گوندێکە، دەکەوێتە شارەدێی #سێگردکان# لە شارۆچکەی #کۆیە#ی پارێزگای #هەولێر#، #باشووری کوردستان#.[1]
#ئاراس ئیلنجاغی#
ناوی ئەم گوندە لە ناوی (چاکێک)ەوە هاتووە، کە سعاتە ڕێیەک لەسەرووی خۆراوای گوندی ئۆمەرگومبەتەوە دوورە، ئەم چاکە پێی دەوترێت (ئۆمەرگومبەت) تا ئەم دواییانەی سەدەی ڕابردوو خەڵکی ئۆمەرگومبەت مردوویان لە گۆرستانەکەی دەوروبەری ئەم مەزارە ناشتووە، بەبێ جیاوازی و بیروڕای جۆراوجۆر هەموو خەڵکی ئۆمەرگومبەت ئەم بیروبۆچونەیان لەسەر ناوی گوندەکەیان هەیە. (1)
سنووری گوندی ئۆمەرگومبەت
ئەم گوندە بەدووری (6)کیلۆمەتر لەرۆژهەڵاتی شارەدێی سێگردکان هەڵکەوتووە، گەورەترین ڕووبەری لەنێو گوندەکانی شارەدێکەدا هەیە و نزیکەی (50)کیلۆمەتری چوارگۆشەیە، کە دەکاتە (19987)نۆزدە هەزارونۆسەد و هەشتاوحەوت دۆنمی کشتوکاڵی، (3588)دۆنمی شیاوی چاندن و (7181) دۆنمیشی پاوان ولەوەڕگایە، و (9000) دۆنمی بەراوەو (218) دۆنمی حەرەمی گوندەو (7)کانی و (2)کارێزی هەیە، زۆربەی زەوی وزارەکانی خاوەندارێتییەکەی بۆ میری دەگەڕێتەوە جگە لە (125)دۆنمی نەبێت تایبەتە و خاوەندارێتییەکەی بۆ جوتیارەکانی دەگەڕێتەوە. (2)
لەهەڵکەوتەی ئەسترۆنۆمیدا کەوتووەتە نێوان هێلی پانی (35، 55-35، 95)پلەی باکووری نیوەگۆی زەوی و نێوان هێلی درێژی (44، 29-44، 48)پلەی ڕۆژهەڵاتی نیوەی زەوی، و لەبەرزی (419)مەتر لەئاستی ڕووی دەریاوەیە کە دەکاتە (1375)پێ. (3)
لە ڕۆژهەڵاتدا هاوسنوورە لەگەڵأ گوندەکانی (گەرمکی #تەقتەق# و تاڵەبانی گەورە و کانی لەلە)، لەخۆراواشدا لەگەڵ گوندەکانی (میرکەوقەمبەرونێرەگین وسێگردکان) ئاقاری دەگەڕێتەوە، و گوندەکانی (ئیلنجاغی گەورە و سماقە) سنووری سەروویان دەورەداوە، لە باشووریدا ئاقاری گوندی (کانی لەلە)ناهێلێت هیچ پارچە زەوییەکی ئۆمەرگومبەت بکاتە کەناری زێی بچووک.
لە سنووری ئەم گوندە چەندین خرابگەوشوێنی شوێنەواری تێدایە وەک (چاکی ئۆمەرگومبەت، کەلەکین، بالە، قەبرستان، ئەحمەکڵاو، شێمحەمەدی ئەحمەکلاو، کاولە هەواری گوندی گۆرقەرەجی زێدی حاجی قادری گەورەشاعیری کورد) و هەروەها چەندین گۆڕستان و گۆریچکەی کۆن و لەمێژینانەی تێدایە وەک (گۆرستانی شێخ سمایل کە مردووی لێدەنێژن، لەگەڵ قەبرستانی مەلا ئەحمەدی گەورە (شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر ئۆمەرگومبەتی)ئەویش هەر ئەمڕۆ مردووی لێدەنێژن، گۆرستانی عەبدولعەزیز، گۆرستانی سەید وەسمان، گۆڕستانی شێمحەمەد، گۆڕستانی کاولە گۆرقەرەجی زێدی حاجی، گۆڕستانی بانەڕەقە) جگە لە گۆڕستان چەند چاک وشەخسێک لە ئۆمەرگومبەتدا هەیە کە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەندێک لە خەڵکی هانایان بۆ دەبەن تا لەلای خودادا ببنە شەفیعیان وەک (چاکی ئۆمەرگومبەت، چاکی سەید وەسمان، ئەسحابەی گۆرقەرەج).
چەند کارێزوکانیاوەک لە سنووری ئۆمەرگومبەتدا هەیە وەک (زەلین، دارەبی، باپیرە، جەژنی سوێر، ڕێ قڕی خەزایی، دەرماناو)وە چەند گردێک دەوری ئاواییەکەیان داوە وەک (لەرۆژهەڵات گردی ئامینەوگردی مێرخانە و لە ڕۆژاوا گردی بەردمێرکی و لە باکووردا گردی زالواو جگە لەمانە لە سنووری گوندەکەدا گردی تریش هەن و هەریەکەو ناوێکی هەیە وەک گردۆڵکەکانی (گۆرکەکە، کەلی چاوشین، گەرووی زالواو، گەرووی شیلانە، گردەل، قەڵاتەسوور، گردی شەمشیرە، گەرووی ئاوازە) بەڵام بەرزترین گردی سنوورەکەیان گردی (کۆرتەتە)یە کە سێگردکانییەکان هەندێک ساڵ بۆ کشتیاری بەکاریان هێناوە، چەندین پارچە زەوی پشتاو لە سنووری ئەو گوندە دا هەیە وەک (بان تاڵەبان، بان چاکی ئۆمەرگومبەت، سەرخوندێتی، بان قەیتاز، بان ئەحمەکلاو، بانی هەنارە)هەروەها چەند ئەشکەوتۆکەیەکیش لەسنوورەکەیاندا هەیە وەک (ئەشکەوتی حمەسمێل، ئەشکەوتی خدرمێرەم. ئەشکەوتی کەلەکین، ئەشکەوتی باپیرە، ئەشکەوتی قورمینگەوجویلەکە) بەڵام تێکرای سنووری ئۆمەرگومبەت لە زەوی بەراو هەژارە و تەنیا پارچەیەکی بچووک نەبێت لەخوار شێروەزن لە نزیکی ئاقاری گوندی کانی لەلە.
پێکهاتەی دانیشتووانی ئۆمەرگومبەت
دانیشتووانی ئۆمەرگومبەت بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ ناوچەی دەربەندی شاهۆی کوردستانی ڕۆژهەڵات، باپیرەگەورەیان بەناوی (جومعە) هاتۆتە دەوروبەری سنووری ئەمڕۆی گوندەکە سەرەتا لە (مەرزانی سەرێ) لەنێوان ئاقاری گوندی (ئیلنجاغی گەورەومەرزان) خۆی گرتووەتەوە و هەر لەوشوێنە لە گۆڕستانی (کانی قەبران) لەمەرزانی سەرێ بەخاک سپێردراوە کە بە (جومعە دەربەندی)ناسراوبووە، ئەوانەی ئەمڕۆ کە خۆیان بۆ ئەو زاتە دەگێرنەوە بە (8-9)پشت دەژمێرن تا دەگەنەوە جومعەدەربەندی.
تیرەکانی گوندی ئۆمەرگومبەت بریتین لە (دەربەندی، گەردی، مام ڕەشی شوان، بلباس، سیان، زەنگەنەی گۆرقەرەجی) دەربەندی زۆرینەی گوندەکەیە و ئەوانی تر لەناویاندا تواونەتەوە، جگە لەو تیرانە دابەش دەبن بۆ چەند بەرەباب وبنەماڵەیەک وەک (کاکی، کەرخۆری، خلەگۆجە، شەلەوەندی، مامیل، گەردی، حەمەی گوڵان (هوری)، گۆرقەرەجی، سۆفی عەوڵڵا) کە بەرەی (کاکی)یەکان لە ڕووی ژمارەی خێزانەوە زۆرینەن و بەدوای ئەمانیشەوە بەرەی (کەرخۆریەکان)دێن، (شەلەوەندیەکان)یش لە ڕووی خزمەتکردنی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە زۆرترین مەلایان لێ هەڵکەوتووە و مەلازادەبوون وەک (مەلا ئەحمەدی ڕەشی شەلەوەندی، مەلا عومەری خانەقای شەلەوەندی، مەلا سدیق شەلەوەندی، مەلا عەبدوڵڵای شەلەوەندی، مەلا حەمەدەمینی شەلەوەندی باوکی مەلا عەبدوڵڵا و مەلا نووری، مەلا محەمەدی ئۆمەرگومبەتی) جگە لەمانە لە مێژووی ئۆمەرگومبەت چەندین زانای ئایینی تر هەڵکەوتوون وەک: شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر ئۆمەرگومبەتی و نەوەکانی (محەمەدنوور ونوورمحەمەد وخەلیفە عەبدوڵڵا) و مەلا ئەحمەدی گەورە و مەلا مەحمودی ئۆمەرگومبەتی کە لە مزگەوتی (بابەکراغای #کۆیە#)مزگەوتی گەورەی ئەمڕۆی شاری کۆیە مەلایەتی کردووە.
وە ئەوانەی لە مێژووی گوندی ئۆمەرگومبەت کاری کێخوایەتیان کردووە ئەمانە بوون:
1-کێخوا مام دەروێش کوڕی مەحمود کوڕی قادر
2-کێخوا حاجی ئۆمەری کوڕی حاجی مەولودی کوڕی قادر
3-کێخوا محەمەد کوڕی حاجی ئۆمەری کوڕی حاجی مەولود ناسراو بە (حاجی سۆفی)
4-کێخوا ئەحمەد کوڕی حاجی مەولودی گچکە کوڕی محەمەدی کوڕی حاجی مەولودی گەورە
5-کێخوا عەبدوڵڵای کوڕی حاجی سۆفی کوڕی حاجی ئۆمەری کوڕی حاجی مەولودی کوڕی قادر
6-کێخوا حەمە عەلی کوڕی حەمە کوڕی عەلی کوڕی محەمەو کوڕی حاجی مەولودی گەورە
7-کێخوا قادری کوڕی حەمەسووری کوڕی خدر (خلەگۆجە)
8-کێخوا حەمە کوڕی حاجی مەولودی گچکەی کوڕی محەمەد
9-کێخوا عەبدولرەحمانی کوڕی عەبدولعەزیزی کوڕی فەقێ محەمەد
لەناو کێخواکاندا (حاجی سۆفی) ناوداربووە کە ناوی تەواوی (محەمەدحاجی ئۆمەرحاجی مەولودە)، هەروەها لە بنەماڵەکانی ئەم گوندە چەند کەسایەتییەکی دیار هەڵکەوتوون وەک (حاجی ئۆمەری حاجی مەولودی قادری کاکی وحاجی کەچەڵ محەمەدی کەرخۆری وحەمەسووری خدر (خلەگۆجە)وحاجی فەقێ محەمەدی مەلا ئەحمەدی ڕەشی شەلەوەندی و حەمەی ئۆمەر گەردی وئۆمەرحاجی مەولودی مامیل و محەمەدی حاجی عەبدوڵڵای حاجی سۆفی وحەمەی مێرەم حاجی سیسەی کەرخۆری وحاجی محەمەدی هەمەی کوڕی ئەحمەدی گۆرقەرەجی وخاڵە ئەحمەوی کاکی و عەبدولقادری حاجی محەمەدی هوری وئەحمەشێخان و یاسین ڕەسوڵ).
