینان چونە تە قازانقایە لە لای خاڵیان شێخ مارفی قازانقایە ماونە تە وە کە پـیاوێکی زۆر ڕِووخۆشو خزم دـۆست و دڵفراوان و میوانپـە ڕوە ڕ بووە سات بە سات پـە یوە ندی نێوان ئە و بنە ماڵ و خێزانە پـتە وتر بووە و خۆشە ویستی و دۆستایە تیان زیاتر بووە لە یە کە وە نزیک بوون.
لە ئاکامی ئە و هات و چۆیە شێخ سە عیدی حە فید –باوکی شێخ مە حمودی نە مر – زۆر شێخ حە مە غە ڕیبی خاڵۆزای خۆشویستوە کە دە یزانی کورِێکی دڵسۆزو ئاین پـە ڕوە ڕو نیشتمان پـە ڕوە ڕ و خزم دۆسته.
زیرە ک و وریاو چاوکراوە یە دە توانرێت پـشتی پـێ ببە ستر ێ لە کاتی تە نگانە و ناخۆشیدا (فاتمە خان) ی کچی کە کچە گە ورە کە یە تی دە دات بە شێخ حە مە غە ڕیب کە کچێک و دوو کورِیان هە بووە (حە لاوە خان و شێخ تالیب و شێخ مارف) ئیتر شێخ حە مە غە ڕیب دە بێتە جێی متمانە و کە سێکی خۆشە ویست لای شێخ سە عید. (پـاشان شێخ مارفی کورِی لە دە ستنوسێکی خۆیدا کە لە 03-12-1961 لە ژێر ناوی (چیم بە سە ڕهات) دە فتە ڕێکی (30) لاپـە ڕە ی نوسیوە بە ڕِێنوسی کۆن وبە وشە ی عە ڕە بی کە زۆر تێکە ڵه.
هە ڕچۆنێک بوو لە گە ڵیا خە ڕیک بووم پـشت بە ستن بە سە ڕچاوە کان بە تایبتی (3) بە ڕگی (چیم دی) ئە حمە د خواجە دوو بە ڕگی یاداشتی مامۆستا ڕِە فیق حیلمی توانیم ئە م باسە ی لە سە ڕ دە ڕبهێنم هە ڕ بە شێوە ی یاداشتە کە دە ینوسم و ئاماژە بە گۆرِین و زیادە کان دە کە م لە ناو کە وانە کاندا. من لە دایکبوی ساڵی (1910) زاینیم لە گوندی (زە ڕدیاوا) ی قە ڕە داغ هاتومە تە دنیاوە ئە وساڵە باوکم بە ڕِێوە بە ڕی ناحیە ی قە ڕە داخ بووه.
لە ساڵی (1917) دا بە فرێکی زۆر لە پـێنجوین باری بوو زستان بوو ماڵمان لە وێبوو نامە یە ک هات عائشە خان خێزانی خاڵی گە ورە م شێخ مە حمود کورِی بووە (شێخ لە تیف) بە و زستانە بوو بە تە قە ی خۆشیو بە زم و ئاهە نگ. هە ڕ لە و ساڵە دابوو سوپـای ڕووس هێرشی کردبووە سە ڕ (بانه) خوالێخۆشبوو شێخی نە مر لە گە ڵ ژمارە یە کی زۆر لە دانیشتوانی شاری سلێمانی بە ڕهە ڵستیان کردبوو شە ڕِێکی گە ورە بە ڕپـابوو بە هاربوو ڕووسە کان سوارێکی زۆریان لە قە فقاسیاوە هێنابوو لە دوو قـۆلە وە هێرشیان کرد.
بە شێکیان لای پـێنجوینە وە ئە یانویست هێرش بکە نە سە ڕ قە ڵای بێستان کە سرییە کی سە ڕبازی تورکی تێدا بە جێمابوو کە پـێیان دە گوت پـرِاکنده.
