سەمسوور (ب ترکی: ئادıیامان) ناڤچە و سەرباژارێ پارێزگەها ئادیەمانێ یە کو دکەڤە باکورێ کوردستانێ. سەمسوور د ناڤ سنۆرێن کۆمارا ترکیێ دە یە. سەردەما ئۆسمانیان ناڤێ خوە هسنێ مەنسوور (تر: هıسن-ı مانسور سانجاğı) بوو.
ناڤ:
هسن مەنسوور (کەلا مەنسوورێ) ناڤێ هەری کەڤن ئێ باژێر ە. پشتی ئاڤابوونا جومهوریەتا ترکیێ ناڤێ باژار بوو ئادیامان. ب کوردی ژێ ڕە دبێژن سەمسوور. وەکی دن چەند ناڤێ وێ یێن کو پر نایێن زانین هەنە وەکە: کۆر سەمسوور, وادی لەمان, یادییەمان. ژ گۆر بالەکێ ژی د مەهنا وەلاتێ داییکێ دە تێ گۆتن کو یا-دێ-یا-من.
دیرۆک:
دیرۆکا سەمسوورێ ل گۆری لێکۆلینێن کو ل شکەفتا پالانیێ هاتنە کرن هەیا بەری زایینێ(بز) 40.000’ان دهەرە. ل گۆری دیرۆکا نڤیسکی, تێ دیارکرن کو گەلێ یەکەمین کو ل دەردۆرا سەمسوورێ جیوار بوویە, یەک ژ گەلێن قەومێن هیند-ەورۆپی گەلێ هیتیتی یە. پشتی هیتیتیان ژی ل هەرێما سەمسوورێ گەلەک شارستانی بوونە دەستهلاتدار و باژار د تەسیرا ڤان شارستانیێن هاتی و چوویی دە مایە.
دەما هیتیتیان (بز 1650-1340):
د دەما کەی تەلەپنوسێ یەکەم دە شارستانیا هیتیتی دەستهلاتداریا خوە ل ئاناتۆلیێ ب هێز کربوو. ل گۆری نڤیسکێن بۆگازکۆیێ, سەمسوور ژی د ڤێ دەمێ دە دکەت ناڤا سینۆرێن شارستانیا هیتیتیان. پشتی تەلەپنوس سەروەریا هیتیتییان ل هەرێمێ قەلس بوو.
دەما هووڕی و میتاننیان: (بز 1340-1000) هووڕیان بز سەدسالا خڤ’ان دە هووڕیان دەستهلاتداریا هەرێما سەمسوورێ ب دەست خستن. تێ یدیاکرن کو شکەفتێن ل چیایێ نەمروود بەرماییێن هووڕیان ن. میتتانیان دەستهلاتیا هووڕیان تێک بر و سەروەریا هەرێمێ ب دەست خست. تێ زانین کو بز د ناڤینا سەدسالا 15’ەمین دە, میتتانی ل هەرێما مەلەتیێ دەستهلاتدار بوون.
کەیانیا کومموه: (بز 1000-708)
پشتی هلوەشینا هیتیتیان, ل مەزۆپۆتامیایا ژۆرین ژ ئالیێ سییاسی ڤە گەلەک گوهەرین پێک هاتن. ل چێن د بن دەستهلاتداریا میتاننیان دە دەولەتێن نوو دەرکەتن هۆلێ. د بز 1000’ان دە ل هەرێما سەمسوورێ کەیانیا کومموه هاتە دامەزراندن.
کەیانیا ئاسووران: (بز 708-605)
د بز 708’ان دە د ناڤبەرا کەیانیا کومموه و ئاسووریان دە شەرێ ڕوو دا و قرالتیا کومموه تێک چوو. کەیێ ئاسووران سارگۆنێ. هەرێم ب دەست خست و پرانیا نشتەچان سرگوونی مەزۆپۆتامیا باشوور کر.
دەما پەرسان: (بز 553-333) بز 553’ان دە هکومدارێ یرانێ کەیخوسرەو سینۆرێن ئاناتۆلیێ یێن هەیا قزلرماکێ ب دەست خستن.
ب ڤێ یەکێ ڕە سەمسوور ژی تەڤی سینۆرێن پەرسان بوو.
دەما هەلەنیستیک: (بز 333-323)
بز 333’یان دە یسکەندەرێ مەزن هکومدارێ پەرسان داروسێ. تێک بر و ئاخا پەرسان ئا ل ئاناتۆلیێ تەڤی یا یمپاراتۆریا یسکەندەر بوو.
