نووسینی: ڕەحیم حەمید عەبدولکەریم
بابەتەکەمان تایبەتە بە ناوچەیەک کە بەپێی شوێنی جوگرافی کەوتووەتە سنوری باشوری کوردستان کە ئێستا بەشێکە لە دەوڵەتی عیراقی، ئاشکرایە کە (وشەی عیراق) بە بەشەکانی خوارووی دۆڵی ڕافیدەین دەوترا ئەمەش لەبەر تەختیی خاکەکەی و نەبوونی چیا و نشێوییەکان(1)، هەروەها لە نەخشەی ئەم گەریدەانە: (ئەلبەلغی، ئەستەخری، ئیبن حەوقەل، مەقدیسی)دا هاتووە کە ئەو شوێنە جوگرافیەی عیراق دەینوێنێت :لە لای باکورەوە لە(تکریت)ی سەر ڕووباری دیجلەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە بەسرە ودەریای فارسی لە لای باشوورەوە(2)، لەدوای هاتنی ئایینی ئیسلام وردەوردە دەستیانکرد بە بڵاوبوونەوە و بێگومان عەرەب وەکو نەتەوە توانییان ئایینی پیرۆزی ئیسلام بقۆزنەوە بۆ بڵاوبوونەوەی نەتەوەیی خۆیان و دروستبوونی شار و شارۆچکەی جۆراوجۆر لەسەر خاکی عیراق و دواتریش لە سەرەتاکانی هەرێمی شاخ کە دەکاتە خاکی کوردستان(3)، بۆ نموونە بنیاتنانی شارێک بەناوی (واسیت) واتە شاری (کوت)ی ئێستا کە شوێنێکی قامیشەڵان بوو هەربۆیە ناونرا بە (واسیتی قامیشەڵان) ئەویش لە سەردەمی خەلافەتی ئەمەویدا لەلایەن ئەلحەجاج (الحجاج)ەوە سەرپەرشتیدەکرا، (یاقوتی حەمەوی) دەڵێت: (ئەو شارە لە ساڵی 84 کۆچی دەستیپێکرد ولە ساڵی 86 کۆچی تەواوبوو و دانیشتوانەکەی تێکەڵەیەکبوون لە عەرەب و عەجەم)(4)و شاری (کوفە) لە سەردەمی عومەری کوڕی خەتاب و بە سەرپەرشتی (سەعدی کوڕی وەقاس) دروستکراوە و هەروەها شاری موسڵ کە ئەوکات ناونراوە و پێشتر ناوی (خولان) بووە و بۆیە موسڵمانەکان ناویانناوە (موسڵ) چونکە لەوکاتەدا گەیشتوونەتە ئەو شارە و فەتحیانکردووە و هەروەها شوێنێکە کەوتووەتە نێوان عیراق و جەزیرەوە،(5) هێرش و تەوژمی جێنشینبوونی عەرەبی لە سایەی فتوحاتی ئسلامی لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا بە مەزنترین کاریگەریی لەسەر پێکهێنانی ڕەگەزی بۆ دانیشتوانی عیراق پێکدەهێنێت، چونکە بەسرە و بەغدا و موسڵیان جێنشینکرد و چەندین شاری نوێیان دروستکرد و بە درێژایی مێژوو بوونە پێگەگەلێک بۆ هاتنی خەڵکانێکیتر و ئەو تەوژمەی کۆچی عەرەبییە بۆ عیراق بەررزتربووەتەوە تاوەکو لە سەدەی شەشەمی کۆچیدا (سیانزەهەمی زایینی) گەیشتووەتە ترۆپکی گەشەسەندنی.(6) (مێژوونووسەکان جەختدەکەنەوە لەسەرئەوەی کە شتێک نەبووە ئاماژەبکات بە بوونی عەرەب لەعیراقدا تا هەزارەی یەکەمی پێشزایین و زاراوەی (ئەلعەرەب) هاوتابووە بۆ وشەی (بیابان- بادیە) لە زمانە سامییەکاندا، (جورجی زیِدان) وادەبینێت کە عەرەب پێشئیسلام مەبەستلێی دانیشتوانی دوورگەی عەرەبی بووە بەتەنها و تەوژمی بەعەرەبکردن لە سەردەمی عەباسییەکاندا بەتوندی بەردەوامبووە)،(7) دەستپێکردنی هێرشەکانی هێزەکانی ئیسلام بۆ ناوچەکانی کوردستان بێگومان لە ناوچە باشورییەکانی کوردستانەوە دەستیانپێکردووە و گەورەترین شەڕی ئەو ناوچەیە شەڕی (جەلەولا) بووە کە لە سەردەمی خەلافەتی عومەری کوڕی خەتاب بووە لە ساڵی 16ی کۆچی،(8) هەواڵەکانی