نووسینی: ڕەحیم حەمید عەبدولکەریم
بابەتەکەمان تایبەتە بە ناوچەیەک کە بەپێی شوێنی جوگرافی کەوتووەتە سنوری باشووری کوردستان کە ئێستا بەشێکە لە دەوڵەتی ئێراقی، ئاشکرایە کە (وشەی ئێراق) بە بەشەکانی خوارووی دۆڵی ڕافیدەین دەوترا ئەمەش لەبەر تەختیی خاکەکەی و نەبوونی چیا و نشێوییەکان (1)، هەروەها لە نەخشەی ئەم گەڕیدەانە: (ئەلبەلغی، ئەستەخری، ئیبن حەوقەل، مەقدیسی)دا هاتووە کە ئەو شوێنە جوگرافیەی ئێراق دەینوێنێت:لە لای باکوورەوە لە (تکریت)ی سەر ڕووباری دیجلەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە بەسرە ودەریای فارسی لە لای باشوورەوە (2)، لە دوای هاتنی ئایینی ئیسلام وردەوردە دەستیانکرد بە بڵاوبوونەوە و بێگومان عەرەب وەکوو نەتەوە توانییان ئایینی پیرۆزی ئیسلام بقۆزنەوە بۆ بڵاوبوونەوەی نەتەوەیی خۆیان و درووستبوونی شار و شارۆچکەی جۆراوجۆر لەسەر خاکی ئێراق و دواتریش لە سەرەتاکانی هەرێمی شاخ کە دەکاتە خاکی کوردستان (3)، بۆ نموونە بنیاتنانی شارێک بە ناوی (واسیت) واتە شاری (کوت)ی ئێستا کە شوێنێکی قامیشەڵان بوو هەر بۆیە ناونرا بە (واسیتی قامیشەڵان) ئەویش لە سەردەمی خەلافەتی ئەمەویدا لە لایەن ئەلحەجاج (الحجاج)ەوە سەرپەرشتیدەکرا، (یاقوتی حەمەوی) دەڵێت: (ئەو شارە لە ساڵی 84 کۆچی دەستی پێ کرد و لە ساڵی 86 کۆچی تەواوبوو و دانیشتووانەکەی تێکەڵەیەکبوون لە عەرەب و عەجەم) (4)و شاری (کوفە) لە سەردەمی عومەری کوڕی خەتاب و بە سەرپەرشتی (سەعدی کوڕی وەقاس) درووستکراوە و هەروەها شاری موسڵ کە ئەو کات ناونراوە و پێشتر ناوی (خولان) بووە و بۆیە موسڵمانەکان ناویانناوە (موسڵ) چونکە لەو کاتەدا گەیشتوونەتە ئەو شارە و فەتحیانکردووە و هەروەها شوێنێکە کەوتووەتە نێوان ئێراق و جەزیرەوە، (5) هێرش و تەوژمی جێنشینبوونی عەرەبی لە سایەی فتوحاتی ئسلامی لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا بە مەزنترین کاریگەریی لەسەر پێکهێنانی ڕەگەزی بۆ دانیشتووانی ئێراق پێکدەهێنێت، چونکە بەسرە و بەغدا و موسڵیان جێنشینکرد و چەندین شاری نوێیان درووستکرد و بە درێژایی مێژوو بوونە پێگەگەلێک بۆ هاتنی خەڵکانێکیتر و ئەو تەوژمەی کۆچی عەرەبییە بۆ ئێراق بەررزتربووەتەوە تاوەکوو لە سەدەی شەشەمی کۆچیدا (سیانزەهەمی زایینی) گەیشتووەتە ترۆپکی گەشەسەندنی. (6) (مێژوونووسەکان جەختدەکەنەوە لەسەرئەوەی کە شتێک نەبووە ئاماژەبکات بە بوونی عەرەب لە ئێراقدا تا هەزارەی یەکەمی پێشزایین و زاراوەی (ئەلعەرەب) هاوتابووە بۆ وشەی (بیابان-بادیە) لە زمانە سامییەکاندا، (جورجی زیِدان) وادەبینێت کە عەرەب پێشئیسلام مەبەستلێی دانیشتووانی دوورگەی عەرەبی بووە بە تەنیا و تەوژمی بەعەرەبکردن لە سەردەمی عەباسییەکاندا بەتوندی بەردەوامبووە)، (7) دەستپێکردنی هێرشەکانی هێزەکانی ئیسلام بۆ ناوچەکانی کوردستان بێگومان لە ناوچە باشوورییەکانی کوردستانەوە دەستیانپێ کردووە و گەورەترین شەڕی ئەو ناوچەیە شەڕی (جەلەولا) بووە کە لە سەردەمی خەلافەتی عومەری کوڕی خەتاب بووە لە ساڵی 16ی