شارۆچکەی #قەڵادزێ# ناوەندی سنووری #پشدەر#ە لە پارێزگای #سلێمانی#.
ناوچەی پشدەر بە گشتی و قەڵادزێ بەتایبەتی خاوەنی تۆمارێکی مێژوویی گەورەیە، کەوەختە بڵێم زنجیرەی ڕووداو و پێشهات و کارەساتە مرۆیی و سیاسییەکانی بارتەقاڵی چەندین ناوچەی ترە، بۆیە لەزووێکەوە پێویست بوو خۆی بۆ تەرخان بکرێت و بەنییەتێکی دڵسۆزانەوە کاری تۆمارکردنی بۆ ئەنجامبدرێت.
ناوی ئەو شارە لە (قەڵا و دوو زێ) و هاتووە و بووەتە (قەڵادزێ) . لەبەر ئەوەی ئەو شارە خاوەنی قەڵایێکی زۆر دێرینە، بە نێوی #قەڵای قەڵادزێ# و دوو زێش بە لای دا دەڕۆن.
=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2010/4147/0003.JPG=KTML_Photo_Alt=قەڵادزێ=KTML_Style=width:25%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2010/4147/0003.JPG=KTML_Photo_End=
لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، بەشێک لە ڕۆشنبیرانی قەڵادزێ کەوتبوونە سەر کۆکردنەوە و تۆمارکردن و بڵاو کردنەوەی بابەتە فۆلکلۆریەکان و لەڕێی چاپکردن و سازکردنی کۆڕ و سیمینارەوە قسەیان لەسەر دەکرد. بەڵام هیچ کاتێک بەلای ڕەهەندە مێژوویی و سیاسی و جوگرافیەکەی ناوچەکەدا نەچوون. هەر ئەمەش وای کرد کەتا بەئێستا دەگات جگە لە چەندە سەرە دێڕێکی کەم سەبارەت بەڕووداوە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، شتێکی وەها لەئاست قەڵادزێ و پشدەردا نەنووسرابێت، یاخود بابڵێین بەکەمی باسی لێوە کرابێت.
سەرەتای ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو، و بەتایبەتی لە ساڵانی 1970 دا بەڕێز (ڕەفیق سابیر) بۆ یەکەمجار بابەتێکی کوورتی سەبارەت بە مێژووی پشدەر لە میانی (2) لاپەڕەی سەربەخۆدا لەژمارە (4) ی گۆڤاری (بەیان) دا بڵاو کردووەتەوە، پاشانیش لەلایەن ڕەوانشاد (عەلادین سەجادی) یەوە لەمیانی پەرتووکی (گەشتێک لە کوردستاندا) لەپاڵا باسکردنی هەندێک شار و ناوچەی کوردستاندا بە (2) لاپەڕە باسێکی کوورتی سەبارەت بەقەڵادزێ نووسیوە، بەڵام سەرنجەکانی سەر پێیین و بەشێوەیەکی ئەکادیمی نەنووسراوە.
لە ساڵی 1984 دا (محەمەد فیدا) ی شاعیر لەدیوانی هەڵبەستی (ڕەش و سپی دا) کوورتەیەکی (2) لاپەڕەیی سەبارەت بە پشدەر تۆمارکردووە و هەڵبەستێکی درێژیشی بۆ پێداهەڵدانی قەڵادزی تەرخان کردووە، لە ساڵی 1990 یشدا بەڕێز (عەبدوڵڵا ئاغای سێوەڵە) پەرتووکێکی بەنێوی (یاداشتەکانم) بڵاو کردەوە کەتیایدا زۆرتر باس لە ڕۆڵا و کارەکانی خۆی دەکات لە ڕووی سیاسی و حزبایەتی و، لە دەرەوەی ئاماژەکردن بۆ عەشیرەتی میراودەلی، زانیارییەکی مێژوویی گشتی نەخسووەتە ڕوو سەبارەت بەقەڵادزێ و ڕووداوە دێرین و نزیکەکانی. هەر ئەو پەرتووکەش چەند ساڵێک دواتر لە وڵاتی ئێران لە ڕێگای نامیلکەیەکەوە بەتوندی وەڵامی درایەوە کە لەلایەن کەسێک بەنێوی (محەمەد سالاری) نووسرابوو.
