لەوتووێژێکی ژیار محەمەد لەبەشی کوردی دەنگی ئەمریکا، د.جوان ئیحسان سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق باس لە پرسی بەشە بودجەی هەرێم و هەوڵەکانی گرفت دروستکردن بۆ بودجە و موچەی هەرێم و هەروەها لێسەندنەوەی دەسەڵاتەکان لەهەرێمی کوردستان دەکات لەڕێگای چەند یاسایاکەوە کە لەبەغداد دەرچووە.
حکومەتی عیراقی بە فیعلی 80 ملیار قەرزاری حکومەتی هەرێمە.
هۆکاری ڕادەستنەکردنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە، ئەوەی تێبینیمان کرد لێکتێنەگەیشتن هەیە لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی عیراق
لەسەرەتای وتووێژەکەدا د.جوان باس لەدواین کۆبونەوەی سەرۆک فراکسیۆنە کوردییەکان دەکات لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەڵێت بۆ باسکردن بوو لە بەشە بودجەی هەرێم لەساڵی داهاتوو وەک دەزانرێت بەشی بودجەی هەرێم لە ساڵی 2019 بەڕیککەوتنی سیاسی بوو بۆیە مەرج نیە ئەمجارە بەهەمان شێوە و بەهەمان بارودۆخی 2019 تێبپەڕێتەوە، بۆیە کۆبونەوەی ڕابردومان لەگەل حکومەتی هەرێم بۆ ئەوەبوو کە حکومەتی هەرێم گوێ بیستی ڕاوبۆچونی فراکسیۆنە کوردییەکان بێت لەسەر ئەم بابەتە.
سەبارەت بەهۆکاری ڕادەستنەکردنی نەوت لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە بەبەغداد؟ د.جوان ئیحسان وتی ئێمە ڕاشکاوانە لەسەر ئە بابەتە قسەمان کرد بەڵام ئەوەی تێبینیمان کرد ئەوەیە کە لێکتێنەگەیشتن هەیە لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی عیراق، ئەو ژمارانەی حکومەتی عیراقی دەێلێت حکومەتی هەرێم بەجۆرێکی تر مامەڵەی لەگەڵدا دەکات، ئەوەشی حکومەتی هەرێم باسی دەکات حکومەتی عیراقی بەجۆرێکی تر مامەڵەی لەگەڵدا دەکات، باشترە حکومەتی هەرێم خۆی وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە، بەڵام ئەوەندەی من بزانم هەرێم و بەغداد نەگەیشتونەتە ڕێککەوتنێک لەوبارەیەوە دانوستانەکانیش هەر بۆ ئەوەیە لە ئێستادا هەرچەندە حکومەتی هەرێم لەڕابردوو بە پچڕ پچڕ دەینارد بەڵام هێشتا نەگەیشتونەتە ڕێککەوتن, ئەوەی ئێمە گوێمان لێبوو ئەوەیە کەحکومەتی عیراقی بە فیعلی 80 ملیار قەرزاری حکومەتی هەرێمە لە 2004وە تا 2014، لە 2014 ە شەوە تا 2018 بەدوو بەش حکومەتی عیراق قەرزارە، لەهەمانکاتدا هەرێمی کوردستان قەرزارێکی زۆری کۆمپانیا نەوتیەکانە، جگە لەوەی ئەو بڕە نەوتەی دەریدەهێنێ لە 50%ی زیاتری دەچێت بۆ کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوەت، کەواتە ئەوەی دەمێنێتەوە هیچ نامێنێتەوە بۆ حکومەتی هەرێم بۆ موجەی فەرمانبەران و وەبەرهێنان و هیچ.
د.جوان ئیحسان ڕاشیگەیاند حکومەتی ناوەندی داوای ئەو بەشە نەوتە دەکات کە هیچی بە موقابل نەداتەوە بەهەرێمی کوردستان، ئەوەی ئێمە بۆمان دەرکەوت ئەوەیە کە ئالیەتەکە گونجاو نیە ئەوەی کە حکومەتی هەرێم پێی باشە وە حکومەتی عیراق پێی باشە، بۆیە ئەو کۆبونەوانەی کە هەیە ئێستا لەنێوان هەرێم و بەغداد لەسەر هەمان بابەتە بەڵام وردەکاریەکەی نازانین.
لەوەڵامی ئەو پرسیارەی بۆچی ئێوە وردەکاری نازانن لەکاتێکدا ئێوە پەرلەمانتارن؟
د.جوان لەوەڵامدا وتی چونکە لەسەر داوای حکومەتی عیراقیە، پێیان وایە ئەم بابەتە هەستیارە و پێیان باش نیە لە ڕاگەیاندنەکانەوە ئاشکرا بکرێن، بەڵام کێشەکە لێرەدا ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان تا ئێستاش لەقەیرانی دارایدایە.