کۆچی، (8) هەواڵەکانی نەتەوەی کورد کە لەسەر زاری مێژوونووس و گەڕیدە موسَڵمانەکان لە کورد و عەرەب و فارس وەکوو (ئەلەمدائینی و بلازەری و ئەحمەد ئەلکوفی دینەوری و یەعقوبی و ئیبن فەقیە و تەبەری و ئیبنوئەسیر و ئیبنوکەسیر و ئیبن خەلدون و ئەستەخری و یەعقوبی و مەقدیسی و ئیبن مەسکویە) هەموویان جەخت لەسەرئەوەدەکەنەوە کە کورد لە سەردەمی سەرەتای بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام ڕووبەڕووی فیکری داگیرکاریی عەرەبی بوونەتەوە دژی حوکمی کۆلۆنیالیی ئەمەوی و عەباسییەکان، هەموو ئەو نووسەرانە باس لە چەندین بەسەرهاتی شەڕی نێوان کورد و عەرەب دەگێڕنەوە لە وڵاتی شاخ و زەوی جەزیرە و فارس و حەلوان و دیناوەر و هەمەدان و شەهرەزوور و گرنگترینیان شەڕی شازادە (دیسم کوڕی ئیبراهیمی کوردی) بووە وەکوو ئەوەی کە (ئیبنوئەسیر و ئیبن خەلدون) باسیانکردووە و ئەمەویەکان دەستی حەجاجی کوڕی یوسفی سەقەفیان واڵاکردبوو بۆ لەناوبردنی خەواریج و ئەو کوردانەی کە لەگەڵیاندا بوون ئەویش هێزی شامیی ناردبوو بۆ شەڕی کوردەکان و هەروەها (محەمەد ئیبن ئەلقەسیمە)ی وەکوو حاکمی هەرێمی فارسی دانابوو بۆ هێناوەی هۆزە کوردەکان بۆ ژێر ڕکێفی خۆیان، (9) هەروەها ئیبنولئەسیر (ابن الاپیر) لەکتێبەکەیدا ئەلکامیل (الکامل/ بەرگی سێیەم/ لاپەڕە:29) باس لە هێرشی (عومەر عەزرە بن قەیس) بۆ سەر شارەزوور دەکات، بەڵام نەیتوانی و دواتر بە کوشتار و شەڕ (عەتبە ئبن فەرقەد) چووە شارەزورەوە، ئەو شەڕ و هێرش و نەبەردییانەی کە بەدرێژایی مێژوو بە ناوی ئایینی ئیسلامەوە دژی میللەتی کورد ئەنجام دراوە ئەوەند زۆرن کە ناکرێت ئێمە لێرەدا باسیبکەین و ئەو نووسەرانەی کە ئاماژەمانپێدان گەواهی ئەو ڕاستییەن و ئەوە بێگومان چەندین کاردانەوەی خۆی هەبووە لەسەر دانیشتووانانی کوردستان و تێکەڵبوونی عەرەب و هاوردەکردنیان بۆنێو خاکی کوردستان بەچەندین هۆکار کە کاریانکردووەتەسەر کەڵەکەبوونی دانیشتووانانی غەیرە کورد لە کوردستاندا، (دەستبەسەراگرتنی ڕەگەزی عەرەبی بەسەر ناوچەکانی دەرەوەی نیمچە دوورگەی عەرەبیدا، تەنیا لە ڕووی سەربازییەوە نەبووە، بەڵکوو لە ڕووی مرۆییشەوە ئەنجام دراوە و تەنانەت زۆر لە هۆز و تیرەی جەنگاوەرەکان لە کاتی جەنگدا خێزانەکانیان لەگەڵ خۆیان دەبرد) (10)و کاریانکردووەتەسەر زمان و ئەدەب و شێوەی نووسین و.. هتد. (11)، لە سەدەی حەڤدەیەمی زایینیدا چەندین پێشهات ڕوویاندا کە پەیوەندییان هەبوو بە پێگەی هۆزەکان لە دابەشبوونیان و بڵاوبوونەوەیاندا و ئەوەش بووە هۆی گۆڕانکاری لە نەخشەی عەشایری ئێراقیدا و لە ناوەڕاستی ئەو سەدەیەدا کۆچی عەشایری گەورە ڕووی دا لە ناوچەی جەزیرەی ڕۆژاوای فورات لەوانە هۆزەکانی شەممەر و لە ساڵی 1640 زایینیدا چەندین کۆمەڵە بارکردن و کۆچکردنیان دەستی پێ کرد لە (نەجد)ەوە بۆ (ئێراق) وەکوو هۆزەکانی (شەممەر و دلێم و زوبێد) و (شەممەر توقە) بۆ ناوچەکانی (کوت و دیالا)و هەروەها هۆزەکانی (زۆبەع و ئەلبوحامید وحەدیدی و تەی و عوبێد)و.. هتد. (12) لە سەردەمی دەستەڵاتدارێتی عوسمانیدا (مەدحەت پاشا) هەوڵێکی دیاریداوە بۆ جێنشینکردنی هۆزە عەرەبییەکان لەسەر ئەو زەوییانەی کە سەربە دەوڵەت بوون و لەوانە هۆزەکانی (شەممەر و عەنزە و دلێم و کەعب). (13) جگە لەو چەندینجۆر لە دوورخستنەوە و ڕاگواستن بەدرێژایی مێژوو ئەنجام دراوە دژی هۆزە کوردییەکان لەوانە و لە سەردەمی دەستەڵاتدارێتی عوسمانییەکاندا لە کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەیەم ئەویش ڕاگواستنی عەشیرەتی (هەمەوەند) (14) بوو، بۆ (تەرابلوس)ی لیبیا دوای ئەوەی کە دەستەڵاتدارێتیی عوسمانی چەندین جار بەرانبەر شۆڕشەکانی ئەو عەشیرەتە بوونەتەوە بەناردنی لەشکری گەورە و زۆر جار تووشی شکست بوونەتەوە و بەتایبەتیی لە ڕاپەڕینەکەی ساڵی 1890ز، ڕاگواستنی هۆزی هەمەوەند لە سەردەمی ویلایەتی (ئەحمەد ڕاسم پاشا 1882ز -1896ز) ئەنجام دراوە کە لەو سەردەمەدا والیی تەرابلوس بووە (15)، هەروەها کۆمەڵێکیتریان ڕەوانەی (بەنغازی) کران. (16) بەپێی بەڵگە مێژووییەکان بەدرێژایی مێژوو کوردستان لە کیانێک نەبووە کە ناوی ئێراق بێت و بەدرێژایی جەنگی یەکەمی جیهانی و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی و داگیرکردنی بەغدا لە لایەن بریتانیاوە و گەیشتنی سوپای بریتانی بۆ نێو بەغدا لە 1917/3/11 و کۆنترۆڵکردنی لە لایەن بریتانیاوە (17)و بێگومان لە چەندین شوێنیشدا شەر و پێکدادانی قورسیش ڕووی داوە بە ڕووی سوپای بریتانیدا (18)و بڕیاردانی ئیدارەی بریتانی کە حکومەتێکی ئێراقی کاتیی دابمەزرێنرێت بە سەرۆکایەتی (عەبدولڕەحمن ئەلنەقیب)و بە شێوەیەکی ڕەسمی ئەم حکومەتە لە 1920/11/11 ڕاگەیەنرا (19)و دواتریش دامەزراندنی مەملەکەتی ئێراقی و دانانی شا فەیسەلی یەکەم وەکوو مەلیکی ئەو مەملەکەتە لە 1921/8/23دا کە هیچ نوێنەرێکی کورد لە پارێزگاکانی سلێمانی و کەرکووک لە ئاهەنگی دانانیدا ئامادەنەبوون، (20) پێشنیارکردنی مەلیک فەیسەڵ دوای ئەوە هات کە لە 24ی ئاداری ساڵی 1921دا لە کۆنگرەی قاهیرە ئامادەکاری بۆ کرا (21)و هەروەها لە لایەن ئەنجوومەن وەزیرانی ئێراقەوە (عەبدولڕەحمان ئەلنەقیب) لە 11تەموزی هەمانساڵ داوایانکردبوو کە (فەیسەڵ) بکرێتە مەلیکی ئێراق بە مەرجێک کە حکومەتێ بێت پابەندبێت بە دابی پەڕڵەمانی و دیموکراتی بەندکرابێت بە یاسا، (22) بێگومان تاوەکوو ئەو کاتە کوردستان بەشێکنەبووە لەو کیانە و (ویلایەتی موسڵ) کە زۆربەی خاکی کوردستان باشووری گرتەوە جێگای ململانێ بوو لەنێوان تورکیا و ئێراقدا و دواتر کێشەکە خرایەبەردەستی کۆمەڵەی گەلان ئەویش لە 1924/9/30بڕیاری بێکهێنانی لێژنەیەکی لێکۆڵینەوەی دا بۆ لێکۆڵینەوە و پێشکەشکردنی پێشنیاری چارەسەرکردن بۆ کێشەی موسڵ، (23) (لە چوارچێوەی دەرەنجامەکانی ئەو لێژنەیە زۆر بەڕوونی ئاماژەدەکات بە بوونی سێ ناوچەی جیاواز لە ناوچەکەدا هەن کە ئەوانەش ئێراقی عەرەبی، جەزیرە، کوردستان و سنووری ئێراقی عەرەبی لە باکوورەوە لە هیت و تکریت یاخود چیای حەمرین تێپەڕناکات هەروەها ئەدەبیاتی جوگرافیا لە فتوحاتی ئیسلامەوە تا مێژووی لێکۆڵینەوەکە 1925 نە باس کراوە