ئەگەر چی لە هەندێک پەرتووک و نووسراوی تردا لەنموونەی یاداشتەکانی (ئەحمەدی تەقی) و (ڕفیق عەلی) و (ڕەمزی قەزاز) دا یاخود پەرتووکەکانی (ئەدمۆنز و دەبیلو هی شار کریس کۆچێرا) و هەندێک ڕۆژهەڵاتناس و کەسایەتی سیاسی ڕۆژاواوە بەشێوەیەکی لاوەکی ئاماژە بۆ ناوبردنی قەڵادزێ و پشدەر کراوە لەمیانی گێڕانەوەی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەو کەسانەدا، بەڵام ئەمە لە لایەک لە ڕوانگەیەکی تایبەتییەوە نووسراوە و، لەلایەکی تریشەوە ئەوەندەی تایبەت بووە بەبارودۆخە سیاسییەکانی سەردەمی ئینگلیز لە ئێراق و کوردستان (1918 بەدواوە) بەو هێندە بایەخی بەڕاستی یە مێژوویی یە گشتگیرەکانی دی نەداوە.
لە ماوەی ساڵانی پاش ڕاپەڕیندا (1991 بەدواوە) لێرە و لەوێ وتار و پەرتووک گەلێکی مێژوویی بڵاو کراونەتەوە کەتیایاندا بەشێوەیەکی لاوەکی سووکە ئاماژەیەکیان بۆ پشدەر و قەڵادزێ کردووە. هەروەها سێ تا چوار پەرتووکیش سەبارەت بەناوچەی پشدەر لەقۆناغێکی مێژوویدا نووسراون، بەڵام خەوشی هەرە گەورەی ئەم چەند پەرتووک و نووسراوانە لەوەدا کۆدەبێتەوە کەهەم لەڕووە زانستی یەکەیدا نائەکادیمین و هەم لەڕووە مرۆڤی و کۆمەڵایەتییەکەشیەوە جێگای بڕوا و ڕەزامەندین. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پشتنە بەستنی تەواوەتی بە دیکۆمێنتە مێژووییەکان (بەگوێرەی توانی بەدەست خستنیان بە زمانەکانی دی، ئەگەر هەبن) و چاوپێکەوتنە مەیدانییەکان و، لایەنگری کردن لەبیروبۆچوون و مەبەستێکی تایبەتی یا ڕازیکردنی کۆمەڵێک لەسەر حسابی کۆمەڵێکی دی، کە ئەمەش وای کردووە هەم ڕاستی یەکان وەک پێویست ئاشکرانەبن و هەم زۆر ڕووداو و پێشهات جارێکی تر لەنووسیندا بشێوێنرێت.
شارەکە یا ناوچەکە بابەتێکی بڵاو دەکردەوە بەقەدەر ئەوان شادمان دەبووم، بە تایبەتیش ئەگەر بابەتی (کەمال میراودەلی، غەریب پشدەری، ئەحمەد قادر سەعید، ڕەفیق سابیر) و زۆری دی بوایە. تەنانەت ئەگەر نووسراوێک بەدیوێکی کارەساتئامێزیشدا ئاماژەیەکی بچووکی بۆ شار و ناوچەکە بکردبایە بەدەستم دەخست. کاتێک بەڕێز (محەمەد بەدری) شاعیر لە ساڵی 1985 بابەتێکی لەدوا لاپەڕەی ڕۆژنامەی (ئێراق) ی عەرەبیدا بەنێوی
(سلاگا یا قلعدزە اِیتها المدینە الژکری) بڵاو دەکردەوە، تیایدا ڕێز و ستایشی خۆی لەپاش چەند ساڵا بۆ کوڕانی ئەو شارە دووپات کردبووەوە کە لە ساڵی 1960 بۆ یەکەمجار وەک مامۆستای ناوەندی تیایدا دامەزراوە، هێندە خۆشحاڵا بووم نەبێتەوە.
