دەتوانین بڵێین، یەکەمین نموونەی دیار و کاریگەری شیعە لە ئێران، پەیوەندیی بە دەرکەوتنی هێزێکی خێڵەکیی شیعەوە هەیە بە ناوی (قزڵباش) کە بە هاوکاریی مەلا شیعەکانی پەروەردەی دەستی مەلاکانی جەبەل عاملی لوبنان، دەوڵەتی سەفەوییان دامەزراندووە. ئەمەش لە ناوەڕاستی تەمەنی دەوڵەتی سەفەویدا دەست پێ دەکات. تا ناوەڕاستی سەردەمی دەسەڵاتی سەفەوی، تەنانەت تا دەگاتە شا عەباسیش، ئەو حەفت خێڵە قزڵباشە، کە شیعە بوون، پارێزگارییان لە سەفەوی دەکرد، بەڵام بە دروستبوونی حەوزەی ئیسفەهان، لەسەر دەستی (عاملی)، کە مەلایەکی لوبنانییە. هێزێک پەیدا بوو و هێواش هێواش گەورە بوو و تا کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی سەفەوی، قزڵباشەکانی بەتەواوی پەراوێز خست و خۆیان بوونە باڵادەست و خاوەن بڕیاری دەوڵەت.
ئەگەرچی پێکهاتن و شێوەگرتنی کەسایەتیی شیعەگەریی فارسی بۆ پەهلەوییەکان دەگەڕێتەوە، بەڵام سەردەمی قاجارییەکان (1779-1925) خاڵی یەکلاکەرەوە بوو لە بەسیاسیکردنی شیعەگەری، بەو پێیەی ئەوکات لاوازیی سەنتڕالیزمی سیاسی و دەسەڵات و کارگێڕی، هۆکاری سەرەکی بوو لە بوار ڕەخساندن و زەمینەخۆشکردن بۆ بەشداریی سیاسیی پیاوانی ئایینیی شیعە و هاتنیان بۆ ناو کاروباری دەسەڵات و حوکمڕانی. کەواتە دووەمین نموونەی گرنگ لە مێژووی ئێراندا، کە دەبینین مەلا سەر دەکەوێت، لە سەردەمی (فاتح عەلی شا)ی قاجارە. ئیدی مەلاکان دێنە ناو دەزگاکانی دەوڵەت و دەبنە هێزێکی گەورە.
سەردەمی ڕەزا شای پەهلەوی، قۆناغێکی دیکەیە، کە شیعە تێیدا گەشە دەکات. ڕەزا شا کە هاتە سەر حوکم، هاوکاریی (ئەلحائڕی)ی خەزووری ئیمام خومەینیی کرد، کە ئەو کاتە حەوزەیەکی بچووکی لە (ئاڕاک)دا هەبوو، بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە سەر قوم. هەروەها هاوکارییەکی زۆری حەوزەی قومی کرد. کەواتە ئەوە ئیمام خومەینی نییە، کە حەوزەی قوم زیندوو و بەهێز دەکاتەوە، بەڵکوو ئەوە ڕەزا شایە ئەو کارە دەکات. بەتایبەتی کاتێک ئایەتوڵا (خاڵسی) دوای شۆڕشی بیست لەگەڵ کۆمەڵێک مەلا و مودەریسی شیعە لە عێراق دەرکرا، لەلایەن ڕەزا شا پێشوازییەکی گەرمی لێ کرا و بردی لە قوم نیشتەجێی کرد و دەستی بە وانەگوتنەوە کرد، بەمەش هێز و گوڕ و تینێکی دیکەی دایە حەوزەی قوم. کاتێکیش خومەینی گەڕایەوە، هەر بە جارێک ئەو هێز و کاریگەرییە زیاتر بوو.
بۆ نموونە، ئەگەر سەیری ئامارەکان بکەین، ڕێژە و ژمارەی مامۆستا و قوتابییەکانی حەوزەکە لە سەرەدەمی ڕەزا شا، بۆ سەردەمی موحەممەد ڕەزا شا، لەویشەوە بۆ سەردەمی خومەینی، لە هەڵکشاندان و ئێستا ئەو ڕێژە و ژمارەیە هەر لە ژماردن نایەت.
