ئەیوان یەکێکە لە شارۆچکەکانی پارێزگای #ئیلام#ە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانە، ئەیوان لە مێژوو پێ ئەڵن ئاریوخ یا ئاریوج کە وردە وردە ناسراو بۆ بە ئاریوجان.
خەڵکی ئەیوان بە زاراوەی کوردیی باشووری (کەلھوڕی) قسە دەکەن. کەڵھوڕی یان کەلڕی ناوی یەکێک لە زارەکانی دیالێکتی کوردیی باشوورییە و ئێڵی کەلھوڕ بەم زارە کە بەشێک لە دیالێکتی کوردیی باشوورییە قسە دەکەن. کەڵھوڕی لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا لە شارەکانی وەک شاباد (ئارووناوا) ، گییەڵان، قەسری شیرین، کرمانشان، ئاسماوە، ئەیوان، سەرپێڵ زەھاو، کرن، و لە باشووری کوردستاندا لە شارەکانی وەک #خانەقین#، #کەلار#، مەندەلی و ناوچەی #گەرمیان# بە گشتی ھەیە.
$ناو$
گ.ب.ئاکۆپف، کوردناس و ئێرانناس لە ئەرمینیای سۆڤیەت، لە وتارەکەیدا لە کوردانی گۆراندا، ناوی ئەیوان بە پەیوەندی بە سەردەمی سۆمەرییەوە دەزانێت و بە ناوێکی ڕەگ و دێرین دەزانێت.
لە ڕوانگەی وشەییەوە، ئەیوان مانای جۆراوجۆری ھەیە، وەک: سەکۆ و تاق - ماڵی کراوە - دەروازە - کەوانە بەرز و شوێنی دانیشتنی پاشاکان.
$مێژوو$
شاری مێژوویی زەڕنە یەکێکە لە شارەدێیەکانی ئەم شارستانە. ئەم ناوچەیە بە تێپەڕبوونی کات بە ناوی جیاواز ناسراوە. ھێنری ڕاولینسۆن لە سەفەرنامەکەیدا دەربارەی ئەیوان دەنووسێت:
«وا دیارە دەشتی ئاریوخ کۆنترین ناوی ناوچەی ئەیوان بووبێت، تا سەدەی 13ی زایینی، بە ئاریۆحان ناسرابوو.»
بنیامین تودێلێ بە ئاریان ئاماژە بەم ناوچەیە دەکات. وا دیارە پێش ھێرشی ئەسکەندەری مەزن ناوی ئاریوخ گۆڕدرابێت بۆ سەباد کە فرەییەکەی سەبادانە کە پێشی ماە دانراوە و بووە بە ماە سەبەتە یان ماھسبادان.
لەسەردەمی ئەردەشیر بابکان، یەکەم پاشای ساسانی، ئەم ناوچەیە یەکێک بوو لە ناوچەکانی ماھسەبدان، وە کاتێک موسڵمانان حوکمیان دەکرد، عەرەبەکان دوو وشەی ماە و سەبدانیان تێکەڵ کرد و پیتی دیان گۆڕی بۆ ز و ناویان لێنابوو مەسبزان.
ئەبو دۆلف لە سەفەرنامەکەیدا دەنووسێت:
لبەلای ڕاستدا دەچنە مەسبزان و قەزق کە چەندین شار لەخۆدەگرێت، لەنێویاندا ئاریۆحان. ئەم شارە دەکەوێتە دەشتێکی نێوان شاخەکانی پڕ لە دار، ئاوەکەی دەڕژێتە ناو بەندەنیجین کە ناوی شاری مەندەلی مۆدێرنە لە ئێڕاقدا».
تاکە ڕووبارێک کە دەڕژێتە ناو مەندەلی ڕووباری گەنگیرە کە لە ئەیوانەوە سەرچاوەی گرتووە. کەواتە بە پێی بۆچوونی ئەبو دۆلف ئەم ناوچەیە ناوی ئاریۆحان بوو.