ئە و کاتە باوکم بە ڕێوە بە ڕی ناحیە بوو پـە یوە ندی باشی هە بوو لە گە ڵ موجاهدین (150 - 200) تفە نگچی گە یاندە قە ڵاکە ی بێستان، پـێش ئە وە ی سواری قە فقاس بگات. ئە مان توانیان دە ورو بە ڕی قە ڵاکە بگرن و نزیکە ی 10 سە عات شە ڕِو بە ڕگری بە ڕامبە ڕ سوپـای ڕووس. زیانێکی زۆریان لێدان و ناچاریان کردن لە نیوە شە ودا بگە ڕِێنە وه.
پـاشان هێزی سە ڕبازگە ی تورک ڕِە وانە ی سلێمانی کرانە وە (مامۆستا ئە حمە د خواجە لە م ڕِوانگە یە وە دە ڵێت : ئە وە ی لە گە ڵ خۆیبوو ڕوو بە پـێنجوین ڕـۆیشتن لە پـلە ی یە کە مدا عە شایە ڕی جاف بوو، لە گە ڵ سمایل عوزە یری و شێخان وە لە پـشدە ڕ مە نگور، بڵباس، ئاکویش بۆ سە ڕدە شت پـاش کوشتارێکی نادیدە لە هە ڕدوولا ڕِووسە کان کشانە وە بـۆ ناو ئێران. وە مامۆستا ڕِە فیق حیلمی دە ڵێت (لە دە وری پـێنجویندا شێخ مە حمود ئازایی خۆی نواندبوو، ڕووسە کانی لە سنوری عێراق دوور خستبوە وە و کردبوونی بە دیوی ئێراندا.
ئە و دوو نوسە ڕە بە ڕِێزە هیچیان ناوی شێخ حە مە غە ڕیبیان نە هێناوە تە نانە ت لە پـاداشتی ئە و سە ڕکە وتنە ی شێخ حە مە غە ڕیب لە پـێنجوین کە بووە جێی ڕِە زامە ندی تورکە کان کردیان بە قائیمقامی شارباژێرِ لە (1917 – 1919).
تە نانە ت ئە حمە د خواجە لە لاپـە ڕە (13) دە گە ڕِێتە وە سە ڕ شە ڕِە کە و دە ڵێت (جە نگی کوردو ڕِووس دامە زرا،بە ڕامبە ڕ بە هە ڵمە ت و دلێریان بە ناچاری ڕووسە کان پـێنجوینیان بە جێ هێشت).
هە ڕ لە و کاتە دا بە خێزانە وە کە وتینە ڕِێ بە ڕِێگای ناڵپـارِێزە وه. لە یادمە بە سترابووم بە پـشت ماممە وە (سە ید ئە حمد) خە بە ڕم بووە وە لێم پـرسی مامە ئە وە بـۆکوێ دە چین ؟ فە ڕمووی ڕِۆڵە ئە ڕِۆینە وە بۆسلێمانی. (کە گە یشتینە وە شاری سلێمانی نە ماینە وە خێزان و خزمان هە موو لە داریکە لی کۆبوینە وه، پـاش ماوە یە کی باش ماڵمان چووە سیتە ک کە ئە وکاتە مە ڵبە ندی قە زای شارباژێر بوو کە باوکم کرابوو بە قائیمقام دوو ساڵ کاری قائیمقامی کرد لە ساڵی (1917- 1919). لە مانگی حوزە یرانی ئە و ساڵە دا ئێمە لە سیتە ک بوین لە و ساڵە دا شە ڕِی دە ڕبە ندی بازیان لە گە ڵ ئینگلیزە کان بە ڕپـابوو لە سە ڕ داوای خوالێخۆشبوو شێخی نە مر باوکم بە دوو بارو دوو وڵاخە وە من و دایکمی ڕِە وانە ی ماڵی باپـیرم کرد لە سلێمانی خۆی گە یاندە سە ڕا و هە ڕچی بە ڵگە و نوسراو و شتومە کی گرنگی ئینگلیزە کان بوو لە گۆرِە پـانی سە ڕادا کۆیکردنە وە و فە ڕمانیدا نە وتیان پـێدا کردن و سوتانیاندن.