هەندێک پەندوگۆتەوبەسەرهاتی کوردەواری ئۆمەرگومبەت
1-هەمینە مەستان، بەدەست عەلیە شەلەوە بێ
دەگێرنەوە لە ئاوایی ئۆمەرگومبەت کچێکی زۆر جوان دەبێت بەناوی (هەمین)، لە یەکێک لەئاهەنگەکانی ژنهێنان لەشاییدا بەدەست پیاوێکەوە دەبێت کە ناوی (عەلی)بووە و (شەل)یش بووە، (ئەحمەدشازە)ش شایەرێکی بەتوانابووە کە دەبینێت هەمین بەو شۆخ وشەنگیەوە هەر لە دەستی عەلیەشەلەوەیە، توڕە دەبێت و شاییەکە بەجێ دەهێلێت وڕێی گوندی ئیلنجاغی گەورە دەگرێت و لەبەر خۆیەوە هەر دەڵێت (هەمینەمەستان بەدەست عەلیەشەلەوە بێت)، بە ڕۆیشتنی ئەحمەشازەش شایەکە تێک دەچێت، بۆیە یەکێک لە برادەرەکانی بەدوای دەچێت تاوەکوو بیگەرێنێتەوە بۆ ئەوەی شایەکە هەڵسوورێنێت و بەردەوام بێت، لەڕێَگادا تووشی دەبێت وپێی دەڵێت:لەمنت نەکەوێت تۆ شایەرێکی ئەوەندە بەتوانای ناتوانی وابکەی هەمینە مەستان بەبەندان لە دەستی عەلیە شەل دەربهێنی؟! وەرە بگەڕێوەو بەس بە بەندان عەلیەشەل شەرمەزاربکەوبەمەش هەمینە مەستان بەخۆی لە دەستی دێتە دەرەوە ئەحمەشازەش ئەمەی دەچێتە عەقڵەوە ودەگەڕێتەوە و شاییەکە گەرم دەکاتەوە و بەبەندان دەڵێت:
بەژن وبێ ماڵم عەلیەشەل
پای بێ تۆپاڵم عەلیەشەل
هەمینە مەستانیش کە گوێی لەم بەندە دەبێت دەڵێتئای عەلیەشەل شانم پێتەوە دەرهاتبەم شێوەیە لە دەستی دەردەچێت.
2-بوختان بەمان کەن
لە هەموو ئاواییەکانی کوردستان نموونەی لەو شێوەیە زۆرن بەڵام بەهۆی خۆشی شێوەزارەکەیان لە سنووری وراتی کۆیە ئەم کینایە وئیدۆمە باوە و لەسەر زاراندا دەوترێت، دەگێڕنەوە لە ئاوایی ئۆمەرگومبەت (سۆفی ئۆمەر)و (سۆفی ئاجەر)حەزییان لەیەکتری کردووە و ئەو حەز لەیەکترکردنەش هەموو خەڵکی ئاوایی پێی دەزانێت و خەریکە بکەونە بەرباسوخواسی حەڵکی گوندەکە، بۆیە لە یەکێک لەژوانەکانیان، کە سۆفی ئاجەر لەباوەشی سۆفی ئۆمەر دەبێت لەحاڵەتی ئامێز وتێک ئاڵاندا، سۆفی ئاجەر بەسۆفی ئۆمەر دەڵێتسۆفی ئۆمەر خەڵک ناومان دیاریک سۆفی ئۆمەریش لەسەرەخۆ دەڵێت بوختان بەمان کەن.
3-ماری بور بازی نەمرم، بەتحەسیامەوە
دەگێڕنەوە پیاوێکی جوتیاری گوندی ئۆمەرگومبەت بەکاروباری کشتیارییەوە زۆر ماندوو وهیلاک دەبێت، ڕۆژێک لە ڕۆژان لەناو گۆلەکانی شیناییەکەی مارێک پێوەی دەدات، ئەویش دەڵێتماری بور بازی نەمرم بەتحەسیامەوە واتە ئەگەر بەهۆی ژەهرەکەیەوە نەمرێت ئەوا بۆ چەند ڕۆژێک لەسەر جێگا دەکەوێت وپاڵ دەکەوێت وبۆ ماوەیەک دەحەسێتەوە.
4-هێڵکەوڕوون خۆر ئەوەندەشی؟
ئۆمەر ئەڵڵایی پیاوێکی پاڵەوانی گوندی ئۆمەرگومبەت بووە لەزەمانی حەماغای گەورەی کۆیە، ڕۆژێکیان ڕێگەی دەکەوێتە شاری کۆیە بۆ فرۆشتنی گندۆرە، لە نزیک (سێ تاقان) پاڵەوانێکی (حەماغا) پێشی لێدەگرێ و تەشقەرەی پێدەکات و بارەگندۆرەکەی خراپ دەکات و گێچەڵی تەواوی پێدەکات، ئەویش نایکاتە نامەردی بەیەک لێدان و ناوقەدگرتنی پاڵەوانەکەی حەماغا لەگەڵ زەوی تەخت دەکا، دواتر کەماڵی حەماغا بەمە دەزانن بەپاڵەوانەکەی خۆیان دەڵێن هێڵکەوڕوون خۆر، ئەوەندەشی؟!
5-ئەگەر زاڵم تەعدای لێکردی، تۆش لەخاکی قایم بکە
لەکۆنەوە زولمَکردن هەر هەبووە، ئەوانەی دەسەڵاتداربوون زۆر جاران زولمَیان لەبێ دەسەڵاتان کردووە، لە سەردەمی (حاجی ئۆمەری حاجی مەولود)جەندرمەو زەفتییەی عوسمانی هاتوون بۆ گوندی ئۆمەرگومبەت و هەندێک جار زولمَی باشیانکردووە، بەتاڵان وبڕۆ وشتی تر، بۆیە حاجی ئۆمەر وتویەتی ئەگەر زاڵم تەعدای لێکردی، ئەتۆش لەخاکی قایم بکە واتە باشتر بایەخ بەزەوییە کشتوکاڵییەکانتان بدەن و هەرخاکە دەتوانێت بەرهەمی باش و جوان بدات بەڕەنج وماندووبوون، زاڵمیش خودا حەقی لێ وەردەگرێتەوە.
6-ئامین هەندێک خوێ بێنە، ئاشەکە بێ خوێ یە!
لالە برایمی کوڕی عەبدولرەحمانی کوڕی برایمی عەبدوڵڵای برایم بۆی گێرامەوە و وتی ساڵی 1970تازە ژیانی هاوسەریم لەگەڵ (ئامین)ی خێزانم پێکەوەنابوو، لە یەکێک لە ڕۆژەکانی ئەو ساڵە، دوو خۆشناوی غەریبەی کاروانچی بۆ ئێوارە بوونە میوانمان، ئامینیش ئاشی شۆربای نیسکی بە ئاوەتەماتەی لێنابوو، سفرەوخوانی ئامادەکرد وئاشەکەی خستە سەر سفرەکە، پێش میوانەکان کەوچکێکم لەشیوەکە خوارد، ئەوەندە سوورو پڕخوێ بوو، کەبینیم میوانەکانیش دەستیان بۆ کەوچک برد و سەیری یەکتریان کرد، منیش بۆ ئەوەی کابانییەکەی ئامینی خێزانم نەشکێ وتمئامین هەندێک خوێ بێنە، ئاشەکە بێ خوێ یە؟!کە ئامین خوێیەکەی هێنا یەک کەوچکیترم خوێ کردە قاپەکەی بەردەمی خۆمەوە و شیوەکەم خوارد و ناوەناوەش بەمیوانەکانم دەووت شەرمێ مەکەن ئەگەر ئاشەکە بێ خوێ یە خوێی تێبکەن!ئەوانیش دەیان وت بەزیاد بێت عەیبی نییە؟!.
7-هەموو وەرزێک دەبینن بەڵام بەمرازان ناگەن
(زاڵم هەموو وەرزێک دەبینێت، بەڵام بەمراز ناگات)
گوندی ئۆمەرگومبەت ئاغا دێ نەبووە، بەڵام لە سەردەمی ئاغاو دەربەگان، ناوە ناوە ئاغاکان چاویان بڕیوەتە گوندەکەو هەوڵیانداوە داگیری بکەن لەنیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم (1900-1950)یەکێک لەئاغاکان کەسێک دەنێرێتە گوندەکەو بەحسابی ئەوەی کە نوێنەری ئاغاکەیە، خەڵکی ئۆمەرگومبەتیش لەلایەن لالەو بەساڵاچووەکانیانەوە تەگبیر دەکەن و بە خەڵکی ئاوایی دەڵێن با هەموو جەمێک (ژەمەخۆراک) بچینە ماڵی ئاغاو لەبنی دەربێنین ئیتر خەڵکی ئاوایی ئەو تەگبیرە جێبەجێ دەکەن و کابرای نوێنەری ئاغا دەهێننە سەر (ساجی عەلی) و بەناچاری گوندەکەیان بۆ بەجێدەهێڵێت، جارێکی تر ئاغاکانی کۆیەوشێخ بزێنی هەوڵی خۆیان دەدەنەوە بۆ دەست بەسەراگرتنی گوندی ئۆمەرگومبەت، بەڵام (حاجی سۆفی) بە یەکێک لە ئاغاکان دەڵێتئاغا هەموو وەرزێک دەبینن، بەڵام بەمراز ناگەن ئاغاش تێدەگات بێسوودە لەگەڵیان بۆیە وازیان لێ دەهێنێت و گوندەکەیان بۆ بەجێ دەهێلێت.
8-داستانی شیربەو بەگ
لە ئاقاری (ئەحمەکلاو)، هاوینەواری (قەیتاس)لە گوندی ئۆمەرگومبەت هەبووە، لەو هاوینەهەوارە ژنێکی زۆرجوان بەناوی (زەمانە) هەبووە، دیارە لە وڵاتی ئێران پاشاکەی گەڕاوە بۆ ئافرەتێکی جوان، لە ڕێگەی گەڕیدەو جاسوسەکانییەوە بە شۆخ وشەنگی و جوانی ئەم ژنە دەزانێت، بۆیە لەشکر دەنێرێ و داوای ئەم ژنە جوانە دەکات، خاوەنی ئەم ژنە ناوی (شێربەو) بووە واتە (شێربەگ)پیاوێکی ئازا و ڕەشید بووە تا شەهید دەبێت لەگەڵیان دەجەنگێ، هەر بۆیە ئەمڕۆ بەو شوێنە دەوترێت (گردی شێربەو).
