ئا : فریاد زەنگنە و بورهان عادل
گەڕان بە دوای شوێنەوارە دێرینەکان و کارکردن لە سەر دۆزینەوەیان کارێکی ئاسان نیە. دیارە گەرمیان بە گشتی و ناوچەی داوێ بە تایبەتی شوێنەواری زۆری لێیە بۆ ئەم مەبەستە پێویستە لە سەر لایەنی پەیوەندیدار بە ئەرکی خۆیان هەڵسن بۆ ئەوەی لە ناوچوون ڕزگار بکرێت و دووبارە کار بکرێت بۆ پاراستنی لە جێگای تایبەتدا و بپارێزریت چونکە هەموومان دەزانین ئەم شوێنانە زۆربەی هەرە زۆری دەکەوێتە شوێنە تەختایەکانەوە وە لە لایەن خەڵکیەوە ئەیکێڵن بۆ (گەنم و جۆ) و دواتر لەگەڵ ڕۆژگاردا ئەو شوێنانە لە ناودەچن.
لە سەردانێکدا بۆ ناوچەی داوێ هەندێ شوێنەواری زۆر گرنک پێش چاومان کەوت و خەڵکی گوندەکانیش شوێنەکانیان پێ پیشان داین لەوانە چەند شوێنک هەیە پێی دەڵین (خەرابە) لە سنووری گوندی (چەوری) لە ناو دەشتی (پەتەکی)دا وە (تەپەی گاورین) لە گوندی (وارانی) کە تۆمار کراوە بە ژمارە (9) لە زنجیرەی شوێنەوارەکانی پارێزگای سەڵاحەددین (تکریت) کە لە نەخشەی شوێنەواری عێراقدا بە (تل الکاوری الاپری) هاتووە ئەم شوێنە قەدغەیە بە هەموو جۆریک نزیک بوونەوە یان هەڵکەندنی لە لایەن خەڵکی گوندەکەوە لە ساڵەکانی (1970)دا دەسەڵاتدارانی ئەو کاتی عێراق خەڵکی گوندی (وارانی)یان هەمووی بانگێشتی ناحیەیی (سلێمان بەگ) کردووە و پەنجەمۆریان لێان سەندووە و پییانیان ڕاگەیاندووە بە هیچ شێوەیەک نابێت مردووەکانتان لەم جێگایە بنێژن و نزێکی بنەوە دواتر سزای قورس دەدرێن.
دیارە ئێمە لە ناوچەی (داوودە)دا گۆڕستانی زۆرمان هەیە لەوانە گۆڕستانی (ئیمام محەمەد) لە قوم پەڵک ئەم گۆڕستانە ئاوایەکانی (قوم پەڵک، نەوجول، ئاوایی ڕەزا، چەچان، لەک، قوشەلان، تاڵاو) مردووکانیان لێرە دەنێژن. گۆڕستانی (بۆرەزەن) هەر لە هەمان گوندی ناوبراوە و هی (جولەکەکان)ە گۆڕستانی کۆنی وارانی - وارانی سەرچەم. وە هەروەها گۆڕستانی (گومەتە بۆر) لە نزیک ئاوایی ڕەزا.
ئەوی لێرەدا مەبەستمانە لە سەری بوەستین کە ئەم بابەتەمان لە سەر ئامادە کردووە (گۆڕستانی گۆمێل)ە کە بە گەورەترین و مێژوویترین گۆڕستان ئەژمار دەکرێت مێژووکەی بۆ دووسەد ساڵ پێش ئێستا ئەگەرێتەوە، ئەم دێیهاتانە مردووکانیان لێ ئەنێژن وەکو (چەوری، دووڕاجی، زنانە، لفتی ئاغا، وارانی، ئاوایی مەحموود، ساڵەیی).
ناوی گۆڕستانەکە :
گومێل یان گومەتەکان
دیارە ناوی ئەم گۆڕستانە وەک ئەوەی بۆمان ساغ بووە لە گومەتەکانەوە ناوی لێنراوە بە هۆی ئەوەی (3 – 4) گومەتی لێ بووە.
لە سەردانەکەماندا بۆ ناوچەی (داوێ) بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لە سەر ئەم گۆڕستانە هێچ زانیاریەکی ئەوتۆمان دەست نەکەوت بۆ ساغکردنەوەی مێژووی دەستنێشانکردنی بە گۆڕستان، بەڵام بە پشت بەستن بە هەندێ زانیاری دەماودەم لە زاری کەسانی ئەو دێیهاتانەی دەوروبەر وەکو (پەڵکانەی حاجی یاسین) و (چەوری) و (وارانی) و (لفتی ئاغا) ئەوەمان بۆ ئاشکرا بوو لە ناو ئەم گۆڕستانەدا گۆڕی هەندێ کەسایەتی دیاری ئەو سەردەمەی تێدایە لەوانە (سمایل بەگی کوڕی محەمەد بەگی کوڕی حەقی بەگی داوودە) و (ئێنجە بەگی کوڕی ئیبراهیم بەگی کوڕی ئیسماعیل بەگی کوڕی محەمەد بەگی کوڕی حەقی بەگی داوودە) کە لە ساڵی (1860)ز لە گوندی (ئەلبو سەباح)ی سەر بە شارۆچکەی خورماتوو لە دایک بووە و لە ساڵی (1925)ز کۆچی دوایی کردووە و لە سەر داوای خۆی لەو گۆڕستانە بە خاک سپێردراوە، وە هەروەها گۆڕی (شێخ عیسای کوڕی شێخ ئەحمەدی کوڕی شێخ کەریمی کەسنەزان کوڕی شێخ حوسێنی بەرزنجی) کە دەکاتە باپیری شەهید (حەمە ڕەش) لەگەڵ کچێکی بە ناوی (فاتمە شێخ عیسا).