هەرچی پەیوەندیی بە نەجەفەوە هەیە، بۆ ئەوەی بزانین گرنگیی نەجەف چۆنە و لە چیدایە، دەبێ لەوە تێبگەین کە وێڕای ڕەگە مێژووییەکەی و بوونی مەزاری یازدە ئیمامەکە لە عێراق و گەورەترین گۆڕستانی دونیا لەو شارە، ئەوەی کە بە ڕۆڵی خۆی هاوکارییەکی دیکەی گەورە و بەهێزبوونی شیعەی عێراقی کرد، (مەدحەت پاشا) بوو. مەدحەت پاشا کە هاتە عێراق، عەرەبە کۆچەرییەکانی (بەدوو) نیشتەجێ کرد، بۆیە عەرەبە شیعەکان و بەتایبەتیش سەیدەکانیان کە بە ناوی ئەوەی ڕۆڵە و نەوەی پێغەمبەرن، بۆ سواڵ دەچوونە ناو ئەو عەرەبە کۆن کۆچەری و نوێ نیشتەجێکراوانە. چونکە عەرەبیش هەر بۆ خۆی حەز بەوە دەکات هاوکاریی ئەهلی قوڕەیش بکات، زۆرێک لەو عەرەبە کۆچەرییە نیشتەجێکردووانە، بوونە شیعە. ئەوە بۆیە دەبێ بەلامانەوە زۆر ئاسایی بێت و هەرگیز سەیر نەبێت، کە لەناو هۆزەکانی (عوبەید، جبوور، شەممەر و فڵان و فیساردا) کەمایەتییەکی شیعە دەبینین، کە هەر ئەمەش هۆکاری سەرەکی بوو لەوەی فوڕاتی ناوەڕاست، کە سوننی بوو، ببێتە شیعەنشین.
نەجەفی ئەشرەف و قومی پیرۆز!
لە ڕاستیدا لە باری بنەما و کۆڵەگەکانی باوەڕ و ڕێوڕەسم و نەریت و سرووتەکاندا، جیاوازییەکی ئەوتۆ لەنێوان شیعەگەری عەرەبی و فارسیدا نییە، بۆیە ئەو ناکۆکی و ململانێیانەی لەنێوان ئەم دوو جەمسەرەی شیعەگەریدا هەن، زیاتر سیاسیین. ڕاستە لە ڕووخساردا ململانێیەکە لەنێوان مەرجەعیەت و حەوزەکاندایە، بەڵام سروشتی ناکۆکی و ململانێیەکە لە بنەڕەتدا پەیوەندیی بە باوەڕ و مەزهەبەوە نییە (کە بە دەستی ئەنقەست بەرگێکی ئایینیی بەبەردا کراوە)، بەڵکوو جەوهەری ململانێیەکە، ویستی هەردوو لایە بۆ سەپاندنی ئۆتۆریتەی سیاسی و دەسەڵاتی خۆی بەسەر ئەوەی تردا. هەنووکەش کە (موحەممەد حوسێن فەزڵوڵا)ی مەرجەعی شیعەی لوبنان، وەک سێیەم جەمسەر لەناو ململانێیەکەدا نەماوە، (عەلی خامەنەئی) لە ئێران و (عەلی سیستانی) لە عێراق، نوێنەرایەتیی ئەو ململانێیە دەکەن، لەگەڵ ئەوانیشدا ناکۆکیی نێوان هەردوو حەوزەی قومی ئێرانی و نەجەفی عێراقییە. بۆیە خراپ نییە سەرەتا ئاماژەیەک بە هەردوو حەوزەکە (وەک دوو گەورەترین قوتابخانەی زانستیی شیعەکان لە جیهاندا) بکەین، ئینجا تیشک بخەینە سەر سەرچاوەی ململانێی هەردوو مەرجەعیەتیش، کە (پرسی ویلایەتی فەقیه) خاڵێکی جەوهەریی ململانێکەیانە.