نەتەوەی کورد کە لەسەر زاری مێژوونووس و گەڕیدە موسَڵمانەکان لە کورد و عەرەب و فارس وەکو (ئەلەمدائینی و بلازەری و ئەحمەد ئەلکوفی دینەوری و یەعقوبی و ئیبن فەقیە و تەبەری و ئیبنوئەسیر و ئیبنوکەسیر و ئیبن خەلدون و ئەستەخری و یەعقوبی و مەقدیسی و ئیبن مەسکویە) هەموویان جەخت لەسەرئەوەدەکەنەوە کە کورد لە سەردەمی سەرەتای بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام ڕووبەرووی فیکری داگیرکاریی عەرەبی بوونەتەوە دژی حوکمی کۆلۆنیالیی ئەمەوی و عەباسییەکان، هەموو ئەو نووسەرانە باس لە چەندین بەسەرهاتی شەڕی نێوان کورد و عەرەب دەگێڕنەوە لە وڵاتی شاخ و زەوی جەزیرە و فارس و حەلوان و دیناوەر و هەمەدان و شەهرەزوور و گرنگترینیان شەڕی شازادە (دیسم کوڕی ئیبراهیمی کوردی) بووە وەکو ئەوەی کە (ئیبنوئەسیر و ئیبن خەلدون) باسیانکردووە و ئەمەویەکان دەستی حەجاجی کوڕی یوسفی سەقەفیان واڵاکردبوو بۆ لەناوبردنی خەواریج و ئەو کوردانەی کە لەگەڵیاندا بوون ئەویش هێزی شامیی ناردبوو بۆ شەڕی کوردەکان و هەروەها (محەممەد ئیبن ئەلقەسیمە)ی وەکو حاکمی هەرێمی فارسی دانابوو بۆ هێناوەی هۆزە کوردەکان بۆ ژێر ڕکێفی خۆیان،(9) هەروەها ئیبنولئەسیر (ابن الاپیر) لەکتێبەکەیدا ئەلکامیل (الکامل/ بەرگی سێیەم/ لاپەڕە :29) باس لە هێڕشی (عومەر عەزرە بن قەیس) بۆسەر شارەزوور دەکات، بەڵام نەیتوانی و دواتر بە کوشتار و شەڕ (عەتبە ئبن فەرقەد) چووە شارەزورەوە، ئەو شەڕ و هێڕش و نەبەردییانەی کە بەدرێژایی مێژوو بەناوی ئایینی ئیسلامەوە دژی میللەتی کورد ئەنجامدراوە ئەوەند زۆرن کە ناکرێت ئێمە لێرەدا باسیبکەین و ئەو نووسەرانەی کە ئاماژەمانپێدان گەواهی ئەو ڕاستییەن و ئەوە بێگومان چەندین کاردانەوەی خۆی هەبووە لەسەر دانیشتوانانی کوردستان و تێکەڵبوونی عەرەب و هاوردەکردنیان بۆنێو خاکی کوردستان بەچەندین هۆکار کە کاریانکردووەتەسەر کەڵەکەبوونی دانیشتوانانی غەیرە کورد لەکوردستاندا، (دەستبەسەراگرتنی ڕەگەزی عەرەبی بەسەر ناوچەکانی دەرەوەی نیمچە دوورگەی عەرەبیدا، تەنها لەڕووی سەربازییەوە نەبووە، بەڵکو لەڕووی مرۆییشەوە ئەنجامدراوە و تەنانەت زۆر لە هۆز و تیرەی جەنگاوەرەکان لەکاتی جەنگدا خێزانەکانیان لەگەڵ خۆیان دەبرد)(10)و کاریانکردووەتەسەر زمان و ئەدەب و شێوەی نووسین و.. هتد.(11)، لە سەدەی حەڤدەهەمی زایینیدا چەندین پێشهات ڕوویاندا کە پەیوەندییان هەبوو بە پێگەی هۆزەکان لە دابەشبوونیان و بڵاوبوونەوەیاندا و ئەوەش بووە هۆی گۆڕانکاری لە نەخشەی عەشایری عیراقیدا ولە ناوەڕاستی ئەو سەدەیەدا کۆچی عەشایری گەورە ڕوویدا لە ناوچەی جەزیرەی ڕۆژئاوای فورات لەوانە هۆزەکانی شەممەر و لە ساڵی 1640 زایینیدا چەندین کۆمەڵە بارکردن و کۆچکردنیان دەستیپێکرد لە (نەجد)ەوە بۆ (عیراق) وەکو هۆزەکانی (شەممەر و دلێم و زوبێد) و (شەممەر توقە) بۆ ناوچەکانی (کوت و دیالا)و هەروەها هۆزەکانی (زۆبەع و ئەلبوحامید وحەدیدی و تەی و عوبێد)و.. هتد.