کەیانیا سەلۆکید: (بز 305- بز 69)
پشتی مرنا یسکەندەرێ مەزن, د ناڤبەرا کورێن وی دە پەڤچوونا دەستهلاتداریێ دەرکەت. ژ کورێن وی سەلەڤکۆسێ. بز 305’ان دە ب تەڤاهی بوو دەستهلادارێ دەولەتێ و ل هەرێما کو سەمسوور ژی تێ دە کەیانیا سەلۆکید دامەزراند.
کەیانیا کۆمماگەنە: (بز 69-پز 72)
دیرۆکا کۆمماگەنە ب سەرهلدانەکێ دەست پێ دکە. پشتی کو سەرهلدان هاتە سەرکوتکرن ژی کۆمماگەنی ژ بۆ سەرفرازیا خوە کەتن ناڤا هەولدانان. متهراداتەسێ. ب کەچا قرالێ سەلۆکید, لاۆدکێ ڕە زەویجی و کورێ متهراداتەس ئانتۆچۆسێ. بز 69’ان دە دەرکەت سەر تەخت و ەو دەم وەکە دیرۆکا دامەزراندنا قرالتیا کۆمماگەنە هاتە پەژراندن. لێ د دەما ئانتۆچۆسێ ڤ. دە ناڤبەرا یمپاراتۆریا ڕۆما و کەیانیا کۆمماگەنە خەرا بوو و ڕۆما, ئانتۆچۆسێ ڤ. ژ دەستهلاتداریێ خست و د پز 72’ان دە کۆمماگەنە وەکە پارێزگەهەکێ ب سووریێ ڤە گرێدا.
دەما یمپاراتۆریا ڕۆماییان: (72- 395)
پشتی کو دەستهلاتداریا کۆمماگەنە قەدیا, یمپاراتۆریا ڕۆما ل سەمسوورێ ل هەمبەری پەرسان گەلەک لەژیۆن(یەکینەیێن لەشکەری) ب چ کرن. د ڤێ دەمێ دە سامسات ژی کرن بارەگەهەکە لەشکەری.
دەما بیزانسیان: (395-636)
د 395’ان دە یمپاراتۆریا ڕۆما وەکە ڕۆمایا ڕۆژهلات و ڕۆمایا ڕۆژاڤا بوو دو پەرچەیان. ڕۆمایا ڕۆژهلات ناڤێ بیزانس وەرگرت و بوو دەستهلاتدارێ هەرێمێ.
دەما ەمەویان: (670-758)
ارتێشا ەمەویان د سالا 670’ان دە کەتە هەرێما کو سەمسوور ژی تێ دە یە و چێن سەرەکە یێن وەکە سەمسوور و سامساتێ هاتن بدەستخستن. پشتی کو ەمەویان سەمسوور ب دەست خستن یجار بێگاڤ مان کو ب ئابباسیان ڕە مژوول ببن.
دەما ئابباسیان: (758-958)
پشتی کو ئابباسیان ەمەوی تێک برن, سەمسوور کەتە بن دەستهلاتیا ئابباسیان. لێ د سەدسالا خ. دە دەستهلاتداریا ئابباسیان هلوەشیا و باندۆرا سەلچووکیان دەست پێ کر.
دەما سەلچووکیان:
د
1066 دە سەرفەرماندارێ سەلچووکیان دەردۆرا سەمسوورێ ب دەست خست لێ ژ بەر گەرەمۆلێن دەرکەتی نەچار ما کو ب شووندە ڤەگەرە. پشتی شەرا مەلەزگرت سەلچووکی ب هێزتر بوون و د 1082’ان دە سەمسوور ب دەست خستن. د 1239’ان دە بابا یشاک ل هەمبەری سەلچووکیان ل سەمساتێ سەرهلدانەک ل دار خست و سەلچووکیان سەرهلدان ب زۆرێ سەرکوت کرن.
دەما مەملووک و دولقەدریان:
د 1243’یان دە سەلچووکی ل هەمبەر ئارتێشا مۆخۆلان تێک چوون و ب ڤێ یەکێ ڕە مۆخۆلان گەلەک دەر ب دەست خستن. د 1250’ان دە هەرێما سەمسوورێ کەتە بن دەستهلاتداریا مۆخۆلان. مەملووکان پشترە ب ئالکاریێ, هەرێما سەمسورێ دیسا ب دەست خستن. دولقەدریان د بن دەستهلاتیا مەملووکان دە سەروەریا خوە ل دەردۆرا سەمسوورێ یلان کر.