ململانێی نێوان مەرجەعیەتی شیعەی ئێران و عێراق، بەوەی ئاخۆ مەرجەعیەت و پێشڕەوی و سەرکردایەتیکردنی ئایینی و سیاسیی جیهانی شیعە، شایستەی کامیانە، دیوێکی ناکۆکییەکانە (کە ڕەگەکەی بۆ سەرەتاکانی سەدەی ڕابردوو - بیستەم - دەگەڕێتەوە). لەگەڵیشیدا ناکۆکییەکی قووڵ لەنێوان مەرجەع و ئایەتوڵاکانی ناو خودی یەک حەوزە، لایەنێکی دیکەی هەستیاریی ناکۆکییەکانی نێو ماڵی شیعەیە. لە هەموو حاڵەتەکاندا، چ ناکۆکیی لەسەر مەرجەعیەت، یان ململانێی نێوان دوو حەوزەکە کە بەرگی ئایینی و فیقهییان بەبەردا کراوە لە بنەڕەتدا سیاسییە، تا مەزهەبی، کە دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس ئەو ململانێ و ناکۆکییە تۆخ و قووڵتر بووەوە، بەتایبەتی لە پەیوەست بە کاریگەری و ڕۆڵی هەردوو مەرجەع و هەردوو حەوزە زانستییەکەیش.
حەوزەی زانستی، چەمکێکە بۆ قوتابخانەی فیقهیی سەر بە مەزهەبی (جەعفەری) بەکار دەهێندرێت. لە سەردەمی ئێستادا دوو حەوزەی ناسراوی شیعە هەن (نەجەف و قوم)، پێش ئەم دوو حەوزەیە، شیعەکان چەندین قوتابخانەی ئایینییان هەبووە، لەوانە قوتابخانەی (مەدینە - نیوەی دووەمی سەدەی یەکەمی کۆچی) و (کووفە - ناوەڕاستی سەدەی دووەمی کۆچی) و (قوم - چارەگی یەکەمی سەدەی چوارەمی کۆچی) و (بەغدا - نیوەی دووەمی سەدەی پێنجەمی کۆچی) و (حللە - دوای هاتنی مەغۆل بۆ بەغدا 656ی کۆچی).
لە سەدەی 13ی کۆچیدا، حەوزەی نەجەف (449 کۆچی)، کە زۆرێک لە سەرچاوە مێژووییەکان (شێخ جەعفەر موحەممەد کوڕی حەسەن ئەلتووسی)، بە یەکەم دامەزرێنەری ئەو حەوزە زانستییە دادەنێن، گەشەی پێ دراوە و پێشکەوتنی زۆری بە خۆیەوە بینیوە. گەشەسەندن و پێشکەوتنی حەوزەی نەجەف لەو سەردەمەدا، بۆ دەرکەوتنی ژمارەیەک پیاوی ئایینیی دیار و هەڵکەوتووی وەک (شێخ موڕتەزا ئەلئەنساڕی، موحەممەد حەسەن ئەلشیرازی، سەید ئەبولحەسەن ئەلئەسفەهانی، ئاخوند ئەلخوڕاسانی و موحەممەد حوسێن ئەلنەجەفی)، هەروەها بۆ دامەزراندنی کۆمەڵێک پەیمانگا و زانکۆی ئایینی و ناوەندی لێکۆڵینەوە و کۆڕ و کۆمەڵەی وەک کۆڕبەندی بڵاوکردنەوە دەگەڕێننەوە. سەرچاوە مێژووییەکان باس لەوە دەکەن، لەو قۆناغەدا و بەتایبەتی لە سەردەمی (سەید موحەممەد حوسێن کاشف ئەلغیتاء)دا، نەجەف بووە گەورەترین و کاریگەرترین ناوەندی زانستی و ئایینیی شیعەکان. بەو پێیەی لە سەردەمی (ئەلغیتاء)دا، خولی بەردەوام و جیاواز بۆ مەشق و ڕاهێنانی وتاربێژەکان کرانەوە، هەروەها لەگەڵ هاوڕێکانیدا لە حەوزەی نەجەف، کۆمەڵەی نووسین و ڕۆشنبیری دامەزراند، ئەو کۆمەڵەیەی ڕۆڵێکی بەرچاوی لە بەرەپێشبردنی حەوزەکەدا بینی، بەتایبەتی لە هێنانە ناوەوەی چەندین بوار و بابەتی زانستیی سەردەم بۆ ناو میتۆدی خوێندنی حەوزەکە.