(12) لە سەردەمی دەستەڵاتدارێتی عوسمانیدا (مەدحەت پاشا) هەوڵێکی دیاریداوە بۆ جێنشینکردنی هۆزە عەرەبییەکان لەسەر ئەو زەوییانەی کە سەربە دەوڵەت بوون و لەوانە هۆزەکانی (شەممەر و عەنزە و دلێم و کەعب).(13) جگەلەو چەندینجۆر لە دوورخستنەوە و ڕاگواستن بەدرێژایی مێژوو ئەنجامدراوە دژی هۆزە کوردییەکان لەوانە و لە سەردەمی دەستەڵاتدارێتی عوسمانییەکاندا لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم ئەویش ڕاگواستنی عەشیرەتی (هەمەوەند)(14) بوو، بۆ (تەرابلوس)ی لیبیا دوای ئەوەی کە دەستەڵاتدارێتیی عوسمانی چەندینجار بەرانبەر شۆڕشەکانی ئەو عەشیرەتە بوونەتەوە بەناردنی لەشکری گەورە و زۆرجار تووشی شکست بوونەتەوە و بەتایبەتی لە ڕاپەڕینەکەی ساڵی 1890ز، ڕاگواستنی هۆزی هەمەوەند لە سەردەمی ویلایەتی (ئەحمەد ڕاسم پاشا 1882ز - 1896ز) ئەنجامدراوە کە لەو سەردەمەدا والیی تەرابلوس بووە (15)، هەروەها کۆمەڵێکیتریان ڕەوانەی (بەنغازی) کران.(16) بەپێی بەڵگە مێژووییەکان بەدرێژایی مێژوو کوردستان لە کیانێک نەبووە کە ناوی عیراق بێت و بەدرێژایی جەنگی یەکەمی جیهانی و هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی و داگیرکردنی بەغدا لە لایەن بریتانیاوە و گەیشتنی سوپای بریتانی بۆ نێو بەغدا لە 1917/3/11 و کۆنترۆڵکردنی لە لایەن بریتانیاوە(17)و بێگومان لەچەندین شوێنیشدا شەر و پێکدادانی قورسیش ڕوویداوە بە ڕووی سوپای بریتانیدا(18)و بڕیاردانی ئیدارەی بریتانی کە حکومەتێکی عیراقی کاتیی دابمەزرێنرێت بە سەرۆکایەتی (عەبدولڕەحمن ئەلنەقیب)و بەشێوەیەکی ڕەسمی ئەم حکومەتە لە 1920/11/11 ڕاگەیەنرا(19)و دواتریش دامەزراندنی مەملەکەتی عیراقی و دانانی شا فەیسەلی یەکەم وەکو مەلیکی ئەو مەملەکەتە لە 1921/8/23دا کە هیچ نوێنەرێکی کورد لە پارێزگاکانی سلێمانی و کەرکووک لە ئاهەنگی دانانیدا ئامادەنەبوون،(20) پێشنیارکردنی مەلیک فەیسەڵ دوای ئەوە هات کە لە 24ی ئاداری ساڵی 1921دا لە کۆنگرەی قاهیرە ئامادەکاری بۆ کرا(21)و هەروەها لەلایەن ئەنجومەن وەزیرانی عیراقەوە (عەبدولڕەحمان ئەلنەقیب) لە 11تەموزی هەمانساڵ داوایانکردبوو کە (فەیسەڵ) بکرێتە مەلیکی عیراق بەمەرجێک کە حکومەتێ بێت پابەندبێت بە دابی پەرلەمانی و دیموکراتی بەندکرابێت بە یاسا،(22) بێگومان تاوەکو ئەوکاتە کوردستان بەشێکنەبووە لەو کیانە و (ویلایەتی موسڵ) کە زۆربەی خاکی کوردستان باشووری گرتەوە جێگای ململانێ بوو لەنێوان تورکیا و عیراقدا و دواتر کێشەکە خرایەبەردەستی کۆمەڵەی گەلان ئەویش لە 1924/9/30بڕیاری بێکهێنانی لێژنەیەکی لێکۆڵینەوەی دا بۆ لێکۆڵینەوە و پێشکەشکردنی پێشنیاری چارەسەرکردن بۆ کێشەی موسڵ،(23) (لە چوارچێوەی دەرەنجامەکانی ئەو لێژنەیە زۆر بە ڕوونی ئاماژەدەکات بە بوونی سێ ناوچەی جیاواز لەناوچەکەدا هەن کە ئەوانەش عیراقی عەرەبی، جەزیرە، کوردستان و سنووری عیراقی عەرەبی لە باکوورەوە لە هیت و تکریت یاخود چیای حەمرین تێپەڕناکات هەروەها ئەدەبیاتی جوگرافیا لە فتوحاتی ئیسلامەوە تا مێژووی لێکۆڵینەوەکە 1925 نە باسکراوە ونە دەردەکەوێت کە ویلایەتی