پێش ھاتنی ڕەزاخان بۆ ئیڤان، ئەم شارە ناوی جۆی دێزد یان جودز بووە و کاتێک ڕەزاخان دەچێتە ناو ئیڤان ناوی جۆی زاری بۆ ناوەندی شار ھەڵبژاردووە و دواتر بە باغ شا ناسرا. پاشان دیسان وشەی ئەیوان بۆ ناوەندی شارەکە بەکارھات کە ئێستا بە ھەمان ناو ناسراوە.
$زمان و ڕۆشنبیری$
شارستانی ئەیوان بە زاراوەی کوردیی باشووری (کەڵھوری) قسە دەکەن. کەڵھوڕی یان کەلڕی ناوی یەکێک لە زارەکانی دیالێکتی کوردیی باشوورییە و ئێڵی کەلھوڕ بەم زارە کە بەشێک لە دیالێکتی کوردیی باشوورییە قسە دەکەن. کەڵھوڕی لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا لە شارەکانی وەک شاباد (ئارووناوا) ، گییەڵان، قەسری شیرین، کرمانشان، ئاسماوە، ئەیوان، سەرپێڵ زەھاو، کرن، و لە باشووری کوردستاندا لە شارەکانی وەک خانەقین، کەلار، مەندەلی و ناوچەی گەرمیان بە گشتی ھەیە. بە ھۆی سرووشتی کۆچەری ئەم ئێڵە و پێگەی وەک گەورەترین ئێڵی کورد لە ئێراندا، زمانی ئێڵی کەڵھوڕ بەدرێژایی ساڵان لە ھەموو ناوچەکانی باشووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان و پارێزگای دیالەی ئێڕاقدا بڵاوبووەوە و تێکەڵ بە شێوەزارە ناوخۆییەکان بوو. بەڵام ئەو ناوچەیەی کە سەرەتای ئەم زمانە بووە و تا ئێستاش ئەم زاراوەی زمانی کوردی تێدا بە شێوەیەکی تەواوتر قسەی پێ دەکرێت، ئەو ناوچەیەی کە باس کراوە. شارستانی ئەیوان تاکە شارستانی کەلھوڕنشینە کە بەشێکە لە پارێزگای ئیلام لە دابەشکارییە نەتەوەیی و سیاسییەکاندا، باقی شارستانەکانی کەلھوڕنشین ھەموویان لە سنووری پارێزگای #کرماشان#ن.
لەنێو نووسەرانی ئەیواندا دەبێ ئاماژە بە (خان مەنسوور) شاعیری کوردی کەلھوڕ بکەین کە دیوانەکەی و ھاونووسەکەی ماوەتەوە. پرۆفیسۆر (محیەدین ساڵحی) لەدایکبوونی خان مەنسووری لە ساڵی 1726 لە پەڕتووکی سروودی بەدییە تۆمار کردووە. کوڕی میرمیدان کوڕی مەنسوورخانە، کوڕی یەکەمی محەمەد جەعفەر گەپۆیە (دوو کوڕی ھەبووە بە ناوەکانی مەنسوور خان و شەھباز خان؛ مەنسوور بەگ یان شەھباز بەی) ، کە نووسەری پەڕتووکی شەرەفنامە ئەم ناوانەی ھێناوە (مەنسوور خان و شەھباز خان) . محەمەد جەعفەر گەپۆ کوڕی محەمەد حەسەن خانی کوڕی ئەسعەدخانە کە دواتر ھۆزی مەسێوری کەڵھوڕی بەدەست ھێناوە و نەوەی خێڵی ئازا و شەریفی کەلھۆر بووە و فەرمانڕەوای ناوچەی ئەیوان بووە لەسەردەمی سەفەوییەکان و سەردەمی نادر شادا.