9-زەفتییە کوشتن لەهەنارەی عەمدۆن
زەفتییەکانی عوسمانی ستەمیان زۆر لە خەڵک دەکرد، بۆیە جارێک لەجاران خزمانی ئۆمەرگومبەت دەیانەوێت سنوورێک بۆ ئەو ستەمکردنەیان دابنێن، پلانێک دادەنێن و سنووری خۆیان بەجێدەهێڵن و دەچنە ئاقاری سەختی هەنارەی گوندی عەمدۆن تاوەکوو نەزانرێت گەنجانی ئۆمەرگومبەت دەستیان لێوەشاندوون، بۆسەیەک بۆ زەفتییەکانی عوسمانی دەنێنەوە، زەفتییە چەتەکانی ئەو کاتە کەرەستەمیان دەکرد دەکەونە بۆسەکەوە کە ناویان (خلەپیزە و عەریف سەقا و مەنتیقەڕەش و حەمەدەمین ڕەواندزی) هەموویان دەکوژرێن تەنیا یەکێکیان بەبرینداری ڕزگاری دەبێت، بەهۆی گەرمەی هەڵمەت و تەقەکردنەوە یەکێک لە جاحێلەکانی ئۆمەرگومبەت بەشێوەزاری خۆیان قسە دەکات بەمە ئاشکرا دەبن کە کوڕانی ئۆمەرگومبەت و برازاکانی (حاجی ئۆمەری حاجی مولود)ن، هەر بۆیە زەفتییەکانی عوسمانی بۆ ڕۆژانی دواتر دێنە (شێروەزان) لەجوتیارێک دەدەن ئەویش خۆی لەبەر ئازارەکە ناگرێ و دەڵێحاجی ئۆمەر لە ئێوەی داوە ئەوەتە بۆ لەمن دەدەنزەفتییەکانیش حاجی ئۆمەر دەستگیر دەکەن و دەیبەنە #کەرکووک#، حاجی ئۆمەریش هەر دەلێیا ئۆمەر گومبەت هاوارە
10-شوانەی شێرکوژ (وامزانی پخەکەش پەلاماری شێرەکەیە)
دەگێڕنەوە لەبێشەڵانی شێروەزەنی نێوان گوندی (کانی لەلە و ئۆمەرگومبەت) شێرێکی غەزری دەبێت، کەس ناوێرێت بەو شوێنە گوزەر بکات، ڕۆژێک لە ڕۆژان شوانێکی (مەنتک یان سوورچی) ڕێی دەکەوێتە ئەو ناوچەیە و شێرەکە پەلاماری دەدات، ئەویش هەر لەگەڵ دەنگی شێرەکە وریا دەبێت و گۆپاڵەکەی دەستی توند دەگرێت ولەتەپڵی سەری شێرەکەی دەدات و شێرەکە لەهۆش خۆی دەچێت و شێرەکە دەکوژێت، ئەم هەواڵە بڵاودەبێتەوە ودەگاتە سەرای کۆیە، لە کۆیەش دەڵێن ئەو کەسەی شێرەکەی کوشتووە خەڵات دەکرێت، بۆ ڕۆژی خەڵات وەرگرتن (10)کەس دەچنە سەراو هەموویان دەستی خۆیان پێچاوەتەوە، بەڵام ئەو کەسەی کە دەیەوێت خەڵاتەکە بدات یەک یەک چاوپێکەوتنیان لەگەڵ دەکات و پرسیاریان لێ دەکات کە چۆن چۆنی شێرەکەیان کوشتووە؟ لەپرێکیش پخێک دەکات (9)کەسی یەکەمیان لە (پخەکە)دەترسن و ئاشکرا دەبێت کە ئەوانە شێرکوژەکە نین! کە نۆرەی شوانە دێت بۆ چاوپێکەوتن هەمان پرسیاری ئاڕاستە دەکرێت و لە کاتی وەڵامدانەوە کابرای سەرای کۆیە پخەیەک دەکات و شوانەکەش هەتا خودا دەیگرێت دەکێشێت بەدەم وقەپۆزی کابرا، کابرای سەراش دەڵێتبەڕاستی تۆ شێرەکەت کوشتووە، بەڵام بۆ وەها تووند لەمنت داشوانەش دەڵێت من بەتەواوەتی لەناو گێڕانەوەکەدا بووم، وامزانی پخەکەش پەلاماری شێرەکەیە؟!.
چاکی ئۆمەرگومبەت (شەخسی ئۆمەرگومبەت)
ئەم چاکە لەسەرووی خۆراوای گوندی ئۆمەرگومبەت هەڵکەوتووە، بەدووری یەک سعاتە ڕێ، دەکرێت یەکێک لەپیاوچاکان بوو بێت وپلەی خواناسی و لەخواترسانی بەرزبووە، بەڵام بە (د.خ.)ەوە وەک ئەوەی ناوی تەواو و بنەچەی ئەم زاتە هەبێت نەمبیستووە و نەکەوتۆتە بەرچاویشم لە هیچ سەرچاوەیەک و پەرتووکێک تەنیا لەناوەکەی دەردەکەوێت ئەو چاکە (عومەر)ی ناو بووە، خەڵکی ئۆمەرگومبەت و نەوەکانی جومعە دەربەندیش درەنگ بەو چاکەیان زانیووە، بەهۆی گاوانێکەوە کە گایەکی لێ دەکەوێتە چاڵی مەرقەدەکەوە، ئەم ڕووداوە لەلای خەڵکی ئۆمەرگومبەت بووە بەسەربووردەو گێڕانەوە، هەر دوای ئەم ڕووداوەش گوندی ئۆمەرگومبەت ئەم ناوەی بەسەردابڕاوەو بووە بەگوندی (ئۆمەرگومبەت).
ناشزانرێت ئەم مەرقەدە دوای مردنی (عومەر)ی خواناس درووستکراوە یان خۆی بۆخۆی درووستیکردووە؟! چونکە گێڕانەوەکان لە هەندێک حاڵەتدا دەبنە پێچەوانەی یەکتری، گومبەتەکە شێوەی بازنەیی یە وتیرەکەی (3)مەترەو بەرزیەکەی (2)مەترە، لەنێو خەندەقی بازنەی مەرقەدوگومبەتەکە بەلای ڕاستدا (2)تونێل بەدیدەکرێت ناشزانرێت ئەم تونێلانە چەند دوورودرێژو قوڵن وبۆچ مەبەستێک لێدراون، هەندێک دەڵێن یەکێک لەتونێلەکان دەچێتە سەر کانیاوێک لەدۆلەکەی تەنیشتی مەرقەدەکەوە، سەری تونێلەکان لەناو گومبەتی مەرقەدەکەوە بەشێوەی دەرگا دەردەکەون و نیوە کەوانەیی (50)سانتیمەترین.
کەرەستەکانی کە گومبەت ومەرقەدەکەی پێ درووستکراوە بریتین لە بەرد و کەرپوچ ولمی قوڕینەی سەردەمانی زوو (4)، ئەوەی تێبینی کراوە ئەم مەزاروگومبەت و مەرقەدەی ئۆمەرگومبەت تا ئەمڕۆش بە مەزارگایەکی ئایینی دادەنرێت و باوەڕدارانی بڕوایان بەپیاوچاکی ئەو چاکە هەیە، ساڵانە لە سنووری پارێزگای #هەولێر#وگوندەکانی دەوروبەری لێرەولەوێ سەردانی دەکەن بۆمرازوهانای بۆ دەبەن، ئەوەی لەزاری خەڵکەوە لەسەر ئەو مەرقەدەوە بیستومە هەندێکی (د.خ.)ەمەڕوو:
عەبدولعەزیزی حاجی سۆفی حاجی ئۆمەر لەدایکبوی 1922ی ئۆمەرگومبەت بۆی گێڕامەوە و وتی: عەبدوڵڵای حاجی محەمەدی هەمەی گۆرقەرەجی لە کاتی پەلاماری ئەنفالی ساڵی 1988 ڕژێمی بەعس بۆ سەر ئۆمەرگومبەت، خەونێکی بینیبوو بۆی گێڕامەوە وتیلە خەوما سێ کەس هاتنە پێش جەیش وجاش ئەوانیش (ئەحمەشێخان ومەلا ئەحمەدی گەورە و چاکی ئۆمەرگومبەت)، ئۆمەرگومبەت لەجەیش وجاشەکە هاتە وەڵام و وتی: لەڕووبار بپەڕنەوە هەردوو چاوتان دەردەکەم، بەمەش بۆ بەیانی کە جەیش وجاش هاتن لەڕووبار نەپەڕینەوە و نەهاتنە ئاقاری گوندی ئۆمەرگومبەت، هەر ئەمەش وای کرد ژن و منداڵ وفیرارێکی زۆری گوندی ئۆمەرگومبەت لە ئەنفال ڕزگاریان بوو.
هەروەها وتی: دوای کوشتنی زەفتییەکانی عوسمانی لەشکری عوسمانی دێنە شێروەزەن و حاجی ئۆمەری باپیرەم دەگرن و دەیبەنە کەرکووک، حاجی ئۆمەریش دەڵێتیا ئۆمەرگومبەت هاوارە، وتویەتی:لە کەرکووک کاتێک زەلامێکی سپی بەدەرکەوت وسینگی نا بەمێزەکەی بەردەمی لێپرسراوی زەفتییەکان وتی وەڵڵا ئەو پیاوە عاجزبکەی هەردوو چاوت دەردەکەم لێپرسراوی زەفتییەکان کەوتە دوایی و هەموو شوێنەکانی لە دوای کرد و لە هەرچی پرسیاری کرد دەیان وت نەمانبینیووە؟! ڕەنگی سپی دەبێت بە نووسەرەکەی کە ئەوراقی دەنووسی دەڵێت: بیکە بەخاتری خودا لێی گەڕێ بابڕوات و بۆ ڕۆژی دوایی حاجی ئۆمەر ئازاد دەکەن و دەگەڕێتەوە ئۆمەرگومبەت.
لالە برایمی عەبدولرەحمانی برایمی عەبدوڵڵا لەدایکبووی 1940ی ئۆمەرگومبەت بۆی گێڕامەوەو وتی مەرقەدی ئۆمەرگومبەت خەڵک لەکۆنەوە بۆ چارەسەرکردنی شێت ونەخۆش و مرازو چاکەکاری سەردانیان کردووە، شوێنی خەڵوەتگرتن و عیبادەت بووە، ئاژەڵ بەمێگەلەوە بۆ لای مەرقەدەکە بردراوە یەکێک لە ئاژەڵەکان بەقاڕە قاڕەوە دەچووە لای مەرقەدەکەو ئەم ئاژەڵە دەکرایە قوربانی وخێر، هەروەها وتی کابرایەک لەسێگردکانەوە هاتووە بۆ سەر مەرقەدەکەو میزی گیراوە کە گەیشتۆتە سەر مەرقەدەکە میزەکەی کراوەتەوە، و سەرگوزشتەیەکی کۆنی گێڕایەوە و وتی: گایەک دەکەوێتە ناو مەرقەدەکەوە کەخاوەنەکەی پێی دەزانێت دەڵێت گایەکە مەولودی پێغەمبەر خێر بێت بەڵام کەس هیچی لێ نەیەت، کە دەگاتە لای مەرقەدەکە گایەکەی ساغ وسەلامەتە، بۆیە پەشیمان دەبێتەوە و لەدڵی خۆیدا گایە خێرەکە دەکاتە بزنێک بۆ خێرەکەی، کە گایەکە دەردێنن دەست دەکاتە لرخەلرخ بەهەزار حاڵ چەقۆی پێ ڕادەگات، هەر لەکۆنەوە خەڵکی ئاواییەکانی میرکە ونێرەگین وسماقەو قەمبەرو ئیلنجاغی گەورە و سێگردکان سەردانیانکردووە.
قادری حەمەمستەفای ئەحمەد ناسراو بە قادری خەجێ لەدایکبووی 1954ی ئۆمەرگومبەت سەبارەت بەمەرقەدەکە وتی: شوێنەواری ئۆمەرگومبەت لەتابووک وخشتی سوورەوەکراو لەشێوەیەکی گۆزەیی درووستکراوە و دوو دەرگای هەیە و جەنازەی ئۆمەرگومبەتی تێدایە، 3×4مەترە ڕووبەری مەرقەدەکە ودەرگایەکیان دەچێتەوە سەر شیوی (سەرقەل دووتوان) ئاوی خواردنەوەی هەیە و بۆ ژیان گوزەران و دەستنوێژهەڵگرتن بەکارهێنراوە، بەڵام دەرگای دووەمی ڕوو لەقیبلەیە شوێنی نوێژکردنەوکۆتایی دێت و دەرگای نییە، وتیشی: لە دوای ڕاپەڕین پارەیان لێدۆزیوەتەوە و سەری مەرقەدەکەش لە ساڵی 1979چیمەنتۆکراوە لەلایەن (حاجی شەمسەدینی ئەحمەدی ڕەحمەی تەقتەق)، ساڵانە عەبدوڵڵای مام قادری ئۆمەرگومبەت سەرپەرشتی قوربانی سەر مەرقەدەکەی کردووە و تا ئەم دواییانەش خەڵکی عەقیدەیان پێی هەیە و لە کاتی نەخۆشی وتەنگانە هانای بۆ دەبەن.
خانەقای عومەرگومبەتی یان خانەقای دەربەندیان
خانەقای (ئۆمەرگومبەتیان) یان (دەربەندیان) لە گەڕەکی زێویەی ئیمام قاسم یەکێکە لە مزگەوت وخانەقا و قوتابخانە کۆنەکانی شاری کەرکووک، ئەم شوێنە لەلایەن بەرەبابی (شەلەوەندی)ی دەربەندییەکان کە ناسراون بە (مەلازادەی دەربەندی) زیاتر لەدوو سەدە لەمەوبەر بوونیاتنراوە، واتە لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەیەم (1785-1799)، سەرەتا بەخشت وقوڕ درووستکراوە تا ساڵی (1966)، ئەم خانەقایە شوێنی خوێندن و خوێندنەوە بووە بۆ فەقێ و خوێندکارانی کورد بەگشتی و بۆ نەوەکانی تیرەی دەربەندی بەتایبەتی.