موسڵ (باشووری کوردستان) ڕۆژێ لە ڕۆژان بەشێ بووبێت لە عیراق)(24)و دەربارەی پێشنیاری ئەو لێژنەیە ئەوا پێشنیاری ئەوەیانکردبوو (کە ئەگەر ڕەهەندی ئیتنۆگرافی بەهەند بگیرێت، ئەوا پێویستە دەوڵەتێک بۆ کوردەکان دروستبکرێت، بەڵام ئەگەر ڕەهەندی ئابوری بەهەند بگیرێت ئەوا دەبێت بلکێنرێت بە عیراقەوە)(25)و لەوکاتە کۆمەڵەی گەلان بڕیاریدا بە لکاندنی باشوری کوردستان بە عیراقەوە بە مەرجێک مافی نەتەوەیی و ڕۆشنبیری و.. هتد، دانیشتوانەکەی بپارێزرێت، بەمشێوەیە کوردستانی باشوور خرایەسەر عیراقی عەرەبی و لە 1925/12/16 تورکیا بڕیارەکەی پەسەندکرد و لە 1932/1/28 ئەوکات عیراق وەکو ئەندامێکی سەقامگیری کۆمەڵەی گەلان وەرگیرا.(26) لەدوای ئەم بڕیارەوە کوردستان وەکو بەشێکی نامۆ کەوتەسەر لاشەی عیراقی تازە دروستکراوی نێودەوڵتی پشتئەستور بە بڕیارێک کە بەرژەوەندی ئابووری زلهێزەکان وایکرد کە بلکێندرێت بەو عیراقەوە، هەربۆیە دەستەڵاتدارانی یەک لە دوای یەکی عیراق هیچکات درێغیاننەکردووە لەگرتنەبەری ڕێوشوێنگەلێکی زۆر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد و کەمکردنەوەی پانتایی بڵاوبوونەوەیان لەو خاکەدا بەو ئومێدەی کە بتوانن ڕەگەزی عەرەب زۆرینە بێت لەناوچەکەدا و خاکی کورد تا بتوانن کورتبکرێتەوە و دیارە ئەم ئامانجە هەروا بەئاسانی نایەتەدی بۆیە لە چەندین ڕێگاوە هەوڵیانداوە بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە باسە سەرەکییەکەمانەوە هەیە دوو پرۆسەی سەرەکین کە لەڕاستیدا کاریانکردووەتەسەر بوونی کورد لەناوچەکەدا و بەتایبەتی لە ناوچەکانی جێی ململانێ‌ و سنوورییەکاندا لەگەڵ عیراقی عەرەبی،(27) ئەو دوو پرۆسەیە (راگواستن و بەعەرەبکردن)ە کە بە (تەعریب و تەرحیل) ناوزەدکراون و کارێکی زۆر خراپیان کردووەتەسەر بوونی ڕەگەزی کورد لە ناوچەکەدا(28)و لەهەموو ڕوویەکەوە کارکراوە بۆ سڕینەوەی مۆرکی کۆنی شار و شوێنەکان (بڕوانە خشتەی ژمارە/1(29)و پرۆسەی ڕاگواستن و تەعریب بەچەندین قۆناغدا تێپەڕیوە هەر لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عیراقەوە تاوەکو ئەمڕۆ ئەو پرۆسەیە بەردەوام بوونی هەیە، بەڵام بەشێوازی جۆراوجۆر هەر لە هێنانی خێزانی عەرەب بۆ ناوچە سنوورییەکان تاوەکو ڕاگواستنی گوندە سنوورییەکانی کوردستان و تەسفیرکردنی کوردە فەیلیەکان و ڕاگواستنی ناوچەکانی ململانێ لەدوای هەرەسی شۆڕشی کورد لە ساڵی 1975 بە دوو جۆر ئەوەی کە بەشداری شۆڕشی کردبوو (عائدون) دەنێردران بۆ خواووی عیراق و ئەو گوندانەی دەوروبەری ناوچەکانی جێی ململانێبوون لەگەڵ ئەواندا ڕاگوێزران بۆ خوارووی عیراق و ڕاگواستنی 5000 گوندی ساڵانی 1987-1988و ڕاگواستنی بارزانییەکان و ڕاگواستنی ناوچەکانی جەنگی عیراق- ئێران و.. هتد. د.