ئمڕوو دو حوور دیم، ئمڕوو دو حوور دیم وە دیدەت قەسەم ئمڕوو دو حوور دیم
دو باز شەشدانگ، دو قورس نوور دیم زوڵەیخا سفەت شیرین دەستوور دیم
دو شەمس، دو قەمەر، دو قورس نوور دیم بەرزی باڵاگە لەیلم لە دوور دیم
سان سەربەرز کوردەماڵان دیم زڕە بان زوڵفی سووسەنخاڵان دیم
ڕمە مەشکەژەن، قۊلە خرووس دیم چیت سۊەیمە تازە عرووس دیم
زوڵەیخا مەسان عشق وەرین دیم شرین سفەتان خاڵ خاڵ چین دیم
پەڕتووکی شنەوای شەماڵ (پێداچوونەوە بە ھەموو لایەنەکانی دیوان شاکە و خان مەنسوور لەگەڵ وەرگێڕانی فارسییەکەی) لە لایەن عەلیرەزا خانی شاعیر و توێژەر و لێکۆڵەری ئەیوانی چاپ و بڵاو کرایەوە.
فستیڤاڵی دووساڵانەی شیعری کوردی مناڵ
ئەم فستیڤاڵە لەسەر ئەرکی ئەنجومەنی شیعر و ئەدەبی ئەیوان و ھاوکاری دایرەی فەرھەنگ و ئێرشادی ئەیوان، بە مەبەستی دۆزینەوە و ناساندنی توانا نوێکانی شێعری کوردی منداڵان و پەرەدان بە پاراستنی زمانی کوردی لە وەرزی اوینی ئەمساڵدا بەڕێوە دەچێت. بانگەوازەکە لە شاعیرانی تایبەت بە ئەدەبی منداڵان داوا دەکات کە بەرھەمە نوێکانین بۆ فستیڤاڵەکە بنێرن. بانگەوازەکە ئاشکرا دەکات کە فستیڤاڵەکە لە دوو بەشی تایبەتی شیعری شاعیرانی گەورە بۆ منداڵان و شیعری شاعیرانی منداڵ بەڕێوە دەچێت و لە ھەر بەشدا دە کەس لە باشترینەکان خەڵات دەکرێن و دەیتریش ڕێزیان لێ دەگیردرێت.
$شوێنە گەشتیارییەکان$
لەم شارستانەدا گردی دێرین ھەیە کە پەیوەندی بە سەردەمی ساسانییەوە ھەیە، گۆڕستانی ھەلووچ، تاقی شیرین و فەرھاد، پەرستگای ئاگری سیاھگۆل و ھتد لەم شارەدا ھەڵکەوتوون.
پەرستگای ئاگری سیاھگۆل:
ئەم بینا مێژووییە پەنجەرەیەکی چوارگۆشەی ھەیە بە قەبارەی 5*5 مەتر و بەرزییەکەی نزیکەی 10 مەتر دەبێت. پانی دیوارەکانی یەک مەترە، چاڵێکی ئاگری ھەیە و لە بەشی سەرەوەی، کون ھەیە کە لەوانەیە بۆ دەرچوونی دوکەڵی سووتەمەنی بێت. بیناکە بە حەوشەیەک دەورە درابوو، بەڵام ئێستا بەھۆی ھۆکاری سرووشتی و ناسرووشتی وێران بووە. ئەم بینایە لە بەرد و قسڵ و گەچ درووستکراوە و تەلارسازییەکەی پەیوەندی بە سەردەمی ساسانییەوە ھەیە. پەرستگای ئاگرەکە دەکەوێتە کەناری باشووری ڕووباری گەنگیر و بە دووری نزیکەی 700 مەتر لێیەوە دوورە، ھەروەھا دەکەوێتە دەشتێکی بچووک کە ڕەنگە زۆر خانووی نیشتەجێبوون لە دەوروبەری ئەم پەرستگایە ئاگرینەدا ھەبووبێت. ڕەنگە زەوییە بەپیت و ئاوماڵشتی دەوروبەری پەرستگای ئاگرەکە تەرخانکرابن بۆی.
ئەم پەرستگایە ئاگرینە چوار دەروازەی ھەیە کە ڕووی لە چوار ئاڕاستەی سەرەکییە و ھاوشێوەی پەرستگای ئاگری ساسانییە لە شاری قەسری شیرین. لە بەردەم پەرستگای ئاگری ئاماژەپێکراو و لەناو ڕووباری گەنگیردا، بەردێکی بەرز ھەیە کە بەرزییەکەی نزیکەی 12 مەتر و تیرەکەی 6 مەتر دەبێت، کە زۆر سەرنجڕاکێشە. بەردێکی دیکە کە بەرزییەکەی کەمترە دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی ئەوەوە، کە بەھۆی ھۆکارەکانی وەرینی زەویەوە مەیل کراوە.