ونە دەردەکەوێت کە ویلایەتی موسڵ (باشووری کوردستان) ڕۆژێ لە ڕۆژان بەشێ بووبێت لە ئێراق) (24)و دەربارەی پێشنیاری ئەو لێژنەیە ئەوا پێشنیاری ئەوەیانکردبوو (کە ئەگەر ڕەهەندی ئیتنۆگرافی بەهەند بگیرێت، ئەوا پێویستە دەوڵەتێک بۆ کوردەکان درووستبکرێت، بەڵام ئەگەر ڕەهەندی ئابووری بەهەند بگیرێت ئەوا دەبێت بلکێنرێت بە ئێراقەوە) (25)و لەو کاتە کۆمەڵەی گەلان بڕیاریدا بە لکاندنی باشووری کوردستان بە ئێراقەوە بە مەرجێک مافی نەتەوەیی و ڕۆشنبیری و.. هتد، دانیشتووانەکەی بپارێزرێت، بەمشێوەیە کوردستانی باشوور خرایەسەر ئێراقی عەرەبی و لە 1925/12/16 تورکیا بڕیارەکەی پەسەندکرد و لە 1932/1/28 ئەو کات ئێراق وەکوو ئەندامێکی سەقامگیری کۆمەڵەی گەلان وەرگیرا. (26) لە دوای ئەم بڕیارەوە کوردستان وەکوو بەشێکی نامۆ کەوتەسەر لاشەی ئێراقی تازە درووستکراوی نێودەوڵتی پشتئەستوور بە بڕیارێک کە بەرژەوەندی ئابووری زلهێزەکان وای کرد کە بلکێندرێت بەو ئێراقەوە، هەر بۆیە دەستەڵاتدارانی یەک لە دوای یەکی ئێراق هیچکات درێغییاننەکردووە لەگرتنەبەری ڕێوشوێنگەلێکی زۆر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد و کەمکردنەوەی پانتایی بڵاوبوونەوەیان لەو خاکەدا بەو ئومێدەی کە بتوانن ڕەگەزی عەرەب زۆرینە بێت لە ناوچەکەدا و خاکی کورد تا بتوانن کورتبکرێتەوە و دیارە ئەم ئامانجە هەروا بەئاسانی نایەتەدی بۆیە لە چەندین ڕێگەوە هەوڵیان داوە بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە باسە سەرەکییەکەمانەوە هەیە دوو پڕۆسەی سەرەکین کە لەڕاستیدا کاریانکردووەتەسەر بوونی کورد لە ناوچەکەدا و بەتایبەتیی لە ناوچەکانی جێی ململانێ‌ و سنوورییەکاندا لەگەڵ ئێراقی عەرەبی، (27) ئەو دوو پڕۆسەیە (ڕاگواستن و بەعەرەبکردن)ە کە بە (تەعریب و تەرحیل) ناوزەدکراون و کارێکی زۆر خراپیان کردووەتەسەر بوونی ڕەگەزی کورد لە ناوچەکەدا (28)و لە هەموو ڕوویەکەوە کارکراوە بۆ سڕینەوەی مۆرکی کۆنی شار و شوێنەکان (بڕوانە خشتەی ژمارە/1 (29)و پڕۆسەی ڕاگواستن و تەعریب بەچەندین قۆناغدا تێپەڕیوە هەر لە سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە تاوەکوو ئەمڕۆ ئەو پڕۆسەیە بەردەوام بوونی هەیە، بەڵام بەشێوازی جۆراوجۆر هەر لە هێنانی خێزانی عەرەب بۆ ناوچە سنوورییەکان تاوەکوو ڕاگواستنی گوندە سنوورییەکانی کوردستان و تەسفیرکردنی کوردە فەیلییەکان و ڕاگواستنی ناوچەکانی ململانێ لە دوای هەرەسی شۆڕشی کورد لە ساڵی 1975 بە دوو جۆر ئەوەی کە بەشداری شۆڕشی کردبوو (عائدون) دەنێردران بۆ خواووی ئێراق و ئەو گوندانەی دەوروبەری ناوچەکانی جێی ململانێبوون لەگەڵ ئەواندا ڕاگوێزران بۆ خوارووی ئێراق و ڕاگواستنی 5000 گوندی ساڵانی 1987-1988و ڕاگواستنی بارزانییەکان و ڕاگواستنی ناوچەکانی جەنگی ئێراق-ئێران و.. هتد. د.