پـاشان لە گە ڵ (150) سواردا ڕِویکردە دە ڕبە ندی بازیان و ڕِاستە وخۆ لە گە ڵ شێخی نە مردابوو. ئینگلیزە کان زانیویانە ناتوانن پـێشبکە ون دوو (لیواو مە شات) لە گە ڵ تۆپـێکی زۆریان لە دە وری موسڵە وە هێناوە تە ناوچە ی دە ڕبە ندی بازیان،شە وی یە کە م تۆپـبارانی دە ڕبە ندیان کردووە بە تایبە تی پـشتی شە ڕِە کە بـۆ دروستکردنی سە ڕلێشێواندن لە ناو هێزی سوارە دا. هە ڕ کە بـۆردومانی تۆپـ دە ست پـێدە کات تە قە دە کە وێتە ناو وڵاخی سوارە کانە وه.
زوربە یان دە ستبە جێجێگاکانیان بە جێدە هێڵن و دوای وڵاخە کانیان دە کە ون ئە مە دە بێتە هۆی لاواز بوونی جە بهە کە و شکاندنی شە ڕِکە ڕانی کورد. ژمارە یکی زۆریان لێ شە هید دە بێ و زۆریشیان لێ بە ند ئە کرێت ئە وە ی کە دە مێنێتە وە بڵاوە ی لێ دە کە ن، لە شە هیدە کان (حاجی سە ید حە سە ن) مامی شێخی نە مر لە گە ڵ ژمارە یە ک لە خزمانی بە ڕزنجە و قە ڕە داغ و بازیان و هۆزی جافە ڕِە شکە لە وانە ی کە بە ئە سیری گیران شێخی نە مر خۆیو شێخ حە مە غە ڕیبی خاڵۆزای باوکی. ئە م دووانە لە ناو ئە سیرە کاندا ڕِاگیرابوون (موشیری حە مە ی سلێمان) ئە یان ناسێتە وە و هە ڕ ئە و ڕِۆژە ڕِە وانە ی بە غدا ئە کرێن
. (بە تە نیشتیە وە تاهیر ئە فە ندیو سە ید ئە حمە دی مامی کوژران،لە سە ڕ پـە یامی موشیر ئاغا بە برینداری شێخ مە حمود لە گە ڵ شێخ حە مە غە ڕیب بە یە خسیر گیران وە بران بـۆ بە غداد – چیم دی ل 48). (48 کە س کوژران و ژمارە یە کی زۆر بریندار لە وناوە کە وتبوون، ئە وانە ی کە بە دیل گیران 170 کە سێک ئە بوون (حاجی سە ید حە سە ن) ی مامی شێخ مە حمود و تایە ڕی فە ڕخە _ تاهیر ئە فە ندی بە ڕێوە بە ڕی پــۆلیسی شێخ مە حمود لە ناو کوژراوە کاندا بوون – ئینگلیزە کان دیسانە وە بە هۆی موشیر ئاغاوە شێخ مە حمودیان ناسیە وە – یاداشت (1) ل 126 ڕە فیق حلمی) لە بە ڕ ئە وە ی شێخ مە حمود بریندار بوو شێخ حە مە غە ڕیبیش بە قۆناغە تفە نگ لە کاکیلە یان دابوو دانە کانیان شکاندبوو ڕِە وانە ی نە خۆشخانە کران.