هەروەها شوێنێک بووە بۆ پەخش و بڵاوکردنەوەی بیروباوەڕ وزانستی زمانەوانی و عەقڵی و نەقڵی، ئەم کانگا وچاوگە بەنرخە ڕۆژبەڕۆژ لەگەشەدا بووە، نەوەکانی (مەلا هاشمی دەربەندی) خاوەنی ئەم مەقامەن و دەڵێنباپیرە گەورەمان مەلا نوورەدین درووستیکردووە، خۆشی کاری مەلایەتی خانەقاکە بووە تا منداڵەکانی پێگەیشتوون، دواتر خۆی گەڕاوەتەوە گوندی ئۆمەرگومبەت، بۆ سەرپەرشتی زەوی و زارەکانی و ئاشەکانی کە لەبەستی شەرغە هەیبووە، دوای خۆی کوڕەکەی (مەلا ئەبوبەکر) خانەقاکەی بەڕێوەبردووە.
ئەم خانەوادەیە پشتاوپشت خانەقاکەیان بەڕێوەبردووە دوای مەلا ئەبوبەکر، مەلا ئیبراهیمی کوڕی و دواتر مەلا عەبدوڵڵای کوڕی مەلا ئیبراهیم و مەلا عومەری کوڕی مەلا عەبدوڵڵای کوڕی مەلا ئیبراهیم کە ئەمەیان بە (مەلا عومەری گەورە) بەناوبانگە.
لە سەردەمی مەلا عومەری گەورە، کە مودەریسی خانەقا بووە، خزمانی دەربەندی هاوکار دەبن بۆ گواستنەوەی شوێنی خانەقاکە و خانەقا کۆنەکە دەکرێتە شوێنی ماڵ و منداڵ و خانەقا تازەکە دەکرێتە بەرد وگەچ و 4هۆدەو هەیوانێکی بۆ درووستدەکەن، بەم هاوکارییەش لە مێژووی خانەقاکە دەوترێت (زبارەی دەربەندیان) کە 25خێزان لەئۆمەرگومبەتەوە بەژن وپیاوەوە دێن و بەشداری بوونیاتنانی دەکەن لە ساڵی (1273)کۆچیدا.
دوای مەلا عومەری گەورە، مەلا عەبدولرەحمانی برای، ئینجا مەلا سدیقی برایان، تاوەکوو سەرپەرشتیاری خانەقاکە کەوتووەتە دەست (مەلا عومەر)ی برازایان کوڕی مەلا ساڵحی مەلا عەبدوڵڵای مەلا ئیبراهیم کە بە (مەلا عومەری دووەم) ناسراوە، دوای ئەویش نەوەی مەلا عومەر بەتایبەتیی (مەلا محەمەدساڵح کوڕی مەلا عومەری کوڕی مەلا ساڵح).
خانەقای عومەرگومبەتی یان دەربەندی-یان لە سەردەمی (مەلا سدیقی کوڕی مەلا عەبدوڵڵای مەلا ئیبراهیمی مەلا ئەبوبەکری مەلا نووردەینی شەلەوەندی دەربەندی) پەرتووکخانەیەکی گەورە و بەنرخی هەبووە، پڕبووە لەدەستنووسی مەلایەکانی دەربەندی وەک:
1-ئەحمەد کوڕی ئیبراهیمی ئۆمەرگومبەتی کوڕی ئەبوبەکری کوڕی نوورەدین.
2-ئەحمەدی دووەمی ئۆمەرگومبەتی کوڕی محەمەد.
3-مەلا عومەر ئۆمەرگومبەتی کوڕی مەلا عەبدوڵڵای کوڕی مەلا ئیبراهیم (مەلا عومەری گەورە).
4-عەلی ئەعرەجی کوڕی محەمەدی کوڕی ئیسماعیلی ئۆمەرگومبەتی.
5-مەلا دەروێش کوڕی مەلا ئیبراهیمی کوڕی فەقێ دەروێشی کوڕی حاجی مەلا ئیبراهیمی ئۆمەرگومبەتی.
بەڵام بە (د.خ.)ەوە لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا کە ناسراوە بە (سفربلک)، مەلا سدیق ناچار دەبێت خانەقاکە کلیل بدات وبچێتەوە ناو خزمەکانی بۆ ئاوایی (ئۆمەرگومبەت)، ئینجا دزو جەردە پەرتووکەکان و (24) پارچە مافوری خانەقاکە دەدزن وجەندرمەی عوسمانیش (دیرەگ)ی ژوورە قوڕەکان دەردەهێنن بۆ خۆگەرمکردنەوە دەیسوتێنن.
ڕووخان وکاولکارییەکانی گوندی ئۆمەرگومبەت لە شۆڕشەکانی کورد
1-حکومەتی ئێراق لە سەردەمی حەسحەس قەومی (پاسەوانی نەتەوەیی یان گاردی نەتەوەیی)لە ساڵی 1963بە فڕۆکە بۆردوومانی گوندی ئۆمەرگومبەتی کردووە و لەنێوان گوندی (کانی لەلە و ئۆمەرگومبەت)هاووڵاتییەکی گوندەکە بەناوی (خدر وەسمان حەمە خێڵ)شەهید دەکات، جگە لەسووتانی ماڵی چەند هاووڵاتییەکی ئۆمەرگومبەت و برینداربوونی دوو هاووڵاتی بەناوەکانی (فاتمە خدر وەسمان و عەبدوڵڵای حەمەدەمینی محەمەد) هەر لەو بۆردوومانەدا.
2-هەروەها لەداستانی 14-8-1982ی نێوان ڕژێم و #پێشمەرگە#کانی تیپی 86ی دەشتی هەولێری یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، هەرچەندە هێزی پێشمەرگە سەرکەوت بەڵام هەندێک خانووی هاووڵاتییان زیانی بەرکەوت وڕووخان وسووتان و دوو کچی لالە (حەکیم عەبدولڕەحمان شەلەوەندی)یش برینداربوون بەناوەکانی (فاتمەوحەلیمە).
3-جارێکی تر لە ساڵی 1986فڕۆکە مەرگچێنەکانی ڕژێم بۆردوومانی گوندەکەیان کردوو هاووڵاتی (کافیە عەبدوڵڵا حاجی حەمەدەمین)برینداربوو.
4-جارێکی تر هەلیکۆپتەرە مەرگچێنەکانی ڕژێم لە (26-08-1988) لەهەورازی جەمشیری سنووری ئۆمەرگومبەت (3)هاووڵاتییان بەناوەکانی (مریەمە عەبدولڕەحمان عەبدولعەزیز فەقێ محەمەد وهەیبەتی خوشکی ومەجید حەمەدەمین قادر حەمەسوور)شەهید کرد لەگەڵ زامداربوونی دوو کچیتری کێخوا عەبدولڕەحمان بەناوەکانی (ئامینە وگوڵان)تا ئەمڕۆشی لەگەڵ دابێت کەمئەندامن.
5-دواجار لەپڕۆسەی ئەنفالی چواردا لە (3-8) ی ئایاری 1988وەک تێکرای ئاواییەکانی سنوورەکە بەتەواوی وێرانکرا.
داستانی ئۆمەرگومبەت،
یەکەم شەڕی ناودێ لە دەشتی هەولێر
لە شۆڕشی نوێدا گوندی ئۆمەرگومبەت لەدەشتی هەولێر ئەو شەرەفەی پێبڕاوە کە یەکەم گۆڕەپانی شەڕی دەستەویەخەی نێوان (هێزی پێشمەرگەی کوردستان و ڕژێمی بەعس)بووە، بەسەرکەوتنی هێزی پێشمەرگەش لەو داستانە ئەوەندەی تر (داستانی ئۆمەرگومبەت) دەنگی دایەوە.
لە هاوینی ساڵی 1982، کەرتی (2)ی تیپی 86ی دەشتی هەولێر بەسەرپەرشتی فەرماندەی کەرت (شەهید ئەحمەد قەمبەری) وچەند پێشمەرگەیەکی کەرتی (1)ی شەهید ئاودێر، کە تێکرا ژمارەیان (36)پێشمەرگەبووە، هەواڵیان پێگەیشتووە کە حکومەت لە شەوی 13/14-8-1982 هێرشیان دەکاتە سەر، ئەو پێشمەرگانەش لەو شەوەدا لەسعات (8)ی ئێوارە تاوەکوو (3)ی بەیانی لەنێوان گوندی (کانی لەلە و ئۆمەرگومبەت) بۆسە بۆ ڕژێم دەنێنەوە، بەڵام ڕژێم پەلامارەکەی ناهێنێت، بۆیە پێشمەرگەکان بۆسەکە چۆڵ دەکەن و لەسەرلەبەیانی 14-8-1982دەچنە ناو ئاوایی ئۆمەرگومبەت، دوای (2)سعات لەچۆلکردنی بۆسەکەیان ڕژێم سعات (5)ی بەیانی بەجەیش وجاشێکی زۆرەوە پەلاماری گوندی ئۆمەرگومبەت دەدات و ژمارەی جاش وسەرباز (3)هەزارچەکدار و بەپاڵپشتی (3)ناقیلە و (7)هەلیکۆپتەر، کە سەر بەفەیلەقی کەرکووکی سوپای ئێراقی ئەو کات بوون، پێشمەرگەکانی تیپی 86ی دەشتی هەولێر لێیان دێنە دەست و لە ماوەی نێوان سعات (5)ی بەیانییەوە شەڕ دەست پێ دەکات تاوەکوو سعات (11.5)ی نیوەڕۆ، سەربازوجاشێکی زۆریان لێدەکوژرێ و ڕژێم ناتوانێت بچێتە ناو گوندەکەو بەناچاری دەکشێتەوە، لەو داستانەدا هیچ پێشمەرگەیەک شەهید نابێت تەنیا دوو منداڵی (لالە حەکیمی شەلەوەندی)بریندار دەبن بەناوەکانی (فاتمە وحەلیمە).