مارف عومەرگوڵ لەکتێبەکەیدا جینۆسایدی گەلی کورد دەڵێت: (تاوەکوو ساڵی 1979ژمارەی ڕاگوێزراوان لە هەرێمی کوردستان گەیشتە 700 هەزار کەس و ئەو ڕاگواستن و پەلاماردانە 1222 گوندی گرتەوە لە ناوچەکانی دیالا و سلێمانی و هەولێر و کەرکووک و دهۆک و موسڵ سەرباری ئەوەی کە گوندە سنوورییەکانی ئێراق-ئێران وێرانکران)، (30) هەموو یاساکانی زەویوزاری کشتوکاڵی بەدرێژایی حوکمڕانییە جیاوازەکانی ئێراق هەردەم وا داڕێژراوە کە دەرەنجامی جێبەجێکردنی ببێتە فاکتەرێک بۆ ڕاگواستن و تەعریبی کوردستان بۆ نموونە لە ساڵی1932 بڕیاری ژمارە (50)ی تایبەت بە مافی زەویوزاری کشتوکاڵی دەرکرا و دواتر لە 1938دا گۆڕدرا بە یاسای ژمارە (29)ی تایبەت بە هەمان مەبەست و بەپێی ئەم یاسایە (اللزمە) مافی خاوەندارێتی بەڕەسمی درا بەو هۆز و بنەماڵانەی کە لەسەر ئەو زەوییانە نیشتەجێبوون و بەمشێوەیە چەندین هۆز و عەشیرەتی عەرەب کە هاتبوونە ناوچە کوردنشینییەکان و نیشتەجێکران و هێنرانەسەر زەوی کورد سوودیان لەو یاسایە وەرگرت و هەر بۆ هەمان مەبەست لە ساڵی 1951 یاسای ژمارە (43)ی تایبەت بە ئاوەدانکردنەوە و وەبەرهێنانی زەوییەکانی میری داڕێژرا و ساڵی 1952چەند تەعدیلێکی تێداکرا و بەتایبەتیی لە خاڵی چوارەم و پێنجەمدا ئاماژەکانی بەعەرەبکردن تیایدا بەئاشکرا نیشاندەدەن، (31) دواتریش لە چوارچێوەی یاساکانی (30) ساڵی 1958و ژمارە (117)ی ساڵی 1970و ژمارە (90)ی ساڵی 1975 هەموویان وا داڕێژراون کە هاوردە عەرەبەکان بتوانن ببنە خاوەن زەوی کشتوکاڵی و بێگومان لە پشتەوەش مرامەکەی تەعریب بووە. (32) ڕاگواستن و تەعریب بێگومان دوانەیەکی تەواکەری یەکتربوونە بۆئەو مەرامەی کە باسمانکرد و تەعریب بە مانای: (دامەزراندنی شوێنی نیشتەجێبوون بۆ کۆمەڵ و هۆزەکانی عەرەب و گۆڕینی ناوی گوند و شار و ناوچەکانی وڵاتی کورد و ڕێگەخۆشکردن بۆ پەلهاویشتنی زمانی عەرەبی و چەسپاندنی وەک نەتەوە و ئایین و دەوڵەت) (33)و بەدرێژایی ساڵانی دەستەڵاتی دەوڵەتی ئێراقی کاریانکردووە بۆ کەمکردنەوەی دانیشتووانانی ڕەگەزی کوردی لەو دەوڵەتەدا بە هەموو شێوازەکان و بۆ ئەوەش توانیویانە تاڕادەیەک ئامانجەکانیان بپێکن بۆ نموونە لەنێوان ساڵانی 1947 تاوەکوو ساڵی 1997کە بەپێی سەرژمێرییەکانی ئەو ساڵانە دەرکەوتووە کە ژمارەی کورد زۆر کەمێکردووە لە ڕێژەی 30.4% لە ساڵی1947ەوە تاوەکوو گەیشتۆتە ڕێژەی 14.6% لە ساڵی 1997دا و ئەمەش بۆ خۆی ڕێژەیەکی بەرچاوە (34)و زۆرترین ئەم دابەزینە لە ناوچەی دیالا ڕووی داوە (بڕوانە خشتەی ژمارە2 وخشتەی ژمارە 3). (35) تەعریب و ڕاگواستن دوو هۆی سەرەکی بوون بۆ سنووردارکردنی جوگرافیای هەرێمی کوردستان دەنا (ڕووبەری هەرێمی فیدراڵی دەگاتە 78736کم2، ڕێژەی 18%ی ڕووبەری ئێراق پێکدەهێنێت، دانیشتووانەکەی 22.4% کۆی گشتیی دانیشتووانانی ئێراقە). (36) ئەوەی کە گومانی تێدانییە کە سەردەمی دەستەڵاتداریی حیزبی بەعس دڕەندەترین و سەختترین و خوێناویترین قۆناغ بووە کە دژ بە گەلی کورد ئەنجام دراوە لە ڕاگواستن و تەعریبدا و بێگومان ئەویش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە ئایدیای حیزبەکە ئاڕاستەکەی بەو شێوەیە بووە کە درووشمەکەی (ئومەتێکی عەرەیی یەکپارچە بە پەیامێکی زیندووەوە -امە عربیە واحدە ژات ڕسالە خالدە-ئەو