مارف عومەرگوڵ لەکتێبەکەیدا جینۆسایدی گەلی کورد دەڵێت: (تاوەکو ساڵی 1979ژمارەی ڕاگوێزراوان لە هەرێمی کوردستان گەیشتە 700 هەزار کەس و ئەو ڕاگواستن و پەلاماردانە 1222 گوندی گرتەوە لە ناوچەکانی دیالا و سلێمانی و هەولێر و کەرکووک و دهۆک و موسڵ سەرباری ئەوەی کە گوندە سنوورییەکانی عیراق- ئێران وێرانکران)،(30) هەموو یاساکانی زەویوزاری کشتوکاڵی بەدرێژایی حوکمڕانییە جیاوازەکانی عیراق هەردەم وا داڕێژراوە کە دەرەنجامی جێبەجێکردنی ببێتە فاکتەرێک بۆ ڕاگواستن و تەعریبی کوردستان بۆ نموونە لە ساڵی1932 بڕیاری ژمارە (50)ی تایبەت بە مافی زەویوزاری کشتوکاڵی دەرکرا و دواتر لە 1938دا گۆڕدرا بە یاسای ژمارە(29)ی تایبەت بە هەمان مەبەست و بەپێی ئەم یاسایە (اللزمە) مافی خاوەندارێتی بەڕەسمی درا بەو هۆز و بنەماڵانەی کە لەسەر ئەو زەوییانە نیشتەجێبوون و بەمشێوەیە چەندین هۆز و عەشیرەتی عەرەب کە هاتبوونە ناوچە کوردنشینیەکان و نیشتەجێکران و هێنرانەسەر زەوی کورد سوودیان لەو یاسایە وەرگرت و هەر بۆ هەمان مەبەست لە ساڵی 1951 یاسای ژمارە(43)ی تایبەت بە ئاوەدانکردنەوە و وەبەرهێنانی زەوییەکانی میری داڕێژرا و ساڵی 1952چەند تەعدیلێکی تێداکرا و بەتایبەتی لە خاڵی چوارەم و پێنجەمدا ئاماژەکانی بەعەرەبکردن تیایدا بەئاشکرا نیشاندەدەن،(31) دواتریش لە چوارچێوەی یاساکانی (30) ساڵی 1958و ژمارە (117)ی ساڵی 1970و ژمارە (90)ی ساڵی 1975 هەموویان وا داڕێژراون کە هاوردە عەرەبەکان بتوانن ببنە خاوەن زەویی کشتوکاڵی و بێگومان لەپشتەوەش مرامەکەی تەعریب بووە.(32) ڕاگواستن و تەعریب بێگومان دوانەیەکی تەواکەری یەکتربوونە بۆئەو مەرامەی کە باسمانکرد و تەعریب بە مانای: (دامەزراندنی شوێنی نیشتەجێبوون بۆ کۆمەڵ و هۆزەکانی عەرەب و گۆڕینی ناوی گوند و شار و ناوچەکانی وڵاتی کورد و ڕێگەخۆشکردن بۆ پەلهاوێشتنی زمانی عەرەبی و چەسپاندنی وەک نەتەوە و ئایین و دەوڵەت)(33)و بەدرێژایی ساڵانی دەستەڵاتی دەوڵەتی عیراقی کاریانکردووە بۆ کەمکردنەوەی دانیشتوانانی ڕەگەزی کوردی لەو دەوڵەتەدا بەهەموو شێوازەکان و بۆئەوەش توانیویانە تاڕادەیەک ئامانجەکانیان بپێکن بۆ نموونە لەنێوان ساڵانی 1947 تاوەکو ساڵی 1997کە بەپێی سەرژمێرییەکانی ئەو ساڵانە دەرکەوتووە کە ژمارەی کورد زۆر کەمیکردووە لە ڕێژەی 30.4% لە ساڵی1947ەوە تاوەکو گەیشتۆتە ڕێژەی 14.6% لە ساڵی 1997دا و ئەمەش بۆ خۆی ڕێژەیەکی بەرچاوە(34)و زۆرترین ئەم دابەزینە لە ناوچەی دیالا ڕوویداوە (بڕوانە خشتەی ژمارە2 وخشتەی ژمارە 3).(35) تەعریب و ڕاگواستن دوو هۆی سەرەکی بوون بۆ سنووردارکردنی جوگرافیای هەرێمی کوردستان دەنا (رووبەری هەرێمی فیدرالی دەگاتە 78736کم2، ڕێژەی 18%ی ڕووبەری عیراق پێکدەهێنێت، دانیشتوانەکەی 22.4% کۆی گشتیی دانیشتوانانی عیراقە).(36) ئەوەی کە گومانی تێدانییە کە سەردەمی دەستەڵاتداریی حیزبی بەعس دڕەندەترین و سەختترین و خوێناویترین قۆناغ بووە کە دژ بە گەلی کورد ئەنجامدراوە لە ڕاگواستن و تەعریبدا و بێگومان ئەویش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە ئایدیای حیزبەکە ئاراستەکەی بەو شێوەیە بووە کە دروشمەکەی (ئومەتێکی عەرەیی یەکپارچە بە پەیامێکی زیندووەوە - امە عربیە واحدە ژات ڕسالە خالدە- ئەو ئاراستەیە دەگەیەنێت و خودی دامەزرێنەری