کۆڵبەرکۆڵبەری لە سنوورەکانی نێوان ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان، مێژوویەکی درێژی بە قەد مێژووی کێشانی ئەم سنوورانە هەیە. ساڵانێکی زۆرە کۆڵبەری تاکە سەرچاوەی بژێوی چەندین خێزانی سەر سنوورە. سەرەڕای مەترسییەکانی، بەڵام نەداری بە هەزاران خێزانی ناچار به و پیشەیە کردووە.
بەشێکی زۆری دانیشتووانی سەرسنوور کە بەپێی هەندێک ئاماری نافەرمی ژمارەیان خۆی لە 300 هەزار کەس دەدات و ڕۆژ لە دوای ڕۆژیش زیاتر دەبێ، ڕوویان لە کۆڵبەری کردووە.
کۆڵبەران، بۆ پەیداکردنی پارووە نانێک دەبێ لانیکەم 10 بۆ 20 کیلۆمەتر بە کۆڵێکی 20 بۆ 50 کیلۆییەوە ببڕن. کۆڵبەران کارەکەی خۆیان بە پاروویەک نان بە نرخی گیان وەسف دەکەن. ئەگەر لە مینە چێنراوەکانی پاشماوەی شەڕی عێراق- ئێران ڕزگارت بێ و سەرما نەتکوژێ، ئینجا دەبێ ڕێگەیەک بۆ دەربازبوون لە بازگەکان و پاسەوانانی سنوور بدۆزیتەوە.
رۆژ نییە لە میدیاکانەوە هەواڵی کوژران و برینداربوونی کۆڵبەران بە تەقەی هێزە ئەمنییەکان و ڕووداوی سروشتی و تەقینەوەی مین بڵاونەبێتەوە کە دوایینیان ڕەقبوونەوەی دوو برای تەمەن ژێر هەژدە ساڵ بە ناوەکانی کاوە و فەرهاد لە ناوچەی تەتەی نێوان مەریوانمەریوان و هەورامان بوو.
لە یەک دوو ساڵی ڕابردوودا (2018 و 2019) بەرپرسانی ئێران باسیان لە ڕێکخستنی سنوور کردووە و بەڵێنی جیاوازیان داوە، بەڵام جگە لە قەدەغەکردنی کۆڵبەری هیچ هەنگاوێکی ئەوتۆ هەڵنەگیراوە، ئەویش بە پاساوی هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی وڵات. هەر ئەوەش بیانووی بە هێزەکانی پاراستنی سنوور داوە بە توندی ڕووبەڕووی کۆڵبەران ببنەوە.
عەبدولڕەزا ڕەحمانی فەزڵ، وەزیری ناوخۆی ئێران، سەبارەت بە چارەسەرکردنی کێشەی کۆڵبەران دەڵێ، دەوڵەت بڕیاری داوە کۆڵبەری بە تەواوەتی نەهێڵێ و لە جیاتی ئەوە 15 بازاڕ لەسەر سنوورەکان بکاتەوە.
حوسێن زوڵفەقاری، جێگری سیاسی و ئاسایشی وەزارەتی ناوخۆوەزارەتی ناوخۆی ئێرانیش دەڵێت لەگەڵ گۆڕانکاری لە ڕێساکاندا ئیدی شتێک بە ناوی کۆڵبەری نەماوە، نازانم کێ ئەم وشەی کۆڵبەرییەی داهێنا کە هەم کێشەی بۆ خەڵک و هەم بۆ بەرپرسان نایەوە.
هەندێک لە بەرپرسان و دەزگاکانی کۆماری ئیسلامی کۆڵبەران بە هۆکاری قاچاخی کاڵا لە سنوورەکان دەزانن. ئەمە لە حاڵێکدایە کە ڕێبەری کۆماری ئیسلامی، عەلی خامنەیی، پێشتر گوتبووی مەبەستی ئه و لە بەرەنگاربوونەوەی قاچاخ بەرەنگاربوونەوەی کۆڵبەران نییە.
بەگوێرەی ئامارەکانی ڕێکخراوی هەنگاو بۆ مافەکانی مرۆڤ، بەدرێژایی ساڵی 2018 لانیکەم 231 کۆڵبەری کورد بوونەتە قوربانی، له و ژمارەیە 71 کەس مردوون و 160 کەسیش بریندار بوون.
هەر بەپێی ئامارەکە، 156 کەس واتە 67%، بە تەقەی هێزە چەکدارەکانی ئێران بوونەتە قوربانی کە 53یان کوژراون و 103شیان بریندار بوون. 42 کەس واتە 18%یان بە ڕووداوی سروشتی و 19 کۆڵبەر بەهۆی تەقینەوەی مین و 14 کۆڵبەریش بەهۆی ڕووداوی ئۆتۆمبێل بوونەتە قوربانی.
هەر بەپێی ئاماری ڕێکخراوەکە، ساڵی ڕابردوو (2019)، 254 کۆڵبەر بوونەتە قوربانی کە 76یان کوژراون و 178یشیان بریندار بوون. ئاماری قوربانیان بەراورد بە ساڵی 2018 زیاتر لە 10% زیادی کردووە.
ساڵی ڕابردوو 197 کۆڵبەر بەر تەقەی چەکدارانی ئێرانی کەوتوون کە 51یان کوژراون و 146یشیان بریندار بوون. هەروەها 23 کۆڵبەر بە ڕووداوی سروشتی مردوون و 20 یشیان بریندار بوون. 12 کۆڵبەر بەهۆی تەقینەوەی مین گیانیان لەدەستداوە و 11ی دیکەش بریندار بوون. دوو کەسیش بە ڕووداوی ئۆتۆمبێل بوونەتە قوربانی کە یەکێکیان مردووە.

