لێکۆلینەوەیەک لەلایەن د. بەهادین ئەحمەدبەهادین ئەحمەد

دەرەنجام: 
1-    بزووتنەوەی هەقە بزووتنەوەیەکی ئایینی و کۆمەڵایەتییە لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا لەهەرێمی کوردستان سەریهەڵداوە.
2-    ڕێبازی (هەقە) لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە سەر ڕێبازی (تەسەوفتەسەوف) و بەشێکە لە ڕێبازی (تەریقەتتەریقەت)ی نەقشبەندییەکان، کە (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندیشێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی) لە کوردستان دایمەزراندووە.
3-    ڕێبازی هەقە خاوەنی جیهانبینی و بنەمای تایبەت بەخۆیەتی، باوەڕی بە حەقپەروەری و یەکسانی و سەربەستی ئافرەت و هزری ناتوندوتیژی هەیە.
4-    ڕێبازی (هەقە