ئاڕاستەیە دەگەیەنێت و خودی دامەزرێنەری حیزبەکە کە (میشیل عەفلەق) بووە وتوویەتی: (گەلی کورد بەشێکە لە نەتەوەی عەرەب)و ئەمەش جەختکردنە لەسەر فەوتاندنی گەلی کوردی لەپرۆگرامیدا هەر بۆیە لەپراکتیکدا هەموو هەوڵێکیداوە کورد وەکوو نەتەوەیەکی سەربەخۆ نەمێنێ‌ و کوردستان لە کورد دابڕێ‌ و بیکاتە نشینگەی عەرەب، (37) (عەبدولسەلام مەحەمەد عارف) یەکەمین سەرۆککۆماری ئێراق لە چەندین جاردا بەئاشکرا دژایەتی بوونی کوردی کردووە بۆ نموونە لە زمانی مەهداوییەوە گێڕاویەتییەوە کە عەبدولسەلام بەرانبەر بە کورد وتوویەتی (چیمان داوە لە ئێوە و ئێوەش چیتان داوە لە ئێمە، ئێمە جیاین و ئێوە جیان)، لەشوێنێکی تردا کاتێک کە ئامادەکاریانکردووە بۆ شۆڕشی 1958و لە شەوی 14ی تەمووزدا وتوویەتی دوای ئەگەر شۆڕشەکەمان سەرکەوتووبێت سێ کۆمەڵ هەیە پێویستە قڕیانبکەین ئەوانیش کورد و مەسیحی و شیعەن. (38) بە هەمانشێوە و بە هەمان بیرکردنەوە لە یەکەمین ڕۆژی درووستبوونی کیانی ئێراقەوە تاوەکوو حوکمی سەدام حسەین کە دڕندەترینیان بووە لەسەر هەمان ڕێچکە کاریانکردووە دژ بە بوونی کورد، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام و درووستبوونی دەوڵەتی نوێی ئێراق بە دەستوورێکی نوێوە و بە سیستەمێکی فیدراڵییەوە، بەڵام هێشتا چەندین کێشە ماون بۆ چارەسەرکردن و لە سەرووی هەموویانەوە ناوچەکانی جێی ململانێیە و تاوەکوو ئەمڕۆ هێرشی ناسیۆنالیستی عەرەبیش بە شێوازی جۆراوجۆرەوە و بە بەکارهێنانی هەمان شێوازی بەرجەستەکردنی بنەماکانی ئیسلام وەکوو داردەست بۆ ڕاگواستن و تەعریبکردن لە ناوچەکانی ژێر دەستەڵاتی حکومەتی ناوەند بەتایبەتیی هەر بەردەوامە و کاری خۆی کردووەتەسەر ئاوارەبوونی هەزاران خێزانی کورد لە ناوچەکانی ململانێ‌. ••• خشتەکان: خشتەی ژمارە (1) ناوی ئەو قەزا وناحیانەی کە بە مەبەستی بەعەرەبکردن گۆڕاون خشتەی ژمارە (2) ڕێژەی کورد لە ئێراقدا لە ساڵی 1947ەوە تاوەکوو 1997ز خشتەی ژمارە (3) ڕێژەی گۆڕانی ساڵانەی دانیشتووانانی هەندێک لە پارێزگاکانی کوردنشینی لە 1947 تا 1977 پەراوێزەکان: 1. د. خەلیل ئیسماعیل محەمەد/ و: لە عەرەبیەوە: عەبدوڵا ڕەشید حسێن/ کێشەی کورد لە ئێراق، کێشەی سنوورە یان بوون/ چاپی یەکەم/ هەولێر 2010/ لا: 17. 2. هەمان سەرچاوەی پێشوو/ ل17. 3. لە سەردەمی سوڵتانی سەلجوقی (سنجر)ەوە کە لە ساڵی 1157 زایینیدا مردووە، هەرێمی شاخەکان (اقلیم الجبال) لەو کاتەوە بە کوردستان نێوەزەدکراوە -سەرچاوە; د.جمال ڕشید أحمد/ ڤهور الکرد فی التاریخ/ الجز و الاول/ الگبعە الاولی/اربیل 2003:ص: 314 4. د. علی حسن الخربوگلی/ تاریخ العراق فی ڤل الحکم الاموی/ مصر:1959/ص303. 5. هەمان سەرچاوەی پێشوو /لا: 295، 299. 6. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق/ دراسات فی التکوین القومی للسکان/ الگبعە الپالپە/ اربیل 1999/ ص82. 7. د. خەلیل ئیسماعیل محەمەد/و: عەبدوڵا ڕەشید حسێن/ کێشەی کورد لە ئێراق، کێشەی سنوورە یان بوون/ چاپی یەکەم/ هەولێر 2010/ لا:70-71. 8. محمد جمیل بندی الروزبیانی/ مدن کردیە قدیمە / الگبعە الاولی/1999/ ص 257. 9. د. جمال ڕشید أحمد/ ڤهور الکورد فی التاریخ/ الجز و الاول/ الگبعە الاولی/ اربیل 2003/ ص: 105-106. 10. ڕەحیم ئەحمەد ئەمین/ بەعەرەبکردن لە هەرێمە کوردنشینییەکاندا 637-847ز/ سلێمانی/ لا:14. 11. (لە سەردەمی شەشەمی پێشزایینیدا جۆرە پیتێک داهاتووە پێیدەوترا (پیتی ئوستانی) تا دەرکەوتنی ئایینی ئیسلام، کورد لەنووسیندا بەکاریانهێناوە و پێیاننوسیووە و لەهەمانکاتدا نووسینی ئارامی و لاتینییان بەکارهێناوە، بەڵام لەپاش سەپاندنی ئایینی ئیسلام لە ناوچەکەدا وازیان لەم پیتانە هێناوە و بە پیتی کوفی عەرەبی نووسیویانە) سەرچاوە; ڕەحیم ئەحمەد ئەمین/ بەعەرەبکردن لە هەرێمە کوردنشینییەکاندا637 -847ز/ سلێمانی/ لا:43. 12. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق/ دراسە فی التکوین القومی للسکان/ الگبعە الپالپە/ اربیل1999/ ص: 83. 13. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق/ دراسات فی التکوین القومی للسکان/ الگبعە الپالپە/ اربیل1999/ ص44. 14. هەمەوەند عەشیرەتێکی گەورەی کوردە زۆرتر لە ناوچەکانی چەمچەماڵ و شوان دەژێن و لە چەند تیرەیەک پێکهاتوون لەوانە: (بەگزادە، ڕەشەوەند، ڕەمەوەند، سەفەروەند، سیتەبەسار)، دەگێڕنەوە کە ئەم عەشیرەتە لە سەدەی 18هەمی زایینیدا لە ئێرانەوە هاتوونەتە ناوچەکە و ڕۆڵی گرنگیان بینیوە لە مێژووی کورددا وەکوو هاوکاریکردنی بابانییەکان و بەرەنگکاربوونەوەی تورکەکان و دەستەڵاتگرتنەدەست لە زەهاو و هاوکاریکردنی شێخی نەمر). 15. د. جرجیس فتح الله/ یقڤە الکرد/ تاریخ سیاسی 1900-1925/ اربیل2002/ دار اراس للگباعە والنشر/ ص61-63. 16. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی ئەم بابەتە بڕوانە (ڕحیم حمید عبد الکریم /لاپەڕەیەک لە مێژووی ڕاگواستن لە کوردستاندا/ گۆڤاری بانەڕۆژ/ ژمارە7/ ساڵ2004/ لا:12-13. 17. العراق فی الوپائق البریگانیە1905-1930 / ت.فۆاد قزانجی/ تقدیم عبد الرزاق الحسنی/ ص27. 18. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: د.کمال مڤهر احمد/ کردستان فی سنوات الحرب العالمیە الاولی/ ترجمە محمد الملا کریم/ بغداد / مگبعە المجمع العلمی الکردی/ ص185 19. د.محمد مڤهر الادهمی/ الملک فیصل الاول/ بغداد/1991/ ص 54-55. 20. د.سروە اسعد صابر/ کوردستان الجنوبیە1926-1939/ دراسە تاریخیە-سیاسیە/ الگبعە الاولی/2006/ السلێمانیە/ ص:24. 21. د. محمد مڤهر الادهمی/ الملک فیصل الاول/ بغداد/1991/ لا 21. 22. د. علی الوردی/ لمحات اجتماعیە من تاریخ العراق الحدیپ/ من عام 1920-1924/ مگبعە المعارف/ بغداد/ ص80. 23. د. فاچل حسین/ مشکلە الموصل، دراسە فی الدبلوماسیە العراقیە والانجلیزیە والترکیە/ بغداد 1977/ ص120. 24. فەرمان عەبدولڕەحمان/ پاکتاوکردنی ڕەگەزی کورد لە کوردستانی ئێراقدا/ دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی / 2006/ سلێمانی/ لا 21-22. 25. هەمان سەرچاوەی پێشوو / لا20. 26. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی کاری لێژنەکەی کۆمەڵی گەلان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی موسڵ کە ئەو کات هەموو ناوچەکانی هەولیر و سلێمانی و کەرکووک و موسڵی لەخۆگرتبوو و زانینی وردەکاری ئەو لێژنەیە و دەرکەوتنی زۆرینەیی کورد لە باشووردا بڕوانە: د.جرجیس فتح الله/ یقڤە الکرد، تاریخ سیاسی1900-1925م/ اربیل 2002/ ص:535. 27. ئێراقی عەرەبی هەر لە کۆنەوە بە (ارچ السواد) ناوبراوە و مارودی بەمشێوەیە باسی (ارچ السواد) دەکات: بەدرێژایی حەدیپە وموسلەوە تا دەگاتە عەبادان و پانییەکەی لە قادسیەوە تاوەکوو حەلوانە، بەمجۆرە درێژییەکەی 160 فەرسەخە ڕووی بەری سەواد ڕووی بەری ئێراقە، بەڵام درێژییەکەی هەندێک کەمترە) سەرچاوە; د. علی حسن الخربوگلی/ العراق فی ڤل الحکم الاموی/ 1959 مصر/ ص: 348. 28. پێوانەی خاکی کوردستانی بندەستی ئێراق دەگاتە 86 هەزار کم2 واتە 19.62% خاکی ئێراق پێکدێنێت و زیاتر لە 36684 کم2 بەر شاڵاوی ڕاگواستن کەوتووە کە دەکاتە 42.66% خاکی کوردستانی ئێراق، لە لایەکیترەوە ئەو ناوچانەی کە بەپێی یاسای ئۆتۆنۆمی لە 11-03-1970دا دیاریکراوە ڕووبەرەکەی دەگاتە 36347 کم2و بەوپێیە 42.26% خاکی کوردستانی ئێراق پێکدەهێنێت و 53.74%ی لێدابڕاوە بۆ دەستەڵاتی مەرکەزی (سەرچاوە; ئەمین قادر مینە/ ئەمنی ستراتیجی ئێراق و سێکوچکەی بەعسیان تەرحیل، تەعریب، تەبعیس/ سلێمانی/ 1999/ لا: 149). 29. فەرمان عەبدولڕەحمان/ پاکتاوکردنی ڕەگەزی کورد لە کوردستانی ئێراقدا/ دەزگای چاپ و بەخشی حەمدی/ سلێمانی 2006/ لا:109. 30. د.مارف عومەرگوڵ / جینۆسایدی گەلی کورد لەبەر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتیدا/ چاپی چوارەم/ هەولێر 2007/ لا:35. 31. فەرمان عەبدولڕەحمان/ پاکتاوکردنی ڕەگەزی کورد لە کوردستانی ئێراقدا/ دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی/ 2006/ سلێمانی/ لا:60-61. 32. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: بەختیار مستەفا محەمەد/ خاوەندارێتی زەویوزاری کشتوکاڵی/ گۆڤاری بژوێن/ ژمارە6و7/ ساڵی 2000/ سلێمانی/ لا118-131. 33. د. خلیل اسماعیل محمد/ مۆشرات سیاسە التعریب والتهجیر فی اقلیم کردستان العراق/مکتب الفکر والتوعیە للاتحاد الوگنی الکردستانی/ السلێمانیە2003/ ص:9. 34. د. خلیل اسماعیل محمد/ اقلیم کردستان العراق، دراسات فی تکوین القوی للسکان/اربیل/1998/ص46. 35. د. خەلیل ئیسماعیا محمەد/ کورد لە سەرژمێریە ڕەسمییەکانی ئێراقدا/ گۆڤاری سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی/ ژمارە 22ساڵی شەشەم/ مانگی5/1998/ لا:12. 36. د. خەلیل ئیسماعیا محەمەد/ و: عەبدوڵڵا ڕەشید حسێن/ کێشەی کورد لە ئێراق، کێشەی سنوورە یان بوون/ چاپی یەکەم/ هەولێر 2010/ لا:58. 37. د. مارف عومەر گوڵ / جینۆسایدی گەلی کورد لەبەر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتیدا/ چاپی چوارەم / هەولێر2007/ لا:33. 38. احمد فوزی/ عبد السلام محمد عارف، سیرته، محاکمته، مصرعه/ الگبعە الاولی/ بغداد 1989/ ص: 63 و 139.