شەهیدانی گوندی ئۆمەرگومبەت
گوندی ئۆمەرگومبەت وەک هەموو گوندەکانی تری کوردستان لە شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێ و ڕاپەڕین چەندین ڕۆڵەی بووە بەقوربانی، کە 13هاووڵاتی جوتیارو ژن و منداڵ و2ئەنفالکراو و 4پێشمەرگەی شەهیدی داوە وەک لەخشتەی خوارەوە خراوەتەڕوو:

ژ ناوی شەهید پلە شوێنی شەهیدبوون ساڵەکەی دوژمن ئۆرگان شۆڕش
1- عەبدولڕەحمان حەمەدەمین حەمەی گەردی سەرباز بەغدا 1958 مەلیکی - عەبدولکەریم قاسم
2- خدر وەسمان حەمەخێڵ هاووڵاتی کانی لەلە 1963 بەعس - ئەیلولی مەزن
3- دیاری قادر عومەر ساڵح منداڵ سێگردکان 1974 بەعس - ئەیلولی مەزن
4- عومەرقادر عومەر ساڵح منداڵ سێگردکان 1974 بەعس - ئەیلولی مەزن
5- توانا قادر عومەر ساڵح منداڵ سێگردکان 1974 بەعس - ئەیلولی مەزن
6- محەمەد عەبدولعەزیز حاجی سۆفی هاووڵاتی ئیلنجاغی شوان 1981 بەعس - شۆڕشی نوێ
7- خەجیلە مستەفا ئەحمەد ئۆمەر هاووڵاتی ئۆمەرگومبەت 1986 بەعس - شۆڕشی نوێ
8- مەلیحە عەلی حەمە هاووڵاتی ئۆمەرگومبەت 1986 بەعس - شۆڕشی نوێ
9- عەبدوڵڵا کێخوا ئەحمەوی حاجی مەولود هاووڵاتی سێگردکان 1986 بەعس - شۆڕشی نوێ
10- خدرحاجی قادر حاجی ڕەشید هاووڵاتی سارتک-ئاوماڵ 1987 بەعس - شۆڕشی نوێ
11- مەلا قادری مەلا عومەری ساڵحی خانەقا سەرکردە ئەبوغرێب 1987 بەعس ی.ن.ک شۆڕشی نوێ
12- مەجید حەمەدەمین قادر حەمەسوور هاووڵاتی ئۆمەرگومبەت 1987 بەعس - شۆڕشی نوێ
13- مریەمە عەبدولڕەحمان عەبدولعەزیز هاووڵاتی ئۆمەرگومبەت 1987 بەعس - شۆڕشی نوێ
14- هەیبەت عەبدولڕەحمان عەبدولعەزیز هاووڵاتی ئۆمەرگومبەت 1987 بەعس - شۆڕشی نوێ
15- عەبدوڵڵا خدر عەبدولرەحمن-ئەنفالکراو هاووڵاتی ئۆمەرگومبەت 1988 بەعس - شۆڕشی نوێ
16- ئازاد عومەر قادرهوری-ئەنفالکراو هاووڵاتی هەولێر 1988 بەعس - شۆڕشی نوێ
17- عەبدولرەزاق ئەحمەد ئۆمەر مامیل سەرکردە کەرکووک 1991 بەعس ی.ن.ک ڕاپەڕینی 1991
18- رەمەزان عەلی حەمەدەمین هاووڵاتی کەرکووک 1991 بەعس - ڕاپەڕینی 1991
19- محەمەد عومەر حەمە مستەفا کاکی پێشمەرگە بنەباوێ 1997 براکوژی ی.ن.ک شەڕی ناوخۆ

کەسایەتییەکانی مێژووی گوندی ئۆمەرگومبەت
1-شێخ مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی و نەوەکانی
شێخ مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی، شێخ و وەلی وپیاوچاک بووە، لە سەردەمی خۆیدا لە سنووری (تەقتەق وکۆیەوبەستی شەرغە) زۆر لەکەڕامەتەکانی ئەگێڕنەوە، ئەم زاتە مەزنەی ئۆمەرگومبەت لەسەر دەستی (شێخ نوورەدینی بریفکانی) پێگەیشتووە، دوای ئەوەی تەریقەتی سۆفی گەری لەشێخ نوورەدینی بریفکانی وەرگرتووە، ئەوەندە خواناس بووە و فەنابووە، ئەگێڕنەوە جارێکیان لەناوشاری کۆیە سواری قەمیشێک بووە لەناو بازاڕدا ڕایکردووە و ئەمەی وتووە:
حەیران وەرە لەباینی
چاوەکی کۆرە، یەکی نادینی
دەست لۆ هەناران دەبا
هەنجیران دەپیسێنی
لەدایکبوونی نەزانراوە بەڵام لە ساڵی (1331)کۆچی کۆچی دواییکردووە، لەگۆرستانێک نێژراوە کە دواتر گۆرستانەکە بەناوی ئەوەوە ناونراوە بەگۆرستانی (شێخ مەلا ئەحمەد)، لە دوای خۆی چوار کوڕی بەناوەکانی:
1-نوور محەمەد، مەلا و کێخوای سێگردکان بووە، زۆر بلیمەت و ئازابووە.
2-محەمەد نوور، پێشنوێژ و مودەریس و وتارخوێنی مزگەوتی ئۆمەرگومبەت بووە.
3-خەلیفە عەبدوڵڵا، لە گوندەکانی (تاڵەبانی گچکە و تەکەڵتو وسماقەی شێخ بزێنی) مەلایەتیکردووە.
4-محەمەد غەریب، بەڕەبەنی ژیاوە و لە بەغدا کۆچی دواییکردووە.
دایکی هەرسێ مەلای ناوداری سنووری شارۆچکەی کۆیە (مەلا مەعسوم هەورامی ومەلا نوورمحەمەدی ئۆمەرگومبەتی و مەلا سدیق ساڵحی گەرمکی) خوشک بوون، و هەریەک لە مامۆستا (نوورمحەمەد ومحەمەدنووری شێخ مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی) لەسەر دەستی (مەلا ئەحمەدی فەرقانی ڕۆژبەیانی) مۆلەتی مەلایەتیان پێدراوە لە شارەدێی (لەیلان)ی کەرکووک.
(محەمەد نوورئۆمەرگومبەتی): لە ساڵی (1350ی کۆچی) پێداهەڵدانێکی بۆ پێشەکی تەفسیری قورئانی پیرۆزی مامۆستای بەناوبانگی شاری هەولێر (حسێنی شێخ سەعدی) نووسیووە، کە ئەو کات محەمەد نوور پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتی ئۆمەرگومبەت بووە، ئەمەش دەقی پێداهەڵدانەکەیەتی کە بەشیعر نووسیوویەتی:
گەلێ شوکری خودا کەن، گەلی کوردان
کە بەختی بەد بەریدان و لە خەو هەڵسان
حسێنی شێخ سەعدی عالمی فازیڵ
بەیانی کرد بە کوردی، ئایەتی قورئان
ژیانی دا بەئینسان فکر تأسیسی
أساسی علمی دانا بۆ هەموو کوردان
نیشانی سەعدە، سەعدی زادی پڕ غیرەت
جەزای چاکە و کەرەم کەی خالقی مەننان
لەنووری گەر دەپرسی ساڵی تأریخی
بەتەفسیری حسێنی سەهل ئەبوو قورئان
1350ک
ئیمام ومودەریس ئۆمەرگومبەت
محەمەد نوور
نوور محەمەدی ئۆمەرگومبەتی: بە (د.خ.)ەوە بۆمێژووی لەدایکبوون و مردنی ئەم زاتە کە چی وا لەبەر دەست نەبوو، تا خزمانی ئۆمەرگومبەتیش شارەزایی ئەو تۆیان لەسەر نەبوو، ئەگەر بابەتەکەی بەڕێز (دکتۆر جەمال محەمەد باجەلان) نەبوایە کە لە ڕۆژنامەی (تاک، ژمارە-18-ی ساڵی دووەم، حوزەیرانی 2006لە لاپەڕە-6-)بە ناونیشانی نوورمحەمەدی مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی و چەند بلیمەتێکبڵاویکردووەتەوە، وێرای ئەوپەڕی ڕێزم بۆ دکتۆر چەند دەقێکی ئەو بابەتەی بەئەمانەتەوە لەسەر نوورمحەمەد لێرەدا بڵاو دەکەمەوە:
ئەم پیاوە مەلایەتی لە (دەشتی دزەیی، هەولێر، سێگردکان) کردووە، لەسێگردکان مەلاوکێخواش بووە، زۆر بەدەست و قامی خۆی ئازا و بەجەرگ بووە و زیرەکییەکی زۆری هەبووە، هەرچەندە خوێندنی مەلایەتی تەواو نەکردووە، تا کتابی سیوگی (الهجە المرچیە)ی خوێندووە بەرانبەر (پۆلی پێنجەم یا شەشەمی) ئامادەیی ئەمڕۆ بووە، تاوەکوو دەگێڕنەوە کە مەلا محەمەدی گەورەی کۆیە پێی وتووە خوا ڕەحمی پێمان کرد هەر ئەوەندەت خوێندوو ئەوەندە بلیمەتی، ئەگەر خوێندنی مەلایەتیت تەواو کردبا چیمان بۆ ئەماوە؟!
ئەم پیاوە نەک بە زمانی کوردی بەڵکوو بە زمانی عەرەبی و فارسی توانای شیعرنووسینی هەبووە، هەر بۆیە (تخمیس)ێکی شیعری (حافزی) فارسی بەناوبانگی کردووە بە زمانی عەرەبی ئەمەش دەقەکەیەتی:
فکل الخلق بعد النپر فی گی
ولم یبق سوی الباقی هو الحی
فقل المرء دع عنک الجهل والفی
جیهان جام وفلەک ساقی ئەجەل مەی
خلائق باد منووشی ئەز مجلس وی
فسبحان الژی بالعەبد اسری
ممیت الخلق والاکوان گرا
فبا من عاش هلافا ودهرا
خلاصی ینست هیچی کرا
ازاین جام وازانی ساقی وازاین می
ئەمەش ئەگەر کەسێک تۆزێک شارەزای عەرەبی بێت ئەوە دەزانێت ئەم داڕشتنەی چ توانایەکی تێدابووە، هەروەها یەکێک لە ئەدگارە جوانەکانی تری (نوورمحەمەد) سەخاوەتی و دەست کراوەیی بووە بۆ میوانان، تا دکتۆر جەمال محەمەد باجەلان لە زاری دکتۆر فوئاد مەعسوم هەورامی-یەوە بەسەر هاتێکی دەگێڕێتەوە و دەڵێت جارێک خۆشناوێک (5)دیناری قەرز دەبێت لە لای نوورمحەمەد، ئەویش لەبەر خاتری ئەوەی کە بەمیوانی هاتووە، ئەچێ دابەستەیەکی قەڵەوی باشی بۆ ئەکڕێ، لەگەڵ برنج و پێداویستی خزمەتکردنی میوان، پاش نان خواردن، کابرای خۆشناو پێی ئەلێ مەلا نوور بەخوا پارە هەرقابیلی تۆیە، گەردەنت ئازا بێت، لە کاتێکدا مەلا نوور هەر ئەوەندەشی هەبوو چیترنا؟!
زانیاری نوێ سەبارەت بەمەلا ئەحمەدی کۆر
هەروەها چەند زانیاریەکیترم لەسەر ئەو کەسایەتییەی مێژوی گوندی ئۆمەرگومبەت وەدەست کەوت، مەلا ئەحمەدی کوێر کوڕی بابەڕەسوڵی کوڕی برایمە نەوەی پیرخدری شاهۆن، لە ساڵی (1825) لە گوندی ئۆمەرگومبەت هاتۆتە ژیانەوە، لەگەڵ سەیدەکانی (جلبەسەر)ی سێگردکان و (گەورەدێ و شێخ سمایلی ئاوەڵانی)ئاغجەلەر دەبنەوە یەک پشت و یەک دەگرنەوە و خوارزای شاعیری گەورەی کورد (حاجی قادری گۆرقەرەجی)یە، دایکی ناوی (دەوڵەت خانم) بووە کچی مام ئەحمەدی مەلا ساڵحی مەلا ئەحمەدی گەورەی گۆرقەرەجی باوکی حاجی قادربووە، مەلا ئەحمەدی کوێر دوو ژنی هێناوە، ژنی یەکەمیان ناوی (خەدیجەی کچی مەلا مەحمودی بازرگان) بووە، خەڵکی شاری کۆیە بووە و (5)منداڵی لێی هەبووە (4) کوڕ و (1) کچ بەناوەکانی (نوور محەمەد لەدایکبووی 1880 و محەمەد نوور لەدایکبووی 1883 وعەبدولڕەحمان لەدایکبووی 1885 و عەبدوڵڵا لەدایکبووی 1886 و مریەمە)ە، لە ژنی دووەمی کە ناوی (خەدیجەی بەکراغای ئەمین ئاغای حەوێزی)بووە کە خزمی شێردڵ حەوێزی یە، یەک کوڕی لێی هەبووە بەناوی (حەمەغەریب لەدایکبووی 1910یە و لە شاری کەرکووک کۆچی دوایی کردووە).
لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت کە شاعیری گەورەی کورد (حاجی) خاڵی (شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر) بووە نەوەک خوارزای کە تا ئێستا بەهەڵە ئەوە بڵاوکراوەتەوە، ئەمە لەلایەک لەلایەکیترەوە شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر سەیدە و دەربەندی نییە و لەنەوەی پیرخدری شاهۆیە و نابیناش نەبووە بەڵام چاوەکانی قوول بوون بۆیە پێی وتراوە (کوێر)، لە دەربەندی شاهۆوە هاتونەتە گوندی ئۆمەرگومبەت دوای دەربەندییەکان و بەکاری مەلایەتی لە ئۆمەرگومبەت خەریکبووە و ئەمڕۆ نەوەکانی لەو گوندە نەماون تەنیا دوو شوێنەوارییان ماوە (گۆڕەکانیان و دارخورمایەکی دەستچێنی شێخ مەلا ئەحمەدی کوێرکە لە شێروەزەن چاندویەتی) و دوو براشی هەبووە مەلا ئەحمەد بەناوەکانی (عەبدولڕەحمان و وەیسی)بەڵام یەکێکیان بەمنداڵی و ئەویتریان بەگەنجی کۆچی دواییان کردووە بۆیە وەچەیان لێ نەکەوتۆتەوە، دواجار مەلا ئەحمەدی کوێر لە ساڵی (1330) کۆچی کۆچی دواییکردووە کە بەرانبەر ساڵی (1912)ی زاینییە و لە گۆڕستانێک نێژراوە کە دواتر گۆڕستانەکە بەناوی ئەوەوە ناویان ناوە گۆرستانی (مەلا ئەحمەدی کوێر یان شێخ مەلا ئەحمەد) لە گوندی ئۆمەرگومبەت.