تاقی شیرین و فەرھاد:
ژیان لە شاری ئەیوان مێژوویەکی دوور و درێژی ھەیە. بەپێی بەڵگەنامە مێژووییەکان، پێش ئیسلام شاری ئەیوان بە ئاریۆمان یان مەسبەندان ناسرابوو و چەندین شوێنەواری مێژوویی ھەبووە کە ھەموویان ئاماژەن بۆ دێرینییەکەی.
ناوچەی ڕەنو:
ناوچەی ڕەنو ناوچەیەکی نێوان شاری ئیلام و شاری ئەیوانە کە چەندین شوێنی سەرنجڕاکێشی سرووشتی و شوێنی کات بەسەربردنیان تێدایە.
گوندی شاشاێڵ:
لەنێو ناوچە دیمەندار و جوانەکانی دیکەی شارستانی ئەیواندا، گوندی شاشاێڵ ھەیە کە کەش و ھەوایەکی خۆش و سرووشتێکی سەوز و جوانی ھەیە، کە دەکەوێتە حەوت کیلۆمەتر لە شاری ئەیوان و لە ڕووی شوێنە گەشتیارییەکانیشەوە بە تایبەت لە وەرزی بەھار و ھاویندا بەھۆی سەوزاییەوە سرووشت، ھەمیشە پێشوازی لە گەشتیاران دەکات، زۆربەیان خەڵکی ناوچە جیاوازەکانی پارێزگای ئیلام و پارێزگاکانی دیکەی ئەو وڵاتەن.
ئەم ناوچەی کات بەسەربردنە دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای شاری ئیڤان و لە بناری چیای شێرێ زۆڵ و لە ڕووی ھەمەجۆریی و ڕووەکی و ھەبوونی باخ و کێڵگەی برنجەوە، دیمەنێکی جوان پێشکەش بە گەشتیارانی سرووشت دەکات کە چاوی ھەموو بینەرێک سەرسام دەکات.
ھاتنەدەرەوەی کانیاوەکان لە دڵی شاخەکە، پارکە سرووشتییەکان، باخەکانی میوە و بوونی درەختی میوەی کێوی وەک تووتڕک لە دەوروبەری ئەم گوندە سەوزە وایکردووە کە ببێتە شوێنێکی گەشتیاری بۆ زۆرێک لە گەشتیارانی نەورۆز.
یەکێکی تر لە جوانییە سەرنجڕاکێشەکانی ئەم گوندە، نیشتەجێبوونی باڵندە کۆچبەرەکانە، لەوانە ئەو لەق لەقە جوانانەی کە لەسەر دارە بەرزەکانی گوندەکە ھێلانە دەکەن.
دانیوک:
دۆڵێکی جوان و شاخاوی ئەم دۆڵە یەکێکە لە جوانترین و گەورەترین دۆڵی زنجیرە چیای شەری زۆڵ کە دەکەوێتە 15 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژاوای شاری ئەیوانەوە. ئەم دۆڵە ناوەندێکی زۆر جوانی کات بەسەربردنی ناوچەکەیە بە سرووشتی دارستانەکانیەوە و کانییەکی گەورەی ئاوی تێدا دەڕژێت.
تاڤگەی حەوت قەلوی پێلیا:
یەکێکی دیکە لە شوێنە سەرنجڕاکێشە سرووشتییەکانی شارستانی ئەیوان تاڤگەی حەوت قەلوی پێلیایە. بە پانایی 25 مەتر و 7 تا 9 شەقاری ئاو کە تەنیا دەرکەوتنێکی بچووکی جوانی تایبەتی ئەم خاکەیە، ناوچەیەکی پاک و کەم ناسراوە کە تەنانەت زۆربەی خەڵکی پارێزگای ئیلامیش بێ ئاگان لە بوونی ئەم شاکارە سرووشتییە.