ئەگەر لە نزیکەوە سەردانی گۆڕستانەکە بکەیت زۆر بە ڕوونی شوێنەواری گومەزەکانی دیارن، بەڵام کێلەکانی ڕۆخاون و هیچ نوسراوێک بە دی ناکرێت لە ناو گومەزەکاندا تەنها لە نزیک یەکێک لە گومەزەکان نەبێت گۆڕێکی بێ گومەزە هەیە و کێلەکانیشی شکاون تەنها ئەو پارچەیە نەبێت لە ناو خاکەکەدا ماوە هەندێ ووشەی بە دی دەکرێت. بە عەرەبی نوسراوە (توفی فی شهر صفر لسنە) ساڵەکەشی ڕوون نیە، بڕوانە ئەم وێنەیە.
بە هۆی ئەوەی یەکێک لەو گومەزانە گۆڕی (سمایل بەگی داوودە)یە ئەکرێت بڵێن بناغەی ئەم گۆڕستانە لە ناوبراوەوە دەست پێدەکات چونکە یەکێک بووە لە سەرۆکەکانی هۆزی (داوودە) لەو سەردەمەدا، دیارە دوای کۆچکردنی لە سەر داوای خۆی لەوێ نێژراوە و دواتر خەڵکی ناوچەکە مردووکانیان بۆ ئەو جێگایە بردوە و لەگەڵ کاتدا بووتە ئەم گۆڕستانە کە پێی دەڵین (گومێل) بە مانای گومەتەکان وەکو لە سەرەوە ئاماژەمان پێی کردووە. تاوەکو ئێستاکەی لەگەڵ بێت ئاغاکانی داوێ مردووکانیان ئەهێننەوە ئەم گۆڕستانە و ئەێنێژن.
ئەم گۆڕستانە لە ساڵی (1988)دا بە دەستی فاشیستیەکان وێران دەکرێت و کێل و گومەتەکانی تێکدەدرێت ئەگەر لە نزیکەوە بڕوانیت وێران و کاولکاری دەستە ڕەشەکانیانی پێوە دیارە.
شوێنی جوگرافیایی :
ئەم گۆڕستانە ئەکەوێتە نێوان هەردوو گوندی (چەوری) و (ساڵەیی بان شاخ)وە (6) کیلۆمەتر لە ناحیەیی (زینانە)وە دوورە و (40) کیلۆمەتر لە سەنتەری شارۆچکەی (کفری)ەوە و (45) کیلۆمەتریش لە سەنتەری شارۆچکەی (خورماتوو)ەوە.
ئەم گۆڕستانە لە کۆتایی ڕاسی (پەتەکی) بنیاتنراوە و ئەڕوانێتە سەر (ئاوەسپی) دیارە ئەو سەردەمە لە بەر نزیکی شوێنەکە لە (ئاوەسپی)ەوە ئەو جێگەیە دەستنیشان کراوە.
کەرەستەکانی بنیاتنانی گۆڕستانەکە :
ئەو کەرەستانەی کە لە گومەز و گۆڕەکانی ئەم گۆڕستانە بە کار هێنراوە بریتی بووە لەمانە (قسڵ و خشتی سوورکراوە و بەرد)یش بە کار هاتووە دیارە بەردەکان لە چەمی (ئاوەسپی)ەوە هێنراوە و هەروەها کێلی گۆڕەکان بەردی (حەلان)ە و نووسینی کۆنیشی بە سەرەوەیە، بەڵام بە هۆی ڕۆخان و کۆنی و کاریگەرەکانی کەشەوە زۆر کەمی لێ ماوە.
چاوبێکەوتنەکان :
• سەلام حاجی یاسین گوندی (پەڵکانەی حاجی یاسین) گوندێکی تازە درۆستکراوە لە لایەن (حاجی یاسین)ەوە لە (31 / ئابی / 1996)دا (23-04-2015) ڕۆژی پێنج شەممە.
• کەریم حوسێن محەمەد لفتی ئاغا. گوندی (لفتی ئاغا) (23-04-2015).
• حاجی لەیلا حەمە ساڵح خەڵکی گوندی (بنەکەی خەفە کوێر)ە نیشتەجێ شارەدێ (ڕزگاری)یە. (01-05-2015) ڕۆژی هەینی.
• حوسێن زەینالی خەڵکی گوندی (چەوری)یە نیشتەجێ شاری خورماتووە.
• م. حوسێن وارانی. گوندی وارانی. (23-04-2015)
• جەمال ئاغای کوڕی نازم ئاغای کوڕی حەمە غەریب ئاغای کوڕی ئینجە بەگی داوودە. گوندی (شوراوی حەمە غەریب). (24-07-2010).
• شێخ فازڵ شێخ فەرەج شێخ سەعید کەسنەزانی. کەرکووک - بە تەلەفۆن. (19-05-2015).