2-مەلا عومەری مەلا ساڵحی خانەقا
ناوی تەواوی (حاجی مەلا عومەری کوڕی مەلا ساڵحی کوڕی مەلا عەبدوڵڵای کوڕی حاجی مەلا ئیبراهیمی کوڕی مەلا ئەبوبەکری کوڕی مەلا نوورەدین)ە، لە تیرەی (دەربەندی) بەرەبابی (شەلەوەندی) گوندی ئۆمەرگومبەتی شارەدێی سێگردکانە، نازناوی (ئۆمەرگومبەتی) بووە، لە ساڵی (1882)ی زاینی لە دوای مردنی مامی (مەلا عومەری مەلا عەبدوڵڵا)لە شاری کەرکووک هاتۆتە ژیانەوە، بەناوی (مام)یەوە ناونراوە بە (عومەر) و ناوداریش کراوە بە (عومەری دووەم).
لەمنداڵیەوە لەخانەقای عومەرگومبەتی لەخزمەت باوکی دەچێتە بەر خوێندن، ئەو کاتە مەلا سدیقی مەلا ساڵحی کاکی ئیمامی خانەقاکەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا براگەورەی بووە، دوای ئەمە دەست دەکات بەخوێندنی سوختەیی و فەقێیایەتی لە (ئۆمەرگومبەت و سێگردکان و ئاوماڵ وهەولێر و خۆشناوەتی و دەشتی دزەیی وپشدەر و#سلێمانی# و کۆیە وئاڵتون کۆپری و قادر کەرەم وبیارە و کەڵکەسماق)، لە کاتێکدا لەدێی (کەڵکەسماق)خوێندویەتی، نامەی ناساغی (مەلاسدیقی)کاکی پێدەگات، زوو دەگەڕێتەوە کەرکووک وپاش چەند ڕۆژێک کاکی مەلا سدیق کۆچی دوایی دەکات، لەو ساڵەش لە کەرکووک شەڕی ئەرمەن ودانیشتووانی کەرکووک ڕوویداوە ساڵی (1924) بۆیە بەناچاری لەسەر خانەقاکە دادەنیشێت، چونکە دوای کاکی کەسی لەو لەپێشتر نەبووە خانەقاکە بەڕێوەببات، دوای وەرگرتنی سەرپەرشتیاری خانەقاکە لەلای مامۆستا (عەلی حیکمەتە ئەفەندی-سیاە مەنسووری)ی مزگەوتی حاجی ئەحمەدئاغا بەیانیان خوێندویەتی و ئێوارانیش لەخانەقاکەی خۆی وانەی بەفەقێکانی خانەقاکە وتۆتەوە، دوای مردنی (مەلا عەلی حیکمەتەفەندی) بۆماوەی (2)مانگ لەمزگەوتی (مەولانا خالید)ی شاری سلێمانی بووە بەخوێندکاری مامۆستا (شێخ عومەری قەرەداغی) وانەی (تشریح الافلاک واسگرلاب)ی خوێندووە، و لەوێشەوە ماوەی (1)مانگ لە شارەدێی (بیارە) وانەی وەرگرتووە و دواتر گەڕاوەتەوە شاری کەرکووک.
لە شاری کەرکووک لەخزمەتی (مەلا محەمەدی ناسحی کوڕی مەلا محەمەد ئەفەندی ئەللامع)کە ناسراوبووە بە (مودەریس زادەی عوسمانی)، خوێندویەتی، تا لە ڕۆژی (هەینی) ڕیکەوتی (22/ژی الحجە/1348)ی کۆچی مۆڵەتی مەلایەتی پێداوە.
هەرچەندە مەلا عومەری دووەم چەندین مۆڵەتی مەلایەتی بەناوی (پیرۆزی وپیت وبەرەکەت)لەلایەن چەندین مامۆستای بەڕێزەوە پێدراوە وەک:
1-شێخ عومەری قەرەداغی لەسلێمانی.
2-مەلا ڕەزای واعیز لە کەرکووک.
3-سەید ساڵح کوڕی ئەبوبەکری (محەمەدشگا) لە مەککە.
بەڵام تەنیا نووسخەی مۆڵەت نامەکەی مامۆستا (مەلامحەمەد ناسح) لەبەردەستایە، جگە لەمانە مۆڵەتی (تەریقەتی قادری)یشی پێدراوە لەلایەن (شێخ عەبدولرەحمانی ئەتروشی) شێخی تەریقەتی قادری لەئەتروش و کردویەتییە (خەلیفە)ی خۆی لە شاری کەرکووک.
دوای تەواوکردنی خوێندنی چەندین وەزیفەی کردووە لەوانە:
1-لە (1)ی مایسی 1930 دامەزراوە بە (مودەریس) لە قوتابخانەی (مەحمودخاڵ) لە شاری کەرکووک بەشێوەی (وەکیل) لەبری (مەلا عەبدولرەحمانی کوڕی عەلی حیکمەتە فەندی) کە ئەو کات تەمەنی یاسایی (مەلا عەبدولرەحمان)لە (18)ساڵی کەمتربووە.
2-لە21-06-1934بە مودەریسی (اصالە) لەهەمان قوتابخانە دامەزراوە کە شوێنەکەی لەسەر قەڵای کەرکووک لەناومزگەوتی (مەیدان)بوو، پاش چەند سالێک هەردوو قوتابخانەی (مەحمودخاڵ و شاه غازی) لێکدران وبووە قوتابخانەی (المدرسە العلمیە الدینییە المنڤمە بکرکوک)کە شاه غازی لەمزگەوتی (اولو جامعە)دابوو، قوتابخانە نوێیەکەش لەوێ کرایەوە.
3-دوای شۆڕشی (14ی تەمموزی 1958)ئەو قوتابخانەیە بووە (المعهد الاسلامی فی کرکوک)تا (03-03-1965)هەر لەو پەیمانگایە مەلا عومەر وانەی وتۆتەوە، شانبەشانی ئەو پەیمانگایەش مودەریس بووە لە قوتابخانەی (المدرسە الدینییە الملحقە بالمعابد)لەمزگەوتی ئیمام قاسمی شاری کەرکووک.
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە توانای لەڕادەبەدەری ئەو مەلایە بەرزەیە کە لەیەک کاتدا توانیویەتی لەچەندین جێگەدا لە ماوەی (24)کاتژمێردا وانە بڵێتەوە (لەپەیمانگای ئیسلامی کەرکووک وقوتابخانەی دینی پاشکۆی پەرستگاکان وخانەقای عومەر گومبەتی و فەقێکانی (مزگەوتی دەللی باش کە لەکۆندا پێی وتراوە مزگەوتی ئەمینە گردە ومزگەوتی مەلا ئەحمەدە کوردە لەزیویەی ژوورووبوون)، و فەقێکانی مزگەوتی مەلا تۆفیق و فەقێکانی خانەقای شێخ خدر، و بۆیەکەمجاریش لە شاری کەرکووک وتاری ڕۆژی هەینی بە زمانی شیرینی کوردی لەلایەن ئەوەوە پێشکەشکراوە.
4-لە (29-10-1947)بووە بە (پێشنوێژ و وتارخوێنی) مزگەوتی ئیمام قاسم دواتر بووە بە (واعیڤ) لە (جامع النائب)لەناو بازاڕی (اخی حسینی)یە، دواتر بەپێی یاسای (قانون توحید الجهات الرسمیە) بە (امام وخگیب ومدرس و واعیڤ)تێکڕای وەزیفەکانییەوە لە مزگەوتی ئیمام قاسم کۆکردووەتەوە، لەگەڵ ئەمانەشدا (ئەندامی ئەنجومەنی زانستی ئاوقافی کەرکووک)بووە، دوای ئەوەی دووچاری نەخۆشی (شەلەل)دەبێت لە (03-03-1965)داوای خانەنشینی کردووە، بەڵام ئاوقافی کەرکووک داوای لێکردووە تا ماوەیەک وەزیفەکانی بمێنێ و (وەکیل) دابنێت، بەڵام لەترسی حەرام بوونی موچەکەی ڕەزامەندنەبووە، ئەو پایە بەرزە لە (03-03-1965تاوەکوو 10-06-1969)لەگەڵ ئەو نەخۆشیە جەنگاوەو ئینجا چووە بەر ڕەحمەتی خواوە، لە ڕۆژی سێشەممە کاتژمێر (10)و30دەقیقەی پێش نیوەڕۆ لەتەمەنی (87)ساڵیدا، ڕۆژی وەفاتەکەی مامۆستا (حاجی مەلا ئەحمەدی حەمدی نەقشبەندی بەحرکەیی) بە حیسابی ئەبجەدی فەرمویەتی:
یاعمر بمژهب الاعراب والاعاجم
فیک الاحد موت العالم موت العالم
110 43 446 172 446 172
1389هجری یوم الپلاپاء (25) ڕبیع الاول 1389هجری المصادف (10-06-1969)میلادی
المۆرخ: احمد حمدی النقشبندی
3-حاجی سۆفی
ناوی تەواوی (محەمەد ئۆمەر مەولود قادر خدر)ە، لە بەرەی (کاکی)یە، پیاوێکی زیرەک وبەتوانا بووە بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان، تەگبیروڕای بۆ سوڵح و سوڵحکاری وەرگیراوە، سۆفی شێخەکانی (شەدەلە) بووە، (شێخ عەبدولکەریمی شەدەلە) نازناوی (حاجی سۆفی) لێناوە، چونکە جارێکیان شێخ عەبدولکەریمی شەدەلە پێی وتووەسۆفی بۆ ئەمساڵی حەج پارەی حەجی ئێمەش بدە و بەیەکەوە بابچینە حەج دیارە سۆفیش ئەوەندەی پارە نەبووە بۆ زیاتر لەکەسێک بۆیە وتویەتیئەو بڕە پارەیەی هەمە بەگەردەن ئازایی دەیدەم هەر لەبەر ئەوە (شێخ عەبدولکەریمی شەدەلە) پێی دەڵێت مادام ئەوها دەستکراوەی ئەوا من نازناوی (حاجی سۆفی)یت پێ دەبەخشم.
لەکۆڕی پیاوانی ئایینی زۆر دانیشتووە، ساڵێک لەساڵان کە (مەلا سەعیدی قەشقەیی) مەلای گوندی ئۆمەرگومبەت بووە، پلکزایەکی کە (مەلا قادری گۆپتەپە)بووە سەردانی کردووە وشەویش بەساڵاچووانی ئۆمەرگومبەت دەوریان داوە و مەلا قادریش فەرمودەیەکی پێغەمبەر ( (د.خ.)) دەگێڕێتەوە، حاجی سۆفیش دەڵێ مامۆستا ئەوە بەحەدیس ناچێت چونکە کەخوێندتەوە دڵم خورپەی لێوە نەهات؟! بەڵام مەلا سەعید لەو بەجواب هاتنەی حاجی سۆفی نیگەران دەبێت چونکە مەلاقادر میوانییەتی هەمیش پورزایەکی خۆشەویستییەتی، ساڵ دەسوڕێتەوە لە دوای وەفاتی (حاجی سۆفی)، مەلاقادر گۆپتەپەیی نامەیەک دەنووسێ بۆ مەلا سەعیدی قەشقەیی و لەنامەکەدا دەنووسێتبارک الله حاجی سۆفی ڕاستت فەرموو ئەوەی من خوێندمەوە حەدیس نەبوو، بەڵکوو ڕیوایەتێک بوو.