بەم جۆرە، حەوزەی ئایینیی نەجەف بووە لانکەی پێگەیاندن و پەروەردەکردنی زانا و موجتەهید لە بوار و لقە جیاوازەکانی زانستەکانی ئایین و فەلسەفە و سۆفیگەری و مێژوو و ماتماتیک، هەروەها ژمارەیەکی زۆری لایەنگر و شوێنکەوتە و قوتابی لە دەوری خۆی کۆ کردەوە.
لەبەرامبەر حەوزەی نەجەف لە عێراقدا، حەوزەی قومی ئێران دێت، کە بە بۆچوونی هەندێ پیاوی ئایینیی شیعە و لەناویاندا (خامەنەئی)ی ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی، بە کۆنترین حەوزەی شیعەکان دادەنرێت و سەرەتاکانی دامەزراندنی حەوزەکە و کردنی شاری قوم بە ڕووگەی ئایینی و ناوەندێکی ناسراوی زانستی، بۆ سەردەمی (ئیمام ئەلجەواد) دەگەڕێتەوە. هاوکات بەگوێرەی سەرچاوەکانی ئەشعەرییە و ئال بابەوی، حەوزەی قوم کۆنترین حەوزەی زانستیی شیعەیە، هەرچی پەیوەندیشی بە حەوزەی قومی ئایینییەوە هەیە، کە تیایدا پسپۆڕێتیی زانستی و خوێندنی زمانە بێگانەکانی پەرە پێ درا، لە سەرەتای سەدەی ڕابردوو لەلایەن (ئایەتوڵا عەبدولکەریم ئەلحائڕی) دامەزراوە. بەپێی بۆچوونی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران و هەندێ پیاوی دیکەی ئایینی شیعەی ئێران بێت، حەوزەی قوم، کە لە کۆتاییەکانی سەدەی دووەمی کۆچی، یان بە لایەنی کەمەوە لە سەرەتاکانی سەدەی سێیەمی کۆچیدا دامەزراوە، ناوەند و نوێنەری تەواوی حەوزە زانستییەکانی دیکەیە.
سەرچاوە مێژووییەکانیش ئاماژە بەوە دەکەن، حەوزەی قوم لە سەردەمی هەر سێ ئیمام (ئەلجەواد، ئەلهادی و ئەلعەسکەری)دا لە لووتکەی گەشەکردن و پێشکەوتنی خۆیدا بووە، کە تیایدا پەروەردە و فێرکردن و لێکۆڵینەوە و نووسین، هاوتەریب بایەخیان پێ دراوە.
بە شێوەیەکی گشتی، لەپاڵ ئەو هۆکارە مێژوویی و سیاسییانەدا، ئەوەی کە هێشتی و هاوکار بوو لەوەی حەوزە وەکوو هێزێکی کاریگەر دەرکەوێتەوە (چ لە عێراق، یان لە ئێران)، کۆمەڵێک شتی دیکە بوون، ئەوانیش (پەیدابوونی تەلەگراف، دروستبوونی بانکەکان، کردنەوەی ڕێگای شەمەندەفەر). واتە ئەم هۆکارانەش بەشێکی دیکەن، کە هاوکار و کاریگەر بوون لەوەی تا ئایەتوڵا گەورەکان، کە مەرجەعی تەقلید بوون، سەرکەون، چونکە دوو مەرجەعی جیاواز، کە پێشتر نەیاندەتوانی ئەو پارەیەی لە (خومس)دا کۆیان دەکردەوە، بە ئاسانی بیگەیەنینە مەرجەعی تەقلید، کەچی کاتێک بانک و تەلەگراف دروست بوون، ئەو مەرجەعی تەقلیدە دەیتوانی بە ئاسانی ئەو پارانەی بگەنە دەست و بۆ ئەو مەبەستەی دەیخوازێ بەکاریان بهێنێ!