دەما یمپاراتۆریا ئۆسمانیان:
تێکلیا سەمسورێ ب یمپاراتۆریا ئۆسمانیان ڕە یەکەم جار د 1398’ان دە ب ئێریشا بەیازدێ. دەست پێ کر و د 1516’ان دە دەما یاڤوز سەلیم ئامەد زەفت کر سەمسوور ب تەڤاهی کەت بن دەستێ یمپاراتۆریا ئۆسمانیان. د بن دەستهلاتداریا یمپاراتۆریا ئۆسمانیان دە سەمسوور پشتی 1516’ان وەکە سەنجاخەکێ ب پارێزگەها مەرەشێ ڤە هاتە گرێدان. د 1531’ان دە وەکە قەزایەکێ ب سەنجاخا ەلبیستانێ ڤە هاتە گرێدان و پشترە ژی د 1563’ان دە دیسا ب مەرەشێ ڤە هاتە گرێدان. پشتی تەنزیماتێ د 1849’ان دە وەکە سەنجاخەکێ ب ڤیلایەتا ئامەدێ ڤە هاتە گرێدان. د 1859’ان دە ب سەنجاخا مەلەتیێ و د 1883’ان دە ب ڤیلایەتا ەلەزیزێ ڤە هاتە گرێدان.
دەما کۆمارا ترکیە: سەمسوور د 1’ێ بەرفانبارێ 1954’ان دە لگەل ناڤچەیێن بەسنی, گەرگەر و کۆلکێ ژ باژارێ مەلەتیێ ڤەقەتی و بوو باژار.
پارێزگەها ئادیەمانێ
9 شارەدێ/ناڤچە, 19 شارەداری و 427 گوند هەیە.
سەمسوور - سەمسوور, ئاکپنار, چالگان, کۆج ئالی, قویوچاک
بێسنی - بێسنی, کەیسون, قزلین (سەنتەر: ساهاندیل), سواری, شامبایات
چێلکان - چێلکان
الدووش - ئالدووش, تاراکسو (سەنتەر: تیڵۆ)
سەرگۆل - سەرگۆل, بەلوەرەن, پەروەری (سەنتەر: پەروەری مازین)
کۆلیک - کۆلیک, تووخاریس, ئالوت (سەنتەر: تاوسی), نارنجە
سەمیساد - سەمیساد
سنجق - سنجق (سەنتەر: بیریمشە)
تووت - تووت
کرۆنۆلۆژیا باژێر
بەری یسا(زایین)
1650-1340 دەما هیتیتیان
1340-1000 دەما متانی و هووریان
1000-708ب هوکومداریا کومموه
708- 605 هوکومداریا ئاسووریان
پشتی یسا (زایین)
72-395 یمپاراتۆریا ڕۆماییان
395- 636 دەما بیزانسیان
670- 758 دەما ەمەویان
1226 دەما سەلچووکیان
1517 دەما ئۆسمانیان
ەردنیگاری
سینۆرێن باژێر
باژار د ناڤ پارەلەلێن 37° 25 و 38° 10 باکور و مەریدیەنێن 37° 25 و 39° 15 ڕۆژهلات دە یە. سینۆرێن باژێر ل باکوور ب مەلەدیێ, ل ڕۆژاڤا ب مەراشێ, ل باشوور ب ڕوهایێ, ل ڕۆژهلات ب ئامەدێ و ڕۆژاڤایێ باشوور ژ ەینتاوێ ڕا تێ گرێدان.
تایبەتیێن ەردا باژێر
پیڤانا ەردا باژێر 7.614 کم² یە. بەلاڤبوونا ەردێ ل گۆرا شەکلێ سەر ەردێ وها یە: دەشت ژ 10,7, زۆزان ژ 3, پلاتۆ ژ 34,1 و چیا ژ 52,2. ژ 88 یێ گەل ب چاندنییێ ڕە مژوول دبە. ل هەرێمێ گەنم, فستقێن شامی, تری و تتوون هەری پرتر تێن چاندن.
اڤهەوا
ل باژێر ئاڤهەوا (یکلیم) بەهرا سپی سەردەست ە. هاڤینان هەوا گەرم و زها و زڤستانان ژی سار و ب شلی و شەپەلی دەرباس دبە.
چیایێن هەرێمێ
چیایێ بەزار (1.050 م) چیایێ ڕەش (1.115 م), چیایێ بۆز (1.200 م), چیایێ بۆرک (2.110 م), چیایێ نەمروود (2.150 م), گۆردک (2.206 م), دیبەک (2.549 م), چیایێ سپی (2.551 م)
دەشتێن هەرێمێ
دەشت ل هەرەمێ کێم ن, تەنێ دەشتا کاختا (کۆلک) و سەمسوورێ مەزنبوونا وان دغیژە 800 کم² یێ.
چەم و گۆل
فەرات, سۆفراز, کاختا و ئاقسوو چەمێن هەری مەزن ن کو ل هەرێمێ دهەرکن. ل هەرێمێ تەنێ چار گۆلێن بچووک هەنە. د وان گۆلان دە مەهسی ژی تێن گرتن. گۆلباشی ئان سەرگۆل (5 کم²), ئازاپلی (4 کم²), ینەکلی (3 کم²), ئابدولهەراپ (2,5 کم²).
