وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: #محەمەد حەمەساڵح تۆفیق#
پێشەکی
بۆچوونێکی بەرفراوان هەیە کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتییە لە ناوچەیەکی وشک و برینگی جێنشینی عەرەبە موسوڵمانەکان، کە بەرەوڕووی شوێنێکی جوولەکە نشینی بچووک بووەتەوە بەناوی ئیسرائیلەوە، کەم کەس لەوە دەگات کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەرێمێکی نەک هەرچونیەک نیە بەڵکو پڕیشە لە جیاوازیی ڕەگەزو فەرهەنگیش. ئەم ناوچەی ئاشووری و کریستیانی قەوقازی و مێنینۆنی و تورک و ئەرمەن و دروزو جوولەکەی ڕۆژهەڵاتی و کور و کەمینەی بچووکتریشی تێدایە. بۆیە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەجیاتی یەک ڕەگەزو یەک زمان و یەک ئاین، ژمارەیەکی هێجگار بەربڵاو لە خەڵک و فەرهەنگی جیاجیا لەخۆدەگرێت. هەروەها ئەم پەڵه و پینانەی گروپی ئیتنی بچڕبچڕه و هەمیشە لەگۆڕاندایه و بەردەوام بەهۆی سنوورە نیشتمانییە دەستکردەکانەوە لە دابەشبووندایە.
لە سەروبەندی نووسینی ئەم کتێبەدا ئه و باسەی زۆر باو و بەربڵاوە مەسەلەی فەلەستینیەکانە، چونکە لەهەموو شوێنێک داواکاریی ئەمان لەپێناوی ئازادی و نیشتمانێکی سەربەخۆدا دەخوێنیتەوە. کێشەکەی ئەمان بە ڕێکوپێکی جێی باس و مشتومڕه و دیپلۆماتە فەلەستینیەکان هاوشانی دیپلۆماتی ئه و وڵاتانە بانگهێشت و پێشوازی دەکرێن لای گەلێک لە حکومەتەکانی دنیا. بەڵام لەراستیدا فەلەستینیەکان یەکێکن له و کەمینە زۆرانەی لەناوچەکەدا کە بە شێوەیەکی بنەڕەتی لەچەندین ساڵ لەمەوپێشەوە خەبات بۆ هەمان ئامانج دەکەن. بەڵام ئاخۆ ئێمە چی لەبارەی ئازارو ئاواتی ئەوان دەبیستین یان دەخوێنینەوە؟ کێ لەسەر گۆڕەپانی دنیادا لەپاڵ داواکاریی مافی ئەم میللەتانەدا دەوەستێ؟ ڕاستیەکەشی کەس نیه و ئەمانە نەک ئازارو ئامانجەکانیان لەلایەن ڕاگەیاندنی جیهانەوە پشتگوێ خراوە، بەڵکو نوێنەرو وەفدەکانیشیان بەردەوام فەرامۆش کراون له و دامودەزگا گەورانەی چەشنی کۆمەڵەی گەلان و نەتەوە یەکگرتووەکان و دادگای نێودەوڵەتی.
هەڵبەتە مەبەستی ئەم نووسەرە ئەوە نیە کە نکووڵی لە ماف و خولیاو ئاواتی فەلەستینیەکان بکات. چونکە مافی نیشتمانێکی ئیتنیکی یان نەتەوەیی یەکێکە لە مژده و بەڵێنە گەورەکانی مرۆڤی شارستانیی نوێ. هێشتا مرۆڤ سەری لەوە سوڕدەمێنێت کە بوارێکی فەلەستینی هەبێت بێ ڕق و دژایەتیەکی درێژخایەنی نێوان موسڵمان و جوولەکە. ئاخۆ فەلەستینیەکان ناچاری دەرکردن بوون لە زێدی دایکزادیان لەلایەن دەوڵەتێکی مووسڵمان یان جوولەکەوه و جێی گومانە کە مەسەلەکە ئه و قەیرانەی لێکەوتبێتەوە کە ئەمڕۆ لەئارادایە. ڕاستیەکەی دەبوو شتێک بەناوی کێشەی فەلەستین لە کێشەی ئێستای دروزو کوردو ئەرمەن زیاتر نەبوایە.
کێشەی کەمینەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەر شوێنێکی تر دواجار هێند لەسەر هێزو ڕق و کینه و ترس و فەرامۆشکردن و چاوچنۆکی گیرساوەتەوە ئەوەندە لەسەر بەهاکانی مرۆڤدۆستی جیهان و مەسەلەکانی مافی مرۆڤ نەگیرساوەتەوە. کەمینەکان وەک ئامرازێک بۆ جێبەجێکردنی مەبەست و ئامانجی تر لەئارادان و وەک ئامراز بەکاردەهێنرێن و پاشان فەرامۆش دەکرێن. ئەم چەشنە کەمینانە لەلایەن هێزە نێودەوڵەتیەکان و ئه و وڵاتانەی تێیدا دەژین و هێزە سیاسیەکانی چەپ و ڕاست بەکاردەهێنرێن، هەروەها لەلایەن ئه و گروپە ئاینیانەشەوە کە ئامانج و مەبەستیان لە ڕق و مەترسی گەورەیانەوە ئاڵاوە. بەمشێوەیە کەمینەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنها وەک بارمتە بەکارهێنراون لەلایەن ئه و گروپانەوە کە گەورەترو بەهێزتر بوون و لە ڕابردوودا ئەمە چارەنووسیان بووه و پێدەچێت لە داهاتووشدا هەر وا بێت.
مەبەستی ئەم بڕە دۆکیومێنتە کۆکراوەیە لەسەر گروپە کەمینەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەندێک تیشک خستنەسەر مەینەتی و ئازارو تا ڕادەیەک نائومێدیی ئەم خەڵکانەیە. هەڵبەتە کارەکە لەبنەڕەتدا ناکاملًَ و ناتەواوه و لەبەرئەوەی لێکۆڵینەوەکە لە ماوەیەکی سنوورداری دوای جەنگی جیهانیی دووەمە، بۆیە گەلێ کەرەستەی بەنرخی ساڵانی پێشوو وەدەرنراون. ئەوجا لەبەرئەوەی کەرەسته و بابەتەکان لەوانە وەرگیراون کە پێشتر قەدەغەیان لەسەر دانرابوو لە ئەرشیفی نیشتمانی ویلایەتە یەکگرتووەکاندا، هیچ شتێک تا دوای ساڵی 1950 لەبەردەستدا نەبوو، چونکە ئه و دۆکیومێنتانە تا ئه و دەمە ڕێگەیان پێنەدرابوو.
دەبێ پێ لەوەش بنرێت کە سامانێکی زۆری زانیاریی پێویست کە بایەخی بۆ لێکۆڵەران هەبوو ساڵانی دواتر وەدەستهێنران.
گەورەترین قەبارەی زانیاری ئەم کۆکراوەیە مامەڵە لەگەڵ خەبات و تێکۆشانی کورددا دەکات لە تورکیاو عێراق و ئێرانداو بەڵام بە شێوەیەکی تایبەتیش لە عێراقدا. هەروەها ئێمە یەک دیمەن بە گەورەیی دەبینین کە لە نووسینەکانی دیپلۆمات و کەسانی هەواڵگریی ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە گەیشتوونەتە ئێمە. سەرباری ئەم سنووردارییەش، ژمارەیەک ڕاستی کەوتوونەتەروو. مەسەلەی هەرە گەورەش چارەنووسی مێژوویی و جوگرافیی دڵڕەقانەیە کە بە سەر ئه و خەڵکانەدا سەپێنراون. ڕابردوو و ئێستاو داهاتووی کورد گرێدراوی کۆیلەیی و قڕکردن و ستەمکاری و ئازارە لەلایەن هێزگەلێکەوە کە تێگەیشتنی کەمیان هەبووه و کۆنترۆڵی ئەوتۆشیان نەبووە. لەجەنگی جیهانیی یەکەمدا کوردەکان پشتگیریی هاوپەیمانانیان کرد، بەڵام ئەمان ناپاکیان لەگەڵ کردن و بەهەمانشێوەش لەلایەن کۆمەڵەی گەلانەوە. دواتر کوردەکان پشتگیریی بریتانییەکانیان کردو ئەمانیش هەر خیانەتیان لێکردن. کوردەکان لە جەنگی جیهانیی دووەمدا هاوکاریی هاوپەیمانیان کردو جارێکی تریش هەر خیانەتیان لێکراو فەرامۆشکران و تکاو داواکارییان بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان بایەخی نەدرایه و پشتگوێ خراو وەفدو نوێنەرەکانیشیان دەرکران و لەبیرکران.
دواجار سەرکردە کوردەکان ڕوویان بەره و ڕووسیا وەرچەرخاندو لە سەرەتای ساڵانی پێش جەنگدا تورکەکان و عێراقیەکان و ئێرانیەکان بایاندایەوە سەر ڕێگەی داپڵۆسینی چالاک و قڕکردنی سەربازیانەی کەمینە کوردەکانیان لەناو سنووری نیشتمانیی خۆیاندا. ئەم کۆششانەش بە هاندان و دەست لەپشتدانی بریتانیا ئەنجامدەدراو ویلایەتە یەکگرتووەکانیش لایەنی بێباکیی گرتبوو. لەم ڕووەوە تەنها ڕووسیاو کۆمۆنیستەکان بوون کە پێدەچوو هەواخوای داواکاری کوردەکان بن و هەمدیس کورد بەکارهێنران و خیانەتیان لێکرا. هەڵبەتە تا ئەمڕۆش خەباتی کوردەکان هەر بەردەوامه و جەنگێکی کۆڵنەدەرانەیان بەرپا کردووە دژ بە حکومەتی ئێران و پیاو و ژن و منداڵی کورد بە پاڵپشتی عێراق بەردەوامن لەسەر شەڕکردن به و هیوایەی کە کۆتایی بە ناسۆرییەکان بێنن. ڕەنگە کوردەکان لەچەند شەڕێکدا سەربکەون بەڵام هەرگیز جەنگەکە نابەنەوه و بەدڵنیاییشەوە ئاشتیش وەدەست ناهێنن. باشترین ڕێگا بۆ کوردەکان پلانی تێگەیشتن و ئیستیعاب کردنە لە خراپترین حاڵەتی قڕکردنداو بۆ گەلێ لە نیشتمانپەروەرانی کوردیش مەسەلەکە بەهەر بارێکدا بکەوێتەوە هەمان شتە.
لەم کۆکراوەیەدا چەندین دۆکیومێنت هەن لەسەر خەبات و تێکۆشانی کەمینەکانی تریش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. دۆکیومێنتێکی سەرنجڕاکێشیان داواکاری ئاسوورییەکان دەخاتەروو، هەرچەندە ئەمان کەمتر لە کوردەکان ناسراون لای جیهانی دەرەوە، بەڵام لەوان بەدبەختترن. ئەوجا کەرەستەی تریش هەن، کە لەراستیدا سنووردارن، لەسەر جولەکە ئەنتی زایۆنیەکانی عێراق و خەبات و ململانێی ڕەگەزی و ئابووری لە بەشی خوزستانی ئێرانداو ململانێ خێڵەکیەکانی ناو دەسته و تاقمی موسڵمانان. هەمیشەش بەڵگەی بەکارهێنان و بەلای خۆدا ڕاکێشانی ڕووسەکان لەبەردەستدایە.
نووسەر یەکەم کەسە پێ لەوە دەنێت کەوا ئەم کتێبە لەوە زیاتری پێدەکرێت کە ڕووشاندن و چنگەکڕێی ڕووکاری دەرەوەی کێشەکانی کەمینە بێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەهیواین کارەکە ئه و بەهایەی لەخۆگرتبێت کە وەک یەک خزمەتی قوتابی و لێکۆڵیار بکات. ئەمە ڕەنگە خزمەتی بەهێزکردنی هۆشیاری و ئاگادارکردنەوەی ئه و قوتابییە بکات لە بوارو مەسەلەیەکدا کە بەگشتی دانی پێدا نەنراوه و بە بەرفراوانی فەرامۆش کراوە لە چوارچێوەی هێزە مێژووییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بێجگە لەوەش، کەرەسته و بابەتەکان لێرەدا ئەوەیان تێدایە کە ڕەنگە خۆیان خاڵێکی بەهاداری لادانی لێکۆڵیاری جیددیی کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بسەلمێنن و بنەمای لێکۆڵینەوەی زیاتری بۆ بڕەخسێنن.
هەموو دۆکیومێنتەکانی ئەم کتێبە بە ئەمانەتەوە لە تۆمارە باوەڕپێکراو و نهێنیەکانی ئەرشیفی حکومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە گوێزراونەتەوە. سەرچاوەکان و ژمارەی فایلەکان لە کۆپییە گوێزراوەکاندا چەسپکراون. بەتەنها ئیمزا ڕاستەقینەکانی نووسەران و مۆرەکان دواتر چەسپکراون لەلایەن دەزگا حکومییە جۆراوجۆرەکانەوه و وەک کەرەسته و بابەتەکان وەدەرنراون. دواجار نووسەر ئیندێکسێکی بۆ کردووە بۆ ئاسانکاری گەڕانی خوێنەر بەدوای بابەتی دیاریکراودا.