جارێکیشیان لە ساڵی 1986 دا کاتێک پەیامنێری ڕۆژنامەی (هاوکاری) هاتە شارەکە تا ڕێپۆرتاژێکی گەورە لەسەر شارەکە ئامادەبکات، هەوڵمدا لێ ی بەئاگابم، بۆیە بەیانییەکیان کە لە چوارچێوەی ڕێپۆرتاژەکەیدا سەردانی (پەرتووکخانەی گشتی قەڵادزێ) ی کرد و منیش لەو دەمەدا لەوێ بووم، بەوردیگوێم بۆ پرسیار و قسەکانی هەڵخست و لە کۆتایشدا کاتێک داوای کرد وێنەیەکی هۆڵی خوێندنەوەبگرێت، گورج چوومە دەرەوە و چەند برادەرێکم لەگەڵا خۆمدا هێنان تاکوو لە هۆڵی خوێندنەوەدا دابنیشن و خۆیان بەخوێندنەوە سەر گەرم بکەن و، لەوێنە گرتنی کاکی پەیامنێردا کەبەڕێز (ئازادمستە فا مەحمود) بوودیمەنی هۆڵەکە بەقەڵەباڵغی دەربکەوێت، ئەمەش بۆ ئەوەبوو بزانرێت کەگەنجانی شارەکە بەچڕی ڕوولە پەرتووکخانەی گشتی دەکەن ودەخوێننەوە.
لە کاتی بۆردومان وکارەساتەکانی شەڕی (ئێراق-ئێران) یشدا هەمیشە لەپاڵ ترسێکدادەمویست نووسراوەکانی تایبەت بەوکارەساتە کۆبکەمەوە کە لەرۆژنامەوگۆڤارەکاندا بڵاودەبوونەوە، بۆوێنە کاتێک فڕۆکەیەکی (ئێرانی) لە ئەنجامی تەقەلێکردندا لە ڕۆژاوای شارەکە (نزیک گردی حوسنی) کەوتە خوارەوە، تێکڕای وێنە کانی ئەوو فڕۆکەیەم پاراست کەدواترلەرۆژنامەکانی (ئێراق و جمهوریە) ی بەغداا بڵاووببوونەوە، هەرچەندەبەداخەوە دواتر لە دەمی ڕاگواستن داوەک زۆر شتی دی فەوتان!
تەنانەت کاتێک لەگەرمەی ئەووشەڕەدا (شەڕی شارەکان-حرب المدن) دەستی پێ کردوتیا بۆ یەکەمجار لە ماوەی ئەوشەڕەدا بۆ ماوەی (3) کاتژمێر بەتۆپی قوورس شارەکە بۆردومان کرا، من سەربەخۆ بەکامێرایەک کەوتمە وێنەگرتنی (ژێرزەمینە کەیماڵیخۆمان وکۆگای تووتن وشەقامی گشتی قەڵادزێ وکانی شێخە وقەڵات) ، ئێستاش نازانم چ جورئەتێکی هەرزەکارانە بوو وای کردبوو کەبەو بوێریەوەئەوکارە بکەم کەلەچاووی بەعسدا نەک تاوان بوو، بەڵکوو مایەی لەت لەت کردنی جەستە بوو (1)!
لە ساڵی خوێندنی (1990-1991) کاتێک لە کۆلێژی پەروەردەی زانکۆی موسڵەوە خۆم بۆبەشی مێژوی کۆلیژی ئەدەبیاتی زانکۆی سەڵاحەدین گواستەوە و، دواتریش ڕاپەڕین بەسەرداهات وبۆ یەکجاری بواری کارکردن لەسەر مێژوو وبوارەکانی دی نووسین ئازادبوو، هەوڵمداباشترخۆم بۆئەووبوارە تەرخان بکەم، بۆیە بەگوێرەوەی توانا زوربەی هەرەزۆری پەرتووکخانە گشتی وتایبەتەکانی ماڵەوەی ڕووناکبیرانی دیاری #هەولێر# گەڕام وەک بەڕێزان (مومتازحەیدەری، مارف خەزنەدار، جەمشید حەیدەری، حسامەالدین نە قشبەندی) ، جگە لەئەرشیفی ڕۆژنامەوگۆڤارەکانی (برایەتی، کوردستانی نوێ، وڵات، پێشکەوتن، خەباتی قووتابیان، ئاڵای ئازادی) م بەسەرکردەوە (2) .