ئەوەی تێبینی دەکرێ، زۆرترین قوربانی بەهۆی تەقەی هێزە چەکدارەکان بووە. چالاکڤانان پێیانوایە تەقەکردنی ڕاستەوخۆی هێزە ئەمنییەکانی سەر سنوور لە کۆڵبەران، تەقەکردنێکی کوێرانە نییە، بەڵکو ڕاسپێردراون کۆڵبەران بکوژن.
پارێزەر حوسێن ئەحمەدی نیاز، کە لە هۆڵەندا دادەنیشێ دەڵێت: کۆڵبەری وشەیەکی داهێنراو نییە بۆ کێشەنانەوە بۆ بەرپرسانی ئێران، بەڵکوو بەرهەمی چل ساڵ هەژاری، بێکاری، جیاوازی و نایەکسانییە کە دەوڵەت سەپاندوویەتی بەسەر ناوچە کوردییەکاندا.
ئەحمەدی نیاز کە پێشتر پارێزەری چەند دۆسیەیەکی کۆڵبەران بووە، دەڵێت: دادگاکانی ئێران سیستەمێکی ئێجگار تێکچڕژاویان هەیە، لەجیاتی ئەوەی پارێزگاری لە مافی خەڵکی هەژار بکەن، لە بەرژەوەندیی حکومەت بڕیار دەدەن. هەر بۆیە هیچ له و دۆسیانەی ئه و کاری تێدا کردوون لە بەرژەوەندی کۆڵبەران یەکلایی نەبوونەتەوە.
ساڵی 2017 دەوڵەت گەڵاڵەنامەیەکی پەسەند کرد، بڕیاری دا کۆڵبەری بە تەواوەتی ڕاگرێت و لەبری ئەوە بازرگانیی (پیلەوەری) بخرێتە شوێنی. بەڵام ئەمە زۆربەی کۆڵبەران ناگرێتەوە. هەروەها باجی قورس لەسەر ئه و کاڵا و شتومەکانە دادەنێت کە هاوردە دەکرێن. هەر بۆیە کۆڵبەران لەسەر شێوازی خۆیان بەردەوام بوون.
بە گوێرەی گەڵاڵەی ڕێکخستنی ڕێچکە سنوورییەکان، کارتی کۆڵبەری کە پێشتر بە کۆڵبەران درابوو، پووچەڵ دەبێتەوە و لەبری ئەوە تا قووڵایی 20 کیلۆمەتر لەسەر سنوور، کارتی بازرگانی دەدرێ بە سەرۆک خێزانە گوندنشینەکان. بە کارتی بازرگانی هەر خێزانێک دەتوانێ مانگانە بایی 500 هەزار تمەن کاڵا هاوردە بکات.
هیوا ساڵحی کە دانیشتووی مەریوانە، دەڵێت: داهاتی مانگانەی 500 هەزار تمەن دادی خەرجیی خێزانێک نادات و دەوڵەت بە جێبەجێکردنی ئەم گەڵاڵەیە هەلومەرجی ژیانی خەڵکی سەر سنوور دژوارتر دەکات.
موحسین بیگلەری، نوێنەری شارەکانی سەقزسەقز و بانە لە پەرلەمانی ئێران بە (رووداو)ی گوت: بڕیارەکەی دەوڵەت، ژیان و بەرژەوەندی خەڵکانی دانیشتووی سنوور دەخاتە مەترسییەوە، بژێوی 80%ی خەڵکی ناوچەکە بەستراوەتەوە به و داهاتانەی لەڕێی سنوورەوە دەستیاندەکەوێ. بیگلەری هەروەها دەڵێت: وەک نوێنەری خەڵک چاوەڕوانی ئەوەمان لە دەوڵەت هەیە کە ئه و بەڵێنانەی پێشتر بە خەڵکی دابوون، بباتە سەر و هەرچی زووترە ئه و گەڵاڵەیە هەموار بکاتەوە.
هەر لەوبارەوە عەبدولکەریم حوسێنزادە، نوێنەری شارەکانی نەغەدەنەغەدە و شنۆشنۆ لە پارلەمانی ئێران و ئەندامی کۆمیسیۆنی ئاوەدانکردنەوە، پێیوایە سنوورەکان دەرفەتێکی باش بە ئێران دەدات بۆ گەشەسەندنی ئابووری، بە مەرجێک بە باشی کەڵکی لێ وەربگیرێت.
حسەینزادە بە (رووداو)ی گوت: کاتێک ئێران نەتوانێ ئاسایشی سنوورەکانی دابین بکا و لە ناوچە سنوورییەکان سەرمایەگوزاریی ئابووری و پیشەسازی بکات، ناتوانێ هیوای بەوە هەبێ کە دۆخی کۆڵبەران ڕێکبخات و له و دۆخە ڕزگاریان بکات.
تاوەکو ئێستا چەند جارێک نوێنەرانی کورد لە پەرلەمانی ئێران، دۆسیەی کۆڵبەرانیان وروژاندووە و داوایان کردووە یاسایەک لە بەرژوەندی کۆڵبەران دەربچێ، بەڵام نەیانتوانیوە کۆدەنگی بۆ بەدەستبهێنن.
دوایین پڕۆژەیاسا کە نوێنەرانی کورد پێشکەشیان کردووە، قەدەغەکردنی تەقەکردنە لە کۆڵبەران.
جەلال مەحموودزادە وەک گەڵاڵەکاری ئەم پڕۆژەیاسایە دەڵێت: ئەگەر ئەم پڕۆژەیاسایە لە پەرلەماندا پەسەند بکرێت، تا ڕادەیەکی زۆر پێش بە کوشتنی کۆڵبەران دەگیرێت.[1]
11-01-202011-01-2020