حاجی سۆفی نیشان شکێنێکی سەردەمی خۆی بووە، جارێکیان لەسەرای کۆیە کاپتنێکی ئینگلیزی دوای نەمانی عوسمانییەکان هەموو نیشان شکێنەکان کۆدەکاتەوە و نیشانەیەکیان بۆ دادەنێت، بەڵام یەک مەرجی دەبێت دەڵێتهەمووتان دەبێت بەچەکەکەی من نیشانەکە بشکێنن هەموو نیشان شکێنەکان نیشانی خۆیان دەگرن، هیچ کامێکیان نیشانەکە ناپێکن!؟ کەسرەی حاجی سۆفی دێت ئەویش بەچەکەکەی کاپتنەکە لەنیشانەکەی نادات بەڵام بەکاپتنەکە دەڵێت ڕاوەستە با بەچەکەکەی خۆشم لەنیشانەکە بگرم ئینجا هونەرەکەیت پێ دەڵێم کە بەچەکەکەی خۆی بۆ نیشانەکە دەهاوێت یەکسەر دەیپێکێت، ئینجا بەکاپتنەکە دەڵێت تۆ سێرەی چەکەکەت خوارکردووە هیچ لەنیشان شکێنەکان ئەوەیان نەزانی؟! یەکسەر کاپتنەکەش دەڵێتتۆ ڕاستت وت کەواتە بەتەنیا تۆ نیشان شکێنی.
4-حەمەی گەردی
ناوی تەواوی (محەمەد عومەر مەحمود)ە، ناسراوبووە بە (حەمەی گەردی)، خۆی لە ئۆمەرگومبەت بووە، برایەکی بەناوی (ئەحمەد گەردی) لە شەوگێڕ بووە واتە باپیرە گەورەی شەهید ئاکۆسوور، ساڵی لەدایکبوونی زانراو نییە، بەڵام کورە گەورەکەی (حەمەدەمینی حەمەی گەردی) لە ساڵی 1927لەدایکبووە لە گوندی ئۆمەرگومبەت، 4منداڵی هەبووە بەناوەکانی (حەمەدەمین و عومەر و گولێ وئایشە)، لەژیانیدا زۆر شوێن و ناوچەی کوردستانی کردووە وەک (گردخەبەری ئاغجەلەر و مامەوعەلەغێری دوبز)و زۆر دۆستی بنەماڵەی سەید ئەحمەدی خانەقای شاری کەرکووک بووە، ماوەی چەند ساڵێکیش لە گوندی شەوگێری شێخ بزێنی خواروو ژیاوە، حەمەی گەردی، سوارچاک وقسەزان وتفەنگچیەکی باش بووە، لەزۆر شەڕوشۆرەکاندا بەشداری کردووە وەک:
-شەڕی شوعێبیە، لەخوارووی ئێراق دژی ئینگلیزەکان.
-شەڕی نێوان هەمەوەندوشوان، پشتگیری عەشیرەتی شوان بووە.
-شەڕی نێوان حاجیاغای کۆچەری و عیدۆی یەزیدی، لەو شەڕەدا ڕۆڵی کاریگەری هەبووە، بەڵام دوو خزمی خۆی لەگەڵ دابووە بەناوەکانی (حاجی مستەفا و قادری ئەحمەشێت).
5-شەهید مەلا قادر ئۆمەرگومبەتی،
(نهێنگری شۆڕش و ئەبوغرێب بەزێن)
ناوی تەواوی (عەبدولقادر مەلا عومەر مەلا ساڵح)ە، لە ساڵی 1939لەگەرەکی ئیمام قاسمی شاری کەرکووک لە بنەماڵەیەکی ئایینی وپایە بەرزو نیشتمانپەروەر هاتۆتە ژیانەوە و بەڕەچەڵەک خەڵکی گوندی ئۆمەرگومبەتەو لەبەرەی مەلازادەکانی شەلەوەندیە، لەپاڵ خوێندنی ئایینی لەسەر دەستی مەلا عومەری خانەقای باوکی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی تەواو کردووە، دواتر دەچێتە (خانەی مامۆستایانی کەرکووک) و لە ساڵی (1959-1960)، بڕوانامەی دەرچووی ئەم خانەیە بەدەست دەهێنێت.
بەهۆی هەستی نیشتمانپەروەرییەوە بۆیە ڕژێم نەیهێشتووە لە کەرکووک وەک مامۆستا دابمەزرێت و لە شارۆچکەی (ماوەت) دەکرێتە مامۆستا لە ساڵی 1960، لەگەڵ شاڵاوی حەسحەس قەوەمی ساڵی 1963ی ڕژێم بۆ سەر کوردستان لەو کاتە چەکی قەڵەم جێ دەهێڵێ وچەکی پێشمەرگایەتی لەشۆڕشی ئەیلولی مەزن دەکاتەشان، سەرەتا لەشۆڕشی ئەیلول دەبێتە لێپرسراوی ناوچەی #پارتی دیموکراتی کوردستان# لە قەلادزێ، پاش ماوەیەک دەچێتە شارۆچکەی (دوز) کە ئەو کاتە بە (مەلا بەکر) ناسراو بووە، ڕۆڵی نیشتمانپەروەرانەی بەرزی پێشمەرگایەتی بینیووە، لەنێوان ساڵانی (1964-1965) وێرای ئەرکی مامۆستایەتی و کاری ڕێکخراوەیی وەک سەرنووسەری گۆڤاری (پشکۆ)ی لقی کەرکووکی (یەکێتی مامۆستایانی کوردستان) کاری ڕاگەیاندنی کردووە، دواتریش لەگۆڤاری (گزنگ و ڕابەر)وەک دەستەی نووسەران ونووسەر لەبواری پەروەردەو کۆمەلایەتی بابەتی جۆراوجۆری نووسیووە، ساڵی 1967لەقوتابخانەی سەلاحەددینی گەرەکی شۆڕیجەی کەرکووک دەبێتە مامۆستا.
لە ساڵی 1970 پەیوەندی بەڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە کردووە و خەباتی کوردایەتی و چینایەتی تێکەڵکردووە، دوای ئەوەی سەرکردایەتی کورد بۆ ماوەی (4)ساڵ 1970-1974 لە گفتوگۆ بووە لەگەڵ ڕژێم، لە ساڵی 1974چەکی پێشمەرگایەتی کردووەتەوە شان و لێپرسراوی لقی کەرکووکی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان بووە، هەر لە ساڵی 1974لە گوندی سێگردکان (3)جگەرگۆشەی بەهۆی نەخۆشی و دوور لە بنکەی تەندرووستی دەبنە قوربانی بەناوەکانی (دیاری و عومەرو توانا).
لە دوای نسکۆی 1975وەک سەرجەم مامۆستایان دەگەڕێتەوە شاری کەرکووک و دەست دەکاتەوە بەکاری مامۆستایەتی، بەڵام ڕژێم وەک سزایەکی سیاسی دووری (د.خ.)اتەوە بۆ شاری (سەماوە) لەوێش دەست دەکاتەوە بەکاری سیاسی و خەباتی نهێنی تا ساڵی 1981دەگوازرێتەوە شاری هەولێر، هەرچەندە ڕژێم نەیهێشتووە لە کەرکووک بێت، بەڵام هەر لە شاری کەرکووک بەردەوام سەرقاڵی کاری سیاسی و چالاکییەکانی ڕێکخستن بووە لەشانە سەرەتاییەکانی کۆمەڵە لە ساڵی 1970ەوە بەووردی کاریکردووە لە کەرکووک تاوەکوو کردویەتی بە (ڕێکخراوی کەرکووک) کە ڕێکخراو گەورەترین یەکەی ئۆرگانی ڕێکخستن بووە لەئاستی شارێک (کەرکووک)دا.
ئەندامی هەرسێ کۆنفراسی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان بووە، لێپرسراوی ڕێکخراوی دووی کەرکووکی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان بووە، لەبواری ڕێکخراوە پیشەییەکاندا دەستەی دامەزرێنەری مەکتەبی سکرتاریەتی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان بووە، لەهەر سێ کۆنفراسی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لە ساڵی 1977 لە هاوینەهەواری سەلاحەددین و ساڵی 1982و1985لە بالیسان بەشداریکردووە بەلێپرسراوی لقی کەرکووک وئەندامی سکرتاریەت هەڵبژێردراوە.
دوا پلەی لێپرسراوی (ڕێکخراوی دووی کەرکووک)ی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان ولێپرسراوی (لیژنەی سەرکردایەتی شارەکان) و (ئەندامی سەرکردایەتی)یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانی پێبەخشراوە.
لە ڕۆژی 10-9-1986لەگەڵ (دلێر)ی کوڕی لەماڵی خۆی لە شاری کەرکووک دەستگیردەکرێن، خۆی و هەردوو هاوڕێی خەباتی مامۆستا (شێرزاد حسێن محەمەد جەباری و ڕەئوف عەبدولرەزاق ساڵح ناسراو بە ڕەئوف یابە)کە هەردووکیان ئەندامی ڕێکخراوی دووی کەرکووک بوون، لەزینداندا بوونە قارەمانترین هێمای خۆراگری و هەموو زەبروزەنگی دوژمن لە ماوەی (4مانگ و5ڕۆژ)دا نەیتوانی تەنیا یەک نهێنی تەنیا یەک وشەیان پێبدرکێنێ، نەیانتوانی چۆک بەو سێ قارەمانە دابدەن وتەنیا ناوی یەک ئەندامی ئەو ڕێکخراوە ئاشکرابکەن، بۆیە شەهید مەلا قادر لەزیندانەوە بۆ دڵنیایی نامەیەکی ئاڕاستەی سەرکردایەتی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان کردووە لەنامەکەدا دووپاتی کردووەتەوە کە تەنیا بۆ مێژوو ئەم نامەیەی نووسیووە و دەڵێتدوژمن نەیتوانیووە تاکە وشەیەکم پێ بدرکێنێ، شەرەفی نهێنییەکانم پاڕاستووە، بە (د.خ.)ەوە لەبەرواری 15-1-1987بەمەرسومێکی کۆماری بە ئیمزای خودی دیکتاتۆر (سەدام حسێن) حوکمی لەسێدارەدانی زاڵمانەی (دادگای بەناو شۆڕش)بەسەر مامۆستا عەبدولقادر و هاوڕێکانی سەپاند لە 17-6-1987لە قەسابخانەی (ئەبوغرێب) بڕیارەکە جێبەجێکرا و چونە کاروانی نەمرانەوە و تەرمی پیرۆزیان لەتەمموزی ئەو ساڵەدا لەگۆرستانی (شێح محێدین)ی شاری کەرکووک بەخاک سپێردراوە.
6-شەهید عەبدولرەزاق،
ئەو سەرکردەیەی کەرکووکی ڕزگارکرد
ناوی تەواوی (عەبدولرەزاق ئەحمەد عومەر مەولود)ە، ساڵی 1948 لە گوندی ئۆمەرگومبەت هاتۆتە ژیانەوە، لە تەمەنی (3)ساڵیدا باوکی (کاک ئەحمەد) بەهۆی (مارپێوەدان)ەوە کۆچی دوایی دەکات، ساڵی 1951 مامێکی بەناوی (محەمەد)کە بە (مەلا محەمەد)ناسراو بووە، (بەڵگەی لەدایکبوون)ی بەناوی خۆیەوە بۆ دەردەکات بەناوی (عەبدولرەزاق محەمەد عومەر مەولود)، مەلا محەمەدی مامی توانی ڕۆڵی (کاک ئەحمەد)ی برای ببینێت و ببێتە باوکێکی ڕاستەقینە بۆ (عەبدولرەزاق) چونکە کەسایەتییەکی ڕۆشنبیرو کوردپەروەرانەی هەبووە.
لەبەر نەبوونی قوتابخانە لە گوندەکانی (شێخ بزێنی و دەشتی کۆیە) بۆیە شەهید لە تەمەنی (12)ساڵی دەچێتە بەر خوێندن لە شاری هەولێر، لەنێوان ساڵانی (1960-1966) قۆناغی سەرەتایی لەخوێندنی پەروەردەی ئیسلامی تەواو دەکات، بۆ خوێندنی ناوەندی دەچێتە شاری کەرکووک و لەوێ شان بەشانی خوێندنی ناوەندی بۆ بژێوی ژیان چایخانەیەکیش دادەنێت، ئیتر لێرەوە ئاشنای کۆمەڵێک هاوڕێی نوێ دەبێت وبیری سیاسی و نیشتمانپەروەری لەلای گەشە دەکات.