لە ساڵی1992دوای ئەوەی لەلایەن هەندێک مامۆستای بەڕێزی بەشی مێژوو (کۆمەڵەی مێژوونووسانی کورد) دامەزرا، لەسەر ڕەزامەندی مامۆستابەڕێزەکان بوومە ئەندامکە ئەو کاتە ژمارەی ئەندامەکانی (43) کەس بوو، وەبەڕێزدکتۆرحسام الدین نەقشبەندی سەرۆکی کۆمەڵەو بەڕێز (مامۆستانەبەزمەجید) جێگری کۆمەڵە کە بوو.ئیدی هەستم کرد دەبێتبەگوێرەی توانام شتگەلێک لەسەرئەم شار وناوچەیە بەتایبەتی بەدەست بخەم وبڵاوی بکەمەوە، شانبەشانی ئەوەش لە بواری مێژووی کووردداهەوڵی خۆم بدەملە ماوەی ساڵانی (1992-1995) تا ئەو کاتەی زانکۆم تەواوکردچەند بابەتێکی پوختە کراوم بڵاو کردەوە لەسەر قەڵادزێ وپشدەر، شانبەشانی ئەوەش نزیکەی (20) بابەتی تری مێژوویشم لەسەر مێژووی کووردبەگشتی خستە بەرچاو، ئەمە جگە لەوەرگێڕانی چەند بابەتێکی مێژوویی لە زمانی عەرەبییەوەکەتائەو کاتە تەرجەمەی کوردی نەکرا بوون.بەشێک لەو بابەتە مێژووییانەش کەلەوماوەیەدا بڵاوم کردنەوەئەمانەبوون!
-قەڵادزێ لەچاوی مێژوودا-کوردستانی نوێ-1993 (3)
-لەنامرێ بۆقەڵادزێ-برایەتی-1993 (4)
-قەڵادزێ لەناسنامەی مێژوودا-کوردستانی نوێ-1993
-قەڵادزێ یاسەمای ڕگەکان-برایەتی-1993
تراژیدیای ڕاگواستنی قەڵادزێ لە ڕاگەیاندنی ناوخۆیی وجیهانیدا -
کوردستانی نوێ -1993
-قەڵادزێ و لاپەڕە ونەکانی مێژوو -ڕۆژنامەی یەکگرتن -1993
-پەیوەندییەکانی کورد و بوڵگار -برایەتی (4) ئەلقە -1994
-کورد لەلوبنان -برایەتی -1993
-نوویشکێک لە خەباتی گەلی کورد لە سەدەی نۆیەمی زایینی دا -هەرێم -1992
-نوویشکێک لە خەباتی گەلی کورد لە سەدەی نۆیەمی زایینی دا -کوردستانی نوێ -1993
لەپاش دامەزراندنم لە سەرەتای ساڵی 1995 دا، لەیەکەم ڕۆژی دەستبەکار بوونمدا ویستم بە وەسیلەیەک سەرنجی خوێندکارەکانی (ناوەندی #قەندیل#ی تێکەڵا) بۆ لای خۆم ڕابکێشم، بۆیە بەئاگاداری و ڕێپێدانی بەڕێز مامۆستا (محەمەد #سۆران#) بەڕێوەبەری ناوەندی ناوبڕاو، بۆ ماوەی هەفتەیەک سەرە قەڵەمە گرنگییەکانی تایبەت بەمێژووی پشدەر و قەڵادزێم بۆ ڕوونکردنەوە و پاشانیش بەکوورتی (بنەچەی ناوی پشدەر و قەڵادزێ و ناسنامە کۆنەکانی و، سنووری جوگرافی و ڕووداوە سیاسی یەکان و بۆردومانی 1974 و ڕاپەڕینی 1982 و ڕاگواستنی 1989 و ڕاپەڕینی 1991 ی خەبات و ڕانییە) مان نووسیەوە. ئیدی
دەشخوازم لێرەدابەنۆرەی خۆیان سوپاس و دەست خۆشی لە هەر یەکە لە بەڕێزان (تەها بابان) و (ئەبوبەکر کەریم) و (مۆفەق میراودەلی) و (داراحسێن) و (محەمەد ئەحمەندەیی) و ئەو چەند برادەرە بکەم کەلێرە و لەوێ دەخوازن بە گوێرەی توانای خۆیان چەند دێڕێک بخەنە سەر لاپەڕە شاراوەکانی مێژووی ناوچەکە، ئەگەر چی بەشێوەی سەرە قەڵەمیش بێت.
