ئێکە ژگوندێت دەڤەرا ئامێدیێ دکەڤیتە ناف ڕێزا جیایێ مەتینی ل ڕۆژ ئاڤایێ ئامێدیێ. گوندەکێ گوزاری یە و سروشتەکێ ساخلەم هەیە و گوندەکێ گەلەکێ کەڤنه، ژ (9) بنە مالا پێک د هێت (4) چوار بنەمال ل ناڤ مزیرییا هاتینە ولێ ئاکنجی بووینە و(5) پێنج بنەمال ل ناڤ بەرواریا هاتینە و لێ ئاکنجی بووینە : (مالا سەینا - مالا حەجێ - مالا بارانی - مالا حەسنی - مالامحەمەد ساڵح)ی و بنیاتێ ڤان هەر پێنج مالا بەرواری نە، (مالا مەلاکێ - مالا ڕەحیمایێ - مالا سلێمانی - مالا زالێ) بنیاتێ ڤان هەر چوار مالا مزیری نە، سەرجەمێ سەروک خێزانێت گوندی پترە ژ (1000) هزار خێزانانن، دەربارەی ڕەفتارا ناف خو ب ئێک ڕێزی ژیارا خو پێکڤە بوراندیە. ژیارا خەلکێ گوندی پتر ل سەر خودانکرنا پەزو مێشێت هنگڤینی و چێکرنا ڕەزا بوویە کو بەر نیاسە ب چێکرنا ڕەزو و خودانکرنا پەزو ئاژەلی و جوتیاریێ. ژبەر تەنگیا جهێ گوندی ژئەگەرێ زۆربوونا سەروک خێزانا، ل سالا (1940) ێ گوندەکێ دی ب ناڤێ (کانی چنارکێ) هاتیە ئاڤاکرن، هەروەسا ل سالا (1970) ێ گوندەکێ دی هاتیە ئاڤاکرن ب ناڤێ (کانیکا هاجەرێ) و ئاکنجیێت ڤان هەر دوو گوندا ژ خەلکێ گوندێ ئەرەدنا نە . گوندێ ئەرەدنا (8) هەشت کانیێت ئاڤا سروشتی لێ هەنە ژ بلی چەند کانیێت بچویک یێت کەسایەتی و ناڤێت کانیا ئەڤەنە (دوو کانی ل ناڤێلا - کانیا نزاری - کانیا تەمبوخێ - کانیا گەلیکێ - کانیکا مەندێ - سەروکانی - کانی بوتکێ....). هەروەسا ژمارەکا شکەفتێت سروشتی لێ هەنە ل دەور و بەرێت گوندی، ب تنێ شکەفتەکێ دەست کاری لێ هاتیە کرن ب چێکرنا دیوارەکێ ب توخمێ(کسلی) هاتیە نژنین ژکەڤن دا هاتیە بناف کرن ب شکەفتا (قەلایێ) خەلکێ گوندی مفایەکێ زۆر ژڤان شکەفتا دیتیە چ ل دەمێ شوڕەشا یان ژئەگەرێ کێم ئاڤاهیا ئاژەلێ خو دکرە تێڤە. هەروەسا ب درێژاهیا هەمی شوڕەشێت کوردی هێرشێت دوژمنا داو توپ بارانکرنا گوندی خەلکێ گوندی گیانێ خو تێدا د پاراست.
گوندێ ئەرەدنا چوار چەپەرێت ب ناڤ و دەنگ یێن لێ هەین ل دەمێ هێرشێت دوژمنی ل سەر گوندی خەلکێ گوندی دشیان ب هاریکاریا ڤان چەپەرا بەرەڤانیێ ژ خو بکەت ناڤێت چەپەرا ئەڤەنە : (چەپەرێ سیاروکا قەبلانێ) - (چەپەرێ بلباس) - (چەپەرێ سیروکا حامدی) - (چەپەرێ دارا خدری).... دەمێ دوژمنی بەری خەلکێ گوندی ئەف چەپەرە گرتبان خەلکێ گوندی نەچار دبو خو تەسلیمی دوژمنی بکەت ئەگەر خەلکێ گوندی چەپەر گرتبا ل سەر دوژمنێ خو زال د بوون چەند دوژمن یێ ب هێزبا.... خەلکێ گوندی شیان هەبوون دبوارێ پێشەسازیێ دا و کارو بارێت خو ئەنجام ددان چەند کەسانێت ناڤدار هەبوون د کارێ پێشەسازیێ ڕادبون ب چێکرنا دیوار ودارتاشیێ و ئاسنگەریێ. دبوارێ هونەری دا چەند کەسانەک هەبوون شارەزا بوون دگوتنا سترانێت فلوکلوری و مللی دا مینا (میرزا یەحیا - علی حسن - مەلاک عثمان - میکائیل قهار -).هتد.
جوگراڤیا گوندێ ئەرەدنا : دگەل سنورێت ڤان گوندێت دیار کری، باکورێ ڕۆژ هەلاتێ گوندێ (شێلازا و ئینشکێ) - باشورێ ڕۆژ هەلاتی (بێناتا) - باشور (کانی چنارکێ و ئەرەدنا فەلا) - ڕۆژ ئاڤا (بامەڕنێ) - باکور (گیلگا)یە.
گوندێ ئەرەدنا وەکی هەمی گوندێن دی یێن کوردستانێ پشکداری د شوڕەشێن کوردی دا کرینە و قوربانی ب سەرو مالێ خو دایە، د شوڕەشا ئیلونێ دا ل سالا (1963) ژ ئەگەرا هێرشا دڕندانەیا ڕژێما بەعس بوسەر چیایێ مەتینی ودەڤەرا بەرواریا گوندێ ئەرەدنا هاتە کاڤل کرن و چەندین کەسێن ناڤدار و پلە دار دگەل هژمارەکا زۆر ژ پێشمەرگا دناف ڕێزێن شوڕەشێ دا هەبوون، و د شوڕەشا گولانێ دا : ل سالا (1977) هەتا سالا (1980) ێ هژمارەکا خەلکێ گوندی ژن ومێر هاتینە زیندان کرن ژ ئەگەرا هەلبونا شوڕەشا گولانێ، ل سالا (1987) ێ هێرشەکا ب هێز ڕژێما فاشی ئینا سەر گوندێ ئەرەدنا د ئەگەرێ دا چەندین کەس ژ خەلکێ گوندی ژن ومێر و زاروک و پیر شەهید بوون...ل سالا (1988) ێ د هەوا ئەنفالێن ڕەش دا گوندێ ئەرەدنا هاتە کاڤلکرن وهژمارا شەهیدێن هەردوو شوڕەشا پترە ژ (70) حەفتێ شەهیدان و پتر ژ (400) چوار سەد پێشمەرگا هەنە.
مخابن هەتا نوکە ئەڤ گوندە مایە کاڤلکری و چ پێنگاڤ نە هاتینە هاڤێتن بو ئاڤاکرنا وی هەر چەندە یێ نێزیکە ژ جادێ.