وێستگەکانی خەباتی شەهیدی سەرکردە عەبدولرەزاق
1-لە شۆڕشی ئەیلولی مەزن (1966-1975)
لە ساڵی (1966) ەوە لە ڕێکخراوی یەکێتی قوتابیانی کوردستانەوە دەست پێدەکات و دواتر بووە بە ئیدارەی (ناوچەی سەنگاو) و ئینجا دەگوازرێتەوە بۆ ئیدارەی (ناوچەی بیارە) تا نسکۆی (1975)ی شۆڕشی ئەیلولی مەزن بەردەوامی داوە بەخەباتکردن.
2-لە ڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان (1971-1979)
لە ساڵی1971ەوە دەستیکردووە بەڕێکخستنی هێڵی ڕێکخستنەکانی (کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان) لە شاری (کەرکووک و هەولێر)، لە دوای ئاشکرابوون و تەفروتونا بوونی بەشێکی زۆری ڕێکخستنەکانی کۆمەڵە لەلایەن ڕژێمەوە، شەهید لەبەر ئەوەی (3) ناوی هەبوو لەسەرەتای ژیانیدا باوکی ناوی نابوو (عەبدوڵڵا)ئەم ناوەش (3)ساڵی تەمەنی خایاندوو دواتر دوای کۆچی (باوک)ی، مامی (مەلامحەمەد)ناوی نا (عەبدوڵرەزاق) و لەڕێکخستنەکانی کۆمەڵەش ناوی نهێنی (فستق فرۆش)بوو ئەمەش وای کرد ئاشکرا نەبێت و بەنهێنی مایەوە لەگەڵ هاوڕێکانی توانی ڕێکخستنەکان دووبارە ڕێکبخاتەوە لە ساڵی 1975، ئەو کاتە ڕێکخستنەکانی (کۆمەڵە) هەر پارێزگایەکی بە (هەرێم)ێک دانابوو، چوار هەرێمی هەبوو (هەرێمی سلێمانی بەسەرپەرشتی سالار نەجمەدین عەزیز و هەرێمی کەرکووک بەسەرپەرشتی شەهید ئازاد هەورامی و هەرێمی هەولێر بەسەرپەرشتی شەهید عەبدولرەزاق محەمەد و هەرێمی #خانەقین# بەسەرپەرشتی حیکمەت محەمەد کەریم-مەلابەختیار-) ئەم هەرێمانە پێکەوە کۆمیتەیەکی سەرکردایەتیان درووستکرد بەناوی (کۆمیتەی هەرێمەکان).
شەهید عەبدولرەزاق، لەمانگی11ی 1975 لەبارو (د.خ.)ێکی سەخت و دژواردا بەشاراوەیی و نهێنی بووە خانەخوێی کۆبوونەوەی کۆمیتەی سەرکردایەتی هەرێمەکانی کۆمەڵە لە شاری هەولێر، کە تیایدا هەوڵی دووبارە ژیانەوە و ڕێکخستنەوەی ڕێکخستنەکان وسنووروشێوازی کارکردنی کۆمەڵە دیاریکرا.
شەهید لە ساڵی 1978کاتێک دەچێتە کارکردن لە شاری (مەخمور) لەلایەن ڕژێمەوە دەستگیر دەکرێت ودەبرێتە (هەیئەی خاسەی کەرکووک) و دواتر حوکمی (10) ساڵ زیندانی بەسەر دەسەپێنرێت و لەزیندانی (ئەبوغرێب) زیندانی دەکرێت، لە 16-7-1979لەگەڵ هاتنە سەر حوکمی (سەدام حسێن) بەر لێبوردنی گشتی دەکەوێت و ئازاد دەکرێت.
3-لە شۆڕشی نوێی گەڵەکەمان (1984-1990)
دوای ئازادبوونی لەزیندانی ئەبوغرێب دەست دەکاتەوە بەکاری نهێنی و ڕێکخستن، دوای ئەوەی لەلایەن ڕژێمەوە چاودێری توندی کارەکانی دەکرێت لەسەر داوای سەرکردایەتی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە، خەباتی چوونە (شاخ)ی دەست پێ دەکات و ساڵی 1984دەکرێتە لێپرسراوی ڕێکخراوی (2)ی کۆمەڵە کە بارەگاکەی لە دۆلی بالیسان بوو، ئەو کات شەهید (حەسەن کوێستانی) لێپرسراوی مەڵبەندی (3)بووە، جگە لەکاری ڕێکخستن بەشداری وسەرپەرشتی چەندین داستانی قارەمانێتی و پێشمەرگایەتی کردووە وەک (شەڕی مجاهیدینی خەلق لەدۆڵی باڵەییان، داستانی ڕزگاری، جافایەتی، مەچلوبەی شەمامک، کونە کۆترو چەندین نەبەردیتر دژ بە ڕژێمی بەعس)، دواتر لە ئەنفالە بەدناوەکان لەنێوان ساڵی 1988-1989لەگەڵ هێزی پێشمەرگەی کوردستان بەرەو خاکی کوردستانی ڕۆژهەڵات (ووڵاتی ئێران) دەچێت و لەگەڵ هاوسەرەکەی لە شاری (مهاباد) نیشتەجێ دەبن و بەردەوام دەبێت لە خەبات تا لەگەڵ گرتنی کوەیت لەلایەن سوپای ئێراقەوە لە ساڵی 1990دەکرێتە ئەندامی فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە ڕیزەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان.
4-لە ڕاپەڕینی 1991 و سەرکردەی سەرپەرشتیاری ئازادکردنی کەرکووک
لەو کاتەی کە بووە بە ئەندامی فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی کوردستان کراوە بەسەرپەرشتیاری سنوورێکی فراوان بۆ ڕاپەڕینی ساڵی 1991 هەر لە ڕەواندز و شەقڵاوە و سەری ڕەش و هەولێر تا ئازادکردنی کەرکووک.
هێزەکان بۆ ئازادکردنی هەولێر کران بە دوو قۆڵەوە یەکەم: هێزێک بەسەرپەرشتی کۆسرەت ڕەسوڵ عەلی بۆ سەر بارەگای سەربازی فەیلەقی (5)ی سوپای ئێراقی و قۆڵی دووەم: هێزێک بەسەرپەرشتی عەبدولرەزاق محەمەد بۆسەر دەزگای ئەنجومەنی یاسادانان وئەنجومەنی جێبەجێکردن وڕێکخراوی هەواڵگری باکووری حزبی بەعس، دوای ئازادکردنی شارەکانی سلێمانی و هەولێرو #دهۆک# جەماوەری ڕاپەریوو و هێزی پێشمەرگە بەرەو شاری کەرکووک لەهەڵمەت دابوون، لە شارۆچکەی پردێ (#نەوشیروان مستەفا# و کۆسرەت ڕەسوڵ وعەبدولرەزاق محەمەد و حەسەن کوێستانی) بەرنامەی ئازادکردنی شاری کەرکووک-یان دانا و (شەهید عەبدولرەزاق)کرا بەسەرپەرشتیاری هێزی پێشمەرگە بۆ ئازادکردنی کەرکووک، لە 19-3-1991هەڵمەتی هێزی پێشمەرگە دەستیپێکردو لە ڕۆژی 20-3-1991 تەواوی ناو شاری کەرکووک لە دەزگاکانی ڕژێم پاککرانەوە، لە کاتی پاککردنەوەی کەرکووک برایەکی بەناوی مەحمود (خولە)شەهید دەبێت و باوکی (مەلا محەمەد)یش کۆچی دوایی دەکات بەڵام شەهید عەبدولرەزاق سەنگەر چۆل ناکات، هەر لەو داستانە پڕسەروەری و مەزنەی شاری کەرکووک لەسەنگەری بەرپەرچدانەوەی پەلاماری ڕژێمی بەعس بۆ سەر شاری کەرکووک لە 28-3-1991 لە گوندی (باجوان)شەهید دەکرێ و دەچێتە کاروانی نەمرانەوە، بۆماوەی (40)ڕۆژ تەرمە پیرۆزەکەی لەلایەن خاکی کەرکووکەوە لە باوەش دەگیرێت کە ئاواتی سەرەکی شەهیدبوون بووە لە شاری کەرکووک و دواتر لە گفتوگۆی نێوان ڕژێم وبەرەی کوردستانی بەڕەسمی تەرمی پیرۆزی دەهێنرێتەوە هەولێرو بەخاک دەسپێردرێت، لە دوای خۆی چوار جگەگۆشەی بەناوەکانی (هەڵمەت و تارا و تۆڵە وئاڵان) بەجێهێشتووە.
شەهید لەووتەی هاوسەنگەرانی
-کۆسرەت ڕەسوڵ عەلی کەساڵی 1975-1976لەسەردەستی شەهید عەبدولرەزاق هاتۆتە ڕێزی ڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە: شەهید ناوی کەوتووەتە ناو ڵاپەڕە پڕشنگدارەکانی مێژوو
-#مەلا بەختیار# (حیکمەت محەمەد کەریم): شەهید دوای تەفروتونا بوونی ڕێکخستنەکانی کۆمەڵە ساڵی 1975 ڕۆڵێکی مەیدانی بینی لە هەڵسانەوەو بوژانەوەی کۆمەڵە.
-مامۆستا بەکر (بەکر مستەفا سەعید): عەبدولرەزاق هەمیشە دەیگووت حەیفە پیاو لەم شەڕە لابەلایانە شەهید بێت، بەڵکوو شەهید ئەوەیە لە کەرکووک شەهید بێت.
ئۆمەرگومبەت لە ساڵی 2013دا
ژمارەی دانیشتووانەکەی (48)خێزان و (219)کەسە، بنکەی تەندرووستی و قوتابخانە و مزگەوت وپرۆژەی ئاوی خواردنەوە و کارەبای نیشتمانی و ڕێگای قیرتاوکراوی هەیە.
ئۆمەرگومبەت کەی قوتابخانەی لێکراوەتەوە
لە ساڵی خوێندنی 1976-1977 قوتابخانەی لێکراوەتەوە و یەکەم بەڕێوەبەری ناوی (سەعدی محەمە (د.خ.)زر) بووە، بەبنەچە خەڵکی گوندی بانەمورد بووە، ژمارەی قوتابیانی ساڵی یەکەمی خوێندن (54)قوتابی بووە، لە ساڵی دووەمی خوێندن 1977-1978 ژمارەی مامۆستایانی زیادیکردووە لەوانە (عەبدولقادر شەریف و ئەسعەد محەمە (د.خ.)زر و سوبحیە کۆیی وژیان کۆیی و نازەنین هەولێری و شلێر بەکر هەولێری) هاتوونە قوتابخانەکەو وانەیان وتۆتەوە، لە ساڵی 1983-1984لەو 54قوتابیە تەنیا (9)قوتابیان ماونەتەوە و درێژەیان بەخوێندن داوە لەسێگردکان ودواتر شارۆچکەی تەقتەق، یەکەم دەرچووی کۆلیژی ئەو گروپە (حەمید عەبدولقادر عەبدولرەحمان)ە لە ساڵی خوێندنی 1992-1993، و یەکەم دەرچووی پەیمانگای تەکنیکی ئەو گروپەش (ئەحمەد عەبدولڕەحمان حەمەد و ئیدریس عەبدولعەزیز حەمەدەمین) بوون.
لە ساڵی خوێندنی (2012-2013)ژمارەی قوتابیانی قوتابخانەی ئۆمەر گومبەتی بنەڕەتی تێکەڵاو، 60 قوتابی بووە (28کچ و32کوڕ) و 7مامۆستا و 3کارگوزاری هەبووە و بەڕێوەبەرەی قوتابخانەکە (ڕێباز سەلام بەهرام عەبدولرەحمان)ە.