ئەو نیەتە هەم لە بەغدادەوە هەم لەهەرێمیشەوە هەیە کەچەندێک لێکتێنەگەیشتن و ناکۆک بن لەسەر بابەتەکان بەڵام نەگاتە سەر ئەوەی نزیکی موچەی خەڵک ببێتەوە
سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پەرلەمانی عیراق ئەوەشی وت ئەوەی کەهەیە و هەستی پێدەکرێت ئەو نیەتە هەم لە بەغدادەوە هەم لەهەرێمیشەوە هەیە کەچەندێک لێکتێنەگەیشتن و ناکۆک بن لەسەر بابەتەکان بەڵام نەگاتە سەر ئەوەی نزیکی موچەی خەڵک ببێتەوە.
هێزەکانی عێراق هەوڵدەدەن فشار لەسەر هەرێم بکەن و لە مەودایەکی دوردا کار بۆ ئەوە دەکەن هەولێرهەولێر نەمێنێت و بگەڕێتەوە سیستمی پارێزگاکان، دەیانەوێت بە زۆر و بە فشاری یاساو لەڕێگای ئابوورییەوە وابکەن ئەو دەسەڵاتانەی هەرێم هەیەتی لێی بسەننەوە.
د.جوان ئاماژەی بەوەکرد کە لەناو پەرلەمانی عیراقدا جۆرێک لە کەمپینی ڕانەگەیەنراو دژی هەرێمی کوردستان هەیە، وتیشی کێشەکەی ئێمە ئەوەیە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا دەکرێت بابەتی بڕینی بەشە بودجە و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەکاردەهێنن وەک بانگەشەی هەڵبژاردن چەندە دژایەتی هەرێم بکەن ئەوەندە شانازی پێوە دەکەن، بابەتەکە لە یەک و دووان چۆتە دەرەوە، هەروەک حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عیراق دژایەتیان بۆ هەرێمی کوردستان بەردەوامە هەروەک بینیمان لەکاتی ڕیفراندۆم پێچەوانەی دەستوری عیراقی سوپای عیراقیان دژی هەرێم بەکارهێنا، وە ئێستاش دەیانەوێت بە زۆر و بە فشاری یاسا ئەوە بکەن ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمی کوردستان هەیەتی لێی بسەننەوە و هەموو دەسەڵاتەکان لەهەرێم دابماڵرێن ئەوە بە ئاشکرا دەردەکەوێت یاسایەک و دوان نیە چەندین یاسا هەیە کەدەیانەوێت ئەو دەسەڵاتانەی دراوە بەهەرێمی کوردستان وە ئەو نیمچە سەربەخۆییەی هەرێمی کوردستان لەساڵانی ڕابردودا (ئێستا نا) تەمەتوعی پێوەدەکرد لێی بسەننەوە تا وای لێهاتووە چاوییان یەک گەندەڵی لە عیراقدا نابینن ئیش و کارییان بۆتە دۆسیەی نەوتی هەرێم.
بەڵام دۆسیەی نەوتی هەرێم بەشێک لە پەرلەمانتارانی کورد-یش باسی دەکەن؟
د.جوان ئیحسان لەوەڵامدا وتی من نازانم ئەوان بە چ بەڵگەیەک ئەو قسەیە دەکەن، بەڵآم ئەوەی کە زۆر زۆر ڕونە و هەمومان دەیبینین لەڕێی ئابوریەوە هێزە سیاسیەکانی ئێستای عیراق هەوڵدەدەن فشار لەسەر هەرێمی کوردستان بکەن وە لە مەودایەکی دوردا کار بۆ ئەوە دەکەن ئەسڵەن هەرێمی کوردستان نەمێنێت و بگەڕێتەوە بۆ سیستمی پارێزگاکان، ئەوانە ئەزمونی هەرێم و بونی هەرێم لەعیراقدا بەمەترسیەکی گەورەی دەبینن، بە بۆمبێکی تەوقیتکراو دەیبینین بۆ سەر عیراق فکرەی هەرێم لەلایەن ڕەفزکراوە لەکاتێکدا ئەوان کەهاتنە سەر حوکم کە ئەمریکیەکان هێنایانە سەر حوکم هەرێم خۆی هەر هەبوو ئەگەرنا ئەگەر بهاتایە پڕۆسەی ڕزگارکردنی عیراق هەرێمی کوردستان هەر پارێزگاکان بوایە بەجیا ئەوا بەهیچ جۆرێک نەیاندەهێشت هەرێمی کوردستان دروست ببێت، لەبەر ئەوە سیاسەتەی ئێستا بەڕێوەی دەبەن ئەوەیە بەناوی ئەوەی هەرێم نەوت ڕادەست ناکات کۆمەڵێک بیانوی تر کەبەدەستیانەوەیە ئامانج لێی لاوازکردنی هەرێمی کوردستانە وە گەڕانەوەی هەرێمی کوردستانە بۆ پارێزگاکان، چونکە چاوییان ئەو هەموو گەندەڵیەی لەعیراق هەیە نایبینن تەنها باسی هەرێمی کوردستان دەکەن ئەوەتا فڕۆکەخانەی نەجەف و بەغداد یەک دیناری ناگەڕێتەوە بۆ حکومەت هەموو دەگەڕێتەوە بۆ هێزە چەکدارەکان بەڵام یەک کەسیان باسی ناکەن، ئەم بانگەشانە ڕەگەزپەرستین، ئێمە ناڵێین حکومەتی هەرێم بێ کەموکوڕیە هیچ کێشەیەکی ئیداریمان نیە بەڵام ئەوەی کە باسی گەندەڵیەکانی هەرێم و مەلەفی نەوتی هەرێم دەکات با چاوی گەندەڵیەکانی بەشەکانی تری عیراقیش ببینێت، واتە ئەو گەندەڵیانەی لەوێدا ڕوودەدات لەوانەیە لە 10%ی ئەوە نەبێت کە لەهەرێمی کوردستان هەیە.