دوای (10 – 15) ڕِـۆژ دە ڕیان ئە هێنن و وردە وردە شاهیدی سلێمانی و دە ڕە وە ی کە خوالێخۆشبوو ڕِفیق حیلمی ناویان ناهێنێ ئە گە نە بە غداد (مامۆستا ڕِە فیق حلمی لە ل (523) یاداشتە کە یدا ناوی هێناون دە بێت شێخ مارف بە ڕچاوی نە کە وتبێ – ئومێد) دادگای دە ست پـێدە کات لە بە ڕدە م دادگای عورفی سە ڕبازیدا شایە تە کانی سلێمانی (گرینهاوس) ئە یانبات بـۆ بە غداد کە ئە مانە بوون (عیزە ت بە گی وە سمان پـاشا / حاجی مە لا سە عید کە ڕکوکی زادە / عە ونی گورون ئە فە ندی / فایق بە گی مارف بە گ / شێخ نە جیبی قە ڕە داغی – لە بە غداش لە کوردە کان (میرزا فە ڕە جی حاجی شە ڕیف / هە ندێ لە بازرگانە گە ورە کانی تریش). (دیوانی عورفی شێخ مە حمودی موحاکە مە کرد و حوکمیدا بە خنکاندنی لە سلێمانیە وە بە ناوی شایە ت تاقمێک لە پـیاوە ناسراوە کان ڕِێکخرابوو بە زۆر یا بە خواهش لە م موحاکە مە یە دا حازربوون ئە مانە کە لە گە ڵ (کە پـتە ن بـۆند) ی حاکمی سیاسی چە مچە ماڵ نێرابوونە بە غدا ناوە کانیان لە خوارە وە یە (حاجی مە لا سە عید کە ڕکوکی/ عیزە ت بە گی وە سمان پـاشا / شێخ نە جیبی قە ڕە داغی/ عە ونی ئە فە ندی/ئە حمە د بە گی قادر پـاشا / حاجی ئە حمە د بە گی قادر پـاشا / حاجی ئاغای حە سە ن ئاغا / میرزا فە ڕە جی حاجگی شە ڕیف – یاداشت بە ڕگی (1). ڕە فیق حیلمی تە نانە ت مامۆستا ئە حمە د خواجە ش جارێکی تر ئە و ناوانە ی دوبارە کردۆتە وه.
ئە وە ی تا ئێستا باس نە کراوە شێخ مارف دە ڵێت : نە ک هە ڕ لە سلێمانیە وە شاهیدو زۆرکە س ئامادە بوون بە ڵکو لە شاری کە ڕکوک و هە ولێریشە وە براون بۆ دادگای عورفی.
یە کە مجار حوکمی لە سێدارە دانی هە ڕدووکیان دە ڕچوو لە کاتی ئاگادار کردنیان لە لایە ن (میجر گرینهاوس) موستە شاری سیاسی میجرسۆن خوالێخۆشبوو شێخی نە مر توورِە ئە بێ و کڵاو و جامانە کە ی لول ئە کات و دە یکێشێت بە سە ڕ سنگی گرینهاوس دا و ئە فە ڕمووێ زاڵم ئێوە مافی دادگایی کردنی ئێمە تان نیە لێرە دا گرینهاوس کڵاو و جامانە کە ی هە ڵئە گرێتە وە و ئە یبات بۆ حاکمی سیاسی گشتیو بۆی ئە گێرێتە وه.
ئە ویش دە یگە یە نێتە حکومە تی بە ڕیتانیا. لە ئە نجامی ئە و تورِبوونە بە و شێوە شێرانە یە حکومە کە یان ئە گۆرِێت شێخی نە مر بە (10)ساڵ بە ند و شێخ حە مە غە ڕیب بە (5)ساڵ و (20) بیست هە زار ڕوپـیە غە ڕامه،چونکە دان بە وە دا ئە نێت کە وا فە ڕمانی سوتاندنی پـاشماوە کانی ئە وانی داوە لە گۆرِە پـانی سە ڕای سلێمانی، دادگایی کردنی شێخ مە حمودو شێخ حە مە غە ڕیب لە بە غدا (دیوانی عورفی)لە 25-07-1919 لە بە ڕ ئە مە لە ندە ن پـە نجە ی بۆ حوکمە کە ی دیوانی عە سکە ڕی درێژ کرد لە وە ی پـێشە وە گۆرِی بە بە ندی (10) ساڵ دوای ئە وە لە گە ڵ شێخ حە مە غە ڕیبی زاوایدا ناردیانە جزیرە ی ئە ندامان – یاداشت (1) ڕە فیق حلمی) دوای ئە وە ئینگلیزە کان سلێمانیان گرتە وە (میجر ئە دمۆنز) دێتە سلێمانی یە کە م قە زا کە سە ڕدانی کرد. سیتە ک ئە بێت کە لە و کاتە دا مە ڵبە ندی شە هربازارِ دە بێت.