$ئابووری$
پیشەسازی و کانەکان
لەم شارەدا کانگای خەڵوز (قیر) و گەچ و لم ھەیە کە زۆربەیان لە دەوروبەری ڕووباری گەنکیرن. لەنێو گرنگترین کارە دەستییەکانی شارستانی ئەیوان، دەتوانین ئاماژە بە بوونیادنانی جاجیم، فەرش و فەرشی ڕیلیف، فەرشی فلۆف و ئاوریشم، پەردەی ڕەش، و ھتد بکەین. جاجیم (شەپۆل) بوونیادنانیش لەم شارستانەدا زۆر بەناوبانگە، کە بۆ جوانکردنی ماڵ بەکاردێت و زیاتر لەلایەن پیاوانەوە درووستدەکرێت و کەرەستەکانی بریتین لە خوری یان موو.
$کشتوکاڵ$
ئابووری ئەیوان لەسەر بنەمای کشتوکاڵ و ئاژەڵدارییە. ئاوی کشتوکاڵی لە ڕووبار و بیرە قووڵەکانەوە دابین دەکرێت و بەرھەمە کشتوکاڵییەکانی بریتین لە: گەنم، جۆ، سڵق، گەنمەشامی، پەتاتە، ھەرمێ، ھەنار، ترێ، ھەنجیر، قەیسی. بەرھەمە کشتوکاڵییە بەناوبانگەکانی بریتین لە تەماتە و ترێی ڕەش.
ڕووەکی دەرمانی
لە بەرزایی و دەشتەکانی ئەیوان، جۆرەھا ڕووەکی بە تایبەتمەندی دەرمانی ناسراو دەڕوێن، کە دەتوانرێت بەم شێوەیە ئاماژەی پێبدرێت: گوڵە چەرمێ (بەیبوون) ، گوڵی زمانی گا، چەقچەق، بەڕەزا، گایەمە، چیمەنی مار، مورت، شەوەن، سوسنبر، گوڵە تیون، کەویرە.
ڕووەکی خۆراکی
کەنگر، خارچگ (قارچک) ، تووڵیە (تۆڵەکە) ، پاقازە (لێشرێ) ، سەڵمانە (سمرکە) ، پیوشگ، شنگ، کیوز، وەنگی، چەورگی (خەرتەلە) ، ھەپوولک (گێلاخە) ، ھەڵەڕەزگی، دگانتێژکەرە (پەڵپینە) ، چاوبازە، گاپەنام.
ڕووەکی بۆنخۆش و بەھارات
ھەزوە (بۆخۆشکە) ، ئاڵەتی کێوی، چەویر.
ڕووەکی پیشەسازی
گون، شیرین بەیان.
$کاری دەستی و پۆشاک$
لەنێو گرنگترین کارە دەستییەکانی شارستانی ئەیوان، دەتوانین ئاماژە بە بوونیادنانی جاجم، فەرش و فەرشی باریک، فەرشی فلۆف و ئاوریشم، چادرێکی ڕەش، و ھتد بکەین. جاجیم (شەپۆل) بوونیادنانیش لەم شارستانەدا زۆر بەناوبانگە، کە بۆ جوانکردنی ماڵ بەکاردێت و زیاتر لەلایەن پیاوانەوە درووستدەکرێت و کەرەستەکانی بریتین لە خوری یان موو.
$پۆشاک$
جل و بەرگی خەڵکی ئەم شارستانە ھاوشێوەی ناوچە کوردنشینەکانی تر شەڕواڵی کوردی (ڕانک یان جافی) بۆ پیاوان دەگرێتەوە. لەم ساڵانەی دواییدا مەیلی بەکارھێنانی بەرگی چاکەت و پانتۆڵ لەنێو گەنجاندا زۆر بە کاردێت. جل و بەرگی ژنانی کورد ھەمیشە لەلای ژنانی گوندەکان جێی بایەخ بووە و لەنێو گەنجانیشدا بەزۆری لە ئاھەنگەکاندا زیاتر بەکاردێت.[1]