ئەوە پەرلەمانتارە کوردەکانی خۆ-شتان دەگرێتەوە؟
د.جوان ئیحسان دەڵێت هەموو کەسێک کە ئەو تێڕوانینەی هەبێت، من نازانم کێ ئەو قسەیە دەکات بەڵام من بەگشتی ئەو قسەیە دەکەم نەدەڵێم پەرلەمانتاری عیراقی وە نەدەڵێم پەرلەمانتاری هەرێمی کوردستان.
ناکۆکیە ناوخۆییەکانی پارتی و یەکێتی لەکوردستان و کاریگەرییان لە بەغداد
سەبارەت بەناکۆکیەکانی پارتی و یەکێتی تاچەند کاریگەری هەیە لەسەر هەرێمی کوردستان لەبەغدادەوە؟
د.جوان ئیحسان دەڵێت لەکاتێکدا هەرێمی کوردستان گوزارشتە لەچوار پارێزگا، هێشتا پارێزگای هەڵەبجەهەڵەبجە حکومەتی عیراقی دانی پێدانەناوە، هەم لەناوخۆی هەرێم هەم لەدەرەوەی هەرێم مەترسی لەسەر هەرێمی کوردستان هەیە بۆ مامەڵەکردن بەوشێوازە تەسکەی حیزبایەتیە هەتا ئێستا ئێمە بەو عەقڵیەتە بیربکەینەوە کە ئەم دیو دێگەڵەدێگەڵە سەر بەحیزبێکە و ئەو دیوی سەر بەحیزبێکی تر ئەمە مەترسیدارە خەڵک ئەمە قبوڵ ناکات باوی ئەوە نەماوە بەبیرکردنەوەی ساڵانی (1994 و 1995 و 1996) بیربکرێتەوە، ئێمە قۆناغێکی گەورەمان تێپەڕاند هەتا گەیشتینە ڕیفراندۆم بەڵام کاردانەوەکانمان بینی، ئەگەر سیاسەتمەدارانی کورد تا ئێستا لەوە تێنەگەیشتوون لەقەبارەی ئەو مەترسیەی لەسەر هەرێمی کوردستان و کۆمەڵانی خەڵکی کوردستانە کە بەئێران و سوریا و تورکیاش شەڕیان دژی ئەزمونی هەرێمی کوردستانە ئەگەر سیاسەتمەدارانی کورد لەوە تێنەگەیشتوون مانای وایە بەزۆر خۆیان خستۆتە ناو کارەکەوە و سیاسەت کاری ئەوان نیە ئەمە مەترسیەکی زۆر زۆر گەورەیە ئێمە گەیشتبێتینە ساڵی 2019 بەڵام بەو عەقڵیەتە بیربکەینەوە کە ئەم سنورە هی ئەوە و ئەم سنورە هی منە ئەمە هەرێمی کوردستانە موڵکی هەموو کوردستانە هەموو کەسێک هەتا میوانیش دەتوانێت بە ئازادی هاتوچۆ بکات، ئەگەر بە قسە سنور بەزێنرابێت ئەوا یاسا هەیە، ئەوانەی بەم عەقڵیەتە کاردەکەن خۆیان دێن ئەزمونی ڕووخانی ئیمارەتە یەک لەدوایەکەکانی کوردستان بە ئیمارەتی (بابان، ئەردەڵان، سۆرانسۆران)ەوە کە ئەوانە لەسەر دەستی کورد دروستکرا لەسەر دەستی کورد ڕوخێرا یەکێکە لەمەترسیە هەرە گەورەکان بەهیچ جۆرێک قبوڵ ناکرێت پارچە پارچەکردنی هەرێمی کوردستان وە مامەڵەکردن بەوشێوازە عەقڵیەتە تەسکە مایەی قبوڵکردن نیە[1].