فە ڕمان دە ڕئە کات هە ڕچی نوسراوە چاپـە مە نیە کانە لە گە ڵ نوسراوە ڕِە سمیە کاندا کە لە ناو قە زاکە دا هە یە هە موویان بسوتێنن و سە ڕجە م کە لوپـە لی ناو ماڵی شێخ حە مە غە ڕیب زە وت بکە ن کە پـرِبوو لە فە ڕشی نایابی ئێرانی و توحفیاتی زۆر نایاب و بە نرخ. میجر ئە دمۆنز زۆر قینی لە شێخ حە مە غە ڕیب بوو دە یزانی دڵسۆزو خۆشە ویستی شێخی نە مرە دە گە ڕِا بە دوای هە لێکدا کە زیانی پـێ بگە یە نێت بە ڵگە ش ئە وە بوو کە فایلە کە ی هێناو چی نوسراوو خزمە تی هە بوو هە مووی سوتاند و دراند تە نها دوو نوسراوی لە فایلە کە دا هێشتە وە یە کە م فە ڕمانی دامە زراندنی بە مە ئمور گومرگی سلێمانی لە گە ڵ فە ڕمانی دووە م کە کراوە بە بە ڕِێوە بە ڕی ناحیە ی قە ڕە داغ لە بە ڕ نە مانی بە ڵگە ی ڕِە سمی باوکم خانە نشین نە کراو لە سە ڕ دە ڕامە تی خۆی ئە ژیا.
بە بیرە وە ڕی من باوکم لە م ناحیانە دا بە ڕِێوە بە ڕ بووە (مە ڕگه،سورداش، سە ڕچنار،قە ڕە داغ، پـێنجوین). لە حوکمداری شێخی نە مردا شێخ حە مە غە ڕیب هە م خاڵۆزاو هە م زاوا و هە م تا دواساتی ژیانی لە گە ڵیدا یە ک دڵ و یە ک بوون کرا بە وە زیری ناوخۆ و بە تە واوی بووە پـشتیوانی شێخی نە مرلە کاتی گە ڕِانە وە یدا. لە لایە ن حاکمی پـێشوی سلێمانی میجر گوڵد سمیت وە لە بە غداوە ئە م تە لە گرافە بۆ شێخ عە بدولکە ڕیم نوسراوه. بۆ جە نابی شێخ عە بدولکە ڕیم لە کفری، ڕۆژی چوار شە ممە 13/ ئە یلول ئە مڕۆ شێخ مە حمود و شێخ محە مە د غە ڕیب ئە گە نە بە غداد.
ئە ولین فرسە ت بۆ کفری حە ڕە کات ئە کە ن بە ڵام بۆ بە عزێ ئیش لە پـێش بزوتندا لازمە مە ندوبی سامی مشاوە ڕە ی لە گە ڵ بکات. هە تا خە بە ڕی ترتان بۆ ئە نێرم انتزارتان لە کفری پـێویسته.
هە ڕ وە ختێک شێخ مە حمود بۆ کفری حە ڕە کە ت ئە کات خە بە ڕتان بۆ ئە نێرم. – ل (100) (چیم دی بە ڕگی یە کە م) پـشت بە خوا فە ڕمانی حکومداری ڕۆژی 19/ صفر/1341 10/تشرین یە کە م /1922 لە پـایتە ختی کوردستان شاری سلێمانی، مەحمود کوری سە عیدە وە بۆ بە جێ هێنانی کاروباری گە ل و حکومە ت ئە م ناوانە ی لە خوارە و نوسراون پـە سە ند کران. بە ڕِە ئیس و بە ڕِێوە بە ڕ دانران مەحمود