ئەگەر چی کاری تۆمار کردن و نووسینەوەی مێژووی ناوچەیەک یاخود شارێک کاری تاکەکەسێک نییە و پێویستی بە هەرەوەزێکی دەستە جەمعی هەیە، بەڵام لەئەمڕۆدا مرۆڤەکان لەباکگراوەندی قەیران و بارودۆخە سەپێنراوەکانی هەلومەرجی نوێدا زۆر بەدەگمەن ئامادە دەبن بەشێوەیەکی خۆبەخشانە و نییەتێکی ڕەهای درووستەوە بۆئاکارێکی ئاوا ئامادەیی دەرببڕن. بۆیە لەلایەن خۆمەوە دەخوازم ئەوەندەی تەمەن وهەلومەرجی تەندرووستی و ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووری ڕێم پێبدات بە پاڵپشتی خودا و ئەو زانیارییە کەڵەکە بووانەی لەلام کۆبوونەتەوە هەوڵی کارێکی لەو شێوەیە بدەم و بتوانم لە چوارچێوەی پەرتووکێکی سەربەخۆی یەک جلدیدا چەند لاپەڕەیەک لە مێژووی شاراوەی قەڵادزێ و پشدەر بۆ (مێژوو) ئامادەبکەم.
پەڕاوێزەکان
1-بەداخەوە بەشێکی زۆری بەڵگە نامە و وێنە دەگمەنەکان لەپاڵا چەندین پەرتووک و ڕۆژنامە و بابەتی دیدا لەگەرمەی ئاڵوگۆڕە سیاسی یەکان ماوەی شەری ناوخۆ، دا سووتان و لەناوچوون.
2-شانازی دەکەم کە بۆ یەکەمین جار دووسەروەریم بۆ شارەکەم تۆمارکردووە، یەکەمیان توانیم بۆ یەکەمجار ناوە کۆنەکانی قەڵادزێ پەی پێ ببەم و ئاشکرایان بکەم، دووەمیشیان ناوهێنان و بڵاوکردنەوەی یەکەمین وێنە و ژیاننامەی شەهید (بەختیار) کە لە ڕاپەڕینی (خەبات) دا شەهید بوو.
3-ئەم بابەتە بەشێوەیەکی ناشیرین لەلایەن کەسێکەوە لەپاش تێکەڵکێش کردنی نووسینێکی ترمدا بەناوی (قەڵادزێ لەچاوی مێژوودا) سەرلەنوێ بەهەمان ناونیشانی یەکەمەوە دوو جار دزراوە و بڵاوکراوەتەوە جارێکیان بڵاوکراوەی تایبەت بە (24/4) ی (بەڕێوەبەرێتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوەکان) لە ساڵی 2007 داو جارێکی تریش لە ژمارە (2) ی گۆڤاری (پشدەر) ی مەڵبەندی (24) ی پشدەردا بڵاوبووەتەوە، ئەمەش جگە لە نابابەتی لە نووسیندا، دەبێتە تاوانێکی یاسایی.
4-ئەم بابەتە دوو جاری تریش بڵاوکراوەتەوە، جارێک لە گۆڤاری (ڕووداو) دا کەخوێندکارانی (ئامادەیی قەڵادزێ) لە یادی (24/4) دا لە ساڵی 1999 دا بڵاویان کردەوە و جارێکی تریش لەلایەن بەڕێز (تەها بابان) ەوە لە پەرتووکی (کۆستی شارێک) دا چاپکراوەتەوە و دەستەواژەی (نووسینی بەنرخ) ی بۆ بەکارهێناوە.
5-لە ساڵی (2002) بەولاوە، چیتر ئامادەی چاوپێکەوتنی کەناڵەکانی ڕاگەیاندن نەبووم، چەنکە پێموابوو هەم مەبەستێکی ڕیکلامی ڕووت و هەم نیازێکی بازرگانی و سیاسی لە پشتەوەیە، ئەمەش وای کرد خەڵکانێکی دی لەمیانی ئامادە بوونیان بۆ چاوپێکەوتنە بینراوەکان لەڕووی ڕاستی یە مێژووییەکانەوە، دووچاری هەڵەی زەق ببنەوە و ئەو هەڵە زەقانەش بەنۆرەی خۆیان مێژووی جوانی شارەکە شلۆی بکەن لەجێ ی ئەوەی سەروەری پێبدەن.[1]