حیزبەکە کە (میشیل عەفلەق) بووە وتوویەتی:(گەلی کورد بەشێکە لە نەتەوەی عەرەب)و ئەمەش جەختکردنە لەسەر فەوتاندنی گەلی کوردی لەپرۆگرامیدا هەربۆیە لەپراکتیکدا هەموو هەوڵێکیداوە کورد وەکو نەتەوەیەکی سەربەخۆ نەمێنێ‌ و کوردستان لە کورد دابڕێ‌ و بیکاتە نشینگەی عەرەب،(37) (عەبدولسەلام مەحەمەد عارف) یەکەمین سەرۆککۆماری عیراق لەچەندینجاردا بەئاشکرا دژایەتی بوونی کوردی کردووە بۆ نموونە لە زمانی مەهداوییەوە گێڕاویەتییەوە کە عەبدولسەلام بەرانبەر بە کورد وتوویەتی (چیمان داوە لە ئێوە و ئێوەش چیتان داوە لە ئێمە، ئێمە جیاین و ئێوە جیان)، لەشوێنێکیتردا کاتێک کە ئامادەکاریانکردووە بۆ شۆڕشی 1958و لە شەوی 14ی تەمووزدا وتوویەتی دوای ئەگەر شۆڕشەکەمان سەرکەوتووبێت سێ کۆمەڵ هەیە پێویستە قڕیانبکەین ئەوانیش کورد و مەسیحی و شیعەن.(38) بەهەمانشێوە و بەهەمان بیرکردنەوە لە یەکەمین ڕۆژی دروستبوونی کیانی عیراقەوە تاوەکو حوکمی سەدام حسەین کە دڕندەترینیان بووە لەسەر هەمان ڕێچکە کاریانکردووە دژ بە بوونی کورد، لەدوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام و دروستبوونی دەوڵەتی نوێی عیراق بە دەستورێکی نوێوە و بە سیستەمێکی فیدرالییەوە، بەڵام هێشتا چەندین کێشە ماون بۆ چارەسەرکردن و لەسەرووی هەموویانەوە ناوچەکانی جێی ململانێیە و تاوەکو ئەمڕۆ هێڕشی ناسیۆنالیستی عەرەبیش بە شێوازی جۆراوجۆرەوە و بە بەکارهێنانی هەمان شێوازی بەرجەستەکردنی بنەماکانی ئیسلام وەکو داردەست بۆ ڕاگواستن و تەعریبکردن لە ناوچەکانی ژێر دەستەڵاتی حکومەتی ناوەند بەتایبەتی هەر بەردەوامە و کاری خۆی کردووەتەسەر ئاوارەبوونی هەزارەها خێزانی کورد لە ناوچەکانی ململانێ‌. ••• خشتەکان: خشتەی ژمارە(1) ناوی ئەو قەزا وناحیانەی کە بەمەبەستی بەعەرەبکردن گۆڕاون خشتەی ژمارە(2) ڕێژەی کورد لە عیراقدا لە ساڵی 1947ەوە تاوەکو 1997ز خشتەی ژمارە(3) ڕێژەی گۆڕانی ساڵانەی دانیشتوانانی هەندێ لە پارێزگاکانی کوردنشینی لە 1947 تا 1977 پەراوێزەکان: 1. د. خەلیل ئیسماعیل محەممەد/ و: لە عەرەبیەوە: عەبدوڵا ڕەشید حسێن/ کێشەی کورد لە عیراق، کێشەی سنوورە یان بوون/ چاپی یەکەم/ هەولێر 2010/ لا: 17. 2. هەمان سەرچاوەی پێشوو/ ل17. 3. لە سەردەمی سوڵتانی سەلجوقی (سنجر)ەوە کە لە ساڵی 1157 زایینیدا مردووە، هەرێمی شاخەکان (اقلیم الجبال) لەوکاتەوە بە کوردستان نێوەزەدکراوە – سەرچاوە; د.جمال ڕشید أحمد/ ڤهور الکرد فی التاریخ/ الجز و الاول/ الگبعە الاولی/اربیل 2003:ص: 314 4. د. علی حسن الخربوگلی/ تاریخ العراق فی ڤل الحکم الاموی/ مصر:1959/ص303. 5. هەمان سەرچاوەی پێشوو /لا: 295، 299. 6. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق/ دراسات فی التکوین القومی للسکان/ الگبعە الپالپە/ اربیل 1999/ ص82. 7. د. خەلیل ئیسماعیل محەمەد/و: عەبدوڵا ڕەشید حسێن/ کێشەی کورد لە عیراق، کێشەی سنوورە یان بوون/ چاپی یەکەم/ هەولێر 2010/ لا:70-71. 8. محمد جمیل بندی الروزبیانی/ مدن کردیە قدیمە / الگبعە الاولی/1999/ ص 257. 9. د. جمال ڕشید أحمد/ ڤهور الکورد فی التاریخ/ الجز و الاول/ الگبعە الاولی/ اربیل 2003/ ص: 105-106. 10. ڕەحیم ئەحمەد ئەمین/ بەعەرەبکردن لە هەرێمە کوردنشینیەکاندا 637-847ز/ سلێمانی/ لا:14. 11. (لە سەردەمی شەشەمی پێشزایینیدا جۆرە پیتێک داهاتووە پێیدەوترا (پیتی ئوستانی) تا دەرکەوتنی ئایینی ئیسلام، کورد لەنووسیندا بەکاریانهێناوە و پێیاننوسیووە و لەهەمانکاتدا نووسینی ئارامی و لاتینییان بەکارهێناوە، بەڵام لەپاش سەپاندنی ئایینی ئیسلام لەناوچەکەدا وازیان لەم پیتانە هێناوە و بە پیتی کوفی عەرەبی نووسیویانە) سەرچاوە; ڕەحیم ئەحمەد ئەمین/ بەعەرەبکردن لە هەرێمە کوردنشینیەکاندا637 -847ز/ سلێمانی/ لا:43. 12. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق/ دراسە فی التکوین القومی للسکان/ الگبعە الپالپە/ اربیل1999/ ص: 83. 13. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق/ دراسات فی التکوین القومی للسکان/ الگبعە الپالپە/ اربیل1999/ ص44. 14. هەمەوەند عەشیرەتێکی گەورەی کوردە زۆرتر لە ناوچەکانی چەمچەماڵ و شوان دەژێن و لەچەند تیرەیەک پێکهاتوون لەوانە: (بەگزادە، ڕەشەوەند، ڕەمەوەند، سەفەروەند، سیتەبەسار)، دەگێڕنەوە کە ئەم عەشیرەتە لە سەدەی 18هەمی زایینیدا لە ئێرانەوە هاتوونەتە ناوچەکە و ڕۆڵی گرنگیان بینیوە لە مێژووی کورددا وەکو هاوکاریکردنی بابانییەکان و بەرەنگکاربوونەوەی تورکەکان و دەستەڵاتگرتنەدەست لە زەهاو و هاوکاریکردنی شێخی نەمر). 15. د. جرجیس فتح الله/ یقڤە الکرد/ تاریخ سیاسی 1900-1925/ اربیل2002/ دار اراس للگباعە والنشر/ ص61-63. 16. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی ئەم بابەتە بڕوانە (رحیم حمید عبد الکریم /لاپەڕەیەک لە مێژووی ڕاگواستن لەکوردستاندا/ گۆڤاری بانەڕۆژ/ ژمارە7/ ساڵ2004/ لا:12-13. 17. العراق فی الوپائق البریگانیە1905-1930 / ت.فۆاد قزانجی/ تقدیم عبد الرزاق الحسنی/ ص27. 18. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: د.کمال مڤهر احمد/ کردستان فی سنوات الحرب العالمیە الاولی/ ترجمە محمد الملا کریم/ بغداد / مگبعە المجمع العلمی الکردی/ ص185 19. د.محمد مڤهر الادهمی/ الملک فیصل الاول/ بغداد/1991/ ص 54-55. 20. د.سروە اسعد صابر/ کوردستان الجنوبیە1926-1939/ دراسە تاریخیە-سیاسیە/ الگبعە الاولی/2006/ السلێمانیە/ ص:24. 21. د. محمد مڤهر الادهمی/ الملک فیصل الاول/ بغداد/1991/ لا 21. 22. د. علی الوردی/ لمحات اجتماعیە من تاریخ العراق الحدیپ/ من عام 1920-1924/ مگبعە المعارف/ بغداد/ ص80. 23. د. فاچل حسین/ مشکلە الموصل، دراسە فی الدبلوماسیە العراقیە والانجلیزیە والترکیە/ بغداد 1977/ ص120. 24. فەرمان عەبدولڕەحمان/ پاکتاوکردنی ڕەگەزی کورد لە کوردستانی عیراقدا/ دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی / 2006/ سلێمانی/ لا 21-22. 25. هەمان سەرچاوەی پێشوو / لا20. 26. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی کاری لێژنەکەی کۆمەڵی گەلان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی موسڵ کە ئەوکات هەموو ناوچەکانی هەولیر و سلێمانی و کەرکووک و موسڵی لەخۆگرتبوو و زانینی وردەکاری ئەو لێژنەیە و دەرکەوتنی زۆرینەیی کورد لەباشوردا بڕوانە: د.جرجیس فتح الله/ یقڤە الکرد، تاریخ سیاسی1900-1925م/ اربیل 2002/ ص:535. 27. عیراقی عەرەبی هەر لە کۆنەوە بە (ارچ السواد) ناوبراوە و مارودی بەمشێوەیە باسی (ارچ السواد) دەکات: بەدرێژایی حەدیپە وموسلەوە تا دەگاتە عەبادان و پانییەکەی لە قادسیەوە تاوەکو حەلوانە، بەمجۆرە درێژییەکەی 160 فەرسەخە ڕووی بەری سەواد ڕووی بەری عیراقە، بەڵام درێژییەکەی هەندێک کەمترە) سەرچاوە; د. علی حسن الخربوگلی/ العراق فی ڤل الحکم الاموی/ 1959 مصر/ ص: 348. 28. پێوانەی خاکی کوردستانی بندەستی عیراق دەگاتە 86 هەزار کم2 واتە 19.62% خاکی عیراق پێکدێنێت و زیاتر لە 36684 کم2 بەر شاڵاوی ڕاگواستن کەوتووە کە دەکاتە 42.66% خاکی کوردستانی عیراق، لەلایەکیترەوە ئەو ناوچانەی کە بەپێی یاسای ئۆتۆنۆمی لە 11-03-1970دا دیاریکراوە ڕووبەرەکەی دەگاتە 36347 کم2و بەوپێیە 42.26% خاکی کوردستانی عیراق پێکدەهێنێت و 53.74%ی لێدابڕاوە بۆ دەستەڵاتی مەرکەزی (سەرچاوە; ئەمین قادر مینە/ ئەمنی ستراتیجی عیراق و سێکوچکەی بەعسیان تەرحیل، تەعریب، تەبعیس/ سلێمانی/ 1999/ لا: 149). 29. فەرمان عەبدولڕەحمان/ پاکتاوکردنی ڕەگەزی کورد لە کوردستانی عیراقدا/ دەزگای چاپ و بەخشی حەمدی/ سلێمانی 2006/ لا:109. 30. د.مارف عومەرگوڵ / جینۆسایدی گەلی کورد لەبەر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتیدا/ چاپی چوارەم/ هەولێر 2007/ لا:35. 31. فەرمان عەبدولڕەحمان/ پاکتاوکردنی ڕەگەزی کورد لە کوردستانی عیراقدا/ دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی/ 2006/ سلێمانی/ لا :60-61. 32. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: بەختیار مستەفا محەمەد/ خاوەندارێتی زەویوزاری کشتوکاڵی/ گۆڤاری بژوێن/ ژمارە6و7/ ساڵی 2000/ سلێمانی/ لا118-131. 33. د. خلیل اسماعیل محمد/ مۆشرات سیاسە التعریب والتهجیر فی اقلیم کردستان العراق/مکتب الفکر والتوعیە للاتحاد الوگنی الکردستانی/ السلێمانیە2003/ ص:9. 34. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق،دراسات فی تکوین القوی للسکان/اربیل/1998/ص46. 35. د. خەلیل ئیسماعیا محمەد/ کورد لە سەرژمێریە ڕەسمییەکانی عیراقدا/ گۆڤاری سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی/ ژمارە 22ساڵی شەشەم/ مانگی5/1998/ لا:12. 36. د. خەلیل ئیسماعیا محەمەد/ و: عەبدوڵڵا ڕەشید حسێن/ کێشەی کورد لە عیراق، کێشەی سنوورە یان بوون/ چاپی یەکەم/ هەولێر 2010/ لا:58. 37. د. مارف عومەر گوڵ / جینۆسایدی گەلی کورد لەبەر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتیدا/ چاپی چوارەم / هەولێر2007/ لا:33. 38. احمد فوزی/ عبد السلام محمد عارف، سیرته، محاکمته، مصرعه/ الگبعە الاولی/ بغداد 1989/ ص: 63 و 139.