بابەتێن هەیوانان
نفووسەک مەزن ل باژێر هایوانان خوەدی دکن. ژ بلی هەیوانێن کەدی, د ناڤا هودوودێن هەرێمێ دە بەرازێن کۆڤی, وەردەکێن کۆڤی, و قازێن کۆڤی ژی ل دۆرا گۆلان پەیدە دبن. ژ بۆ نێچیرا کەوان هەرێم پر موساید ە.
ابۆری
سەروەتێن بن ەردێ
مادەنێن هەری پر کو ل هەرێمێ ژ بن ەردێ دەرتێن; سفر و کرۆم ن. ڤان سالێن داویێ ل هەرێمێ دامارێن پەترۆلێ ژی هاتنە دیتن. دەولەمەندیێن بنەردێ:
دەڤەرا سەمسوورێ ژ ئالیێ مادەنان دەولەمەند ە. د سەری دە نەفت, سفر هەسن,مانگانەز,فۆسفات,گل,رێژی تێ دەرخستن.ژ ڤان ئێ هەری پر تێ هلبەراندن نەفت ە. ل گەلەک هەرێمێن باژێر بیرێن نەفتێ هەنە. هێشتران,رۆژاڤایێ فراتێ,اکپنار,کفری,توورەشک,,کاراکوش, لیلان بیرێن سەرەکە یێن نەفتێ نە.د سالێن داوین دە هلبەرینا نەفتێ هەر چقاس کێم بوویە ژی دسا ڕێژەیا هلبەرینێ گرینگیا خوە دپارێزە. ژ بلی نەفتێ ل
جێلکان: سفر ,هەسن, فۆسفات
بێسنی: مانگانەز, فۆسفات,
سەرێگۆلێ: ڕێژی ,مانگانەز, فۆسفات, گل
سەمسات: گل
تووت: مانگانەز
ناڤەند: مانگانەز, فۆسفات, گل
کۆلک: گل تێ هلبەراندن.
جیێن توریستیک و گەرێ
ژ ئالی دیرۆکێ ڤە باژار پر دەولەمەند ە. چیایێ نەمروودێ جیێ هەری پر ناسکری یە کو توریست ژ هەر دەڤەرێن دنیایێ تێن و چیا زیارەت دکن. جیێن وەک گۆلباشی, ئۆرەنل و باشپنار ژی ژ بۆ گەر و سەیرانان موساید ن. وەکی دن; گرێ قەرەقووش, کەلها کۆلکێ, ئارسەمیا, پەڕە (باژارەکی ئانتیک کو د دەمێ کۆمەگانیان دە مایی یە, 5 کم دووری باژێر ل ئالیێ باکوور ڤە), دێرک (کەلهەیەک ل گەرگەرێ) شکەفتا پالانیێ, گۆرستانا تورشێ (د دەمێ ڕۆما یێ دە مایە, گۆرستان هەموو ل بەرێن قەوری پێکهاتنە.) کەلها هسن مانسوور ئێ, پرا جەندەر ئێ, کانیا زەربان ئێ, ئاڤا سپی و هود.
چاند و هونەر
ۆل و جڤاک
پرانیا نفووسێ مسلمان ە , پر کێم خرستیان ژی هەنە. کورد (زازا و کورمانج) پرانیا گەلهەیێ (نوفووس) تینن پێ. وەکی دن ترک ژی ل هەرێمێ پر کێم هەنە.
ب تایبەتی گەلێ سەمسوور ئێ نووفووسا وێ سەدی ڕە 25 ەلەوی نە, سنیێن وان ژی هەنەفی نە.
خوارنێن هەرێمێ
کوتلکێن داگرتی, چیگێ گۆشت(چğ کöفتە), ناهنا کفتە, کفتا ب ماست خوارنێن هەرێمی ە کو یێن هەری پر تێن خوارن ل هەرێمێ.
پارسوویێن داگرتی, پارسوویێن ڤالە, شۆربە مەیر, دەو ل سەر, تەڤلهەڤ,هەورشک,شلکی, هەسیدە, جەمێلی, ئاردەمۆت, کونجەمۆت, تۆپهەلوا,مەنجک, بۆستانی,جاجخا پرپارێ(ەو گەلەک مەشوورە و تەیبەتی سەمسوورێ یە, دانچیگی نیسکان, گێرمیا مریکێ, ترشکێ بالجانا,قولۆتک,پەهنکی,ترشکێ کولندرا, جاجخێ قشکان, قاتمێ سواران, قاتمێ سیریم, قاتمێ پنجێر.سیرە ماست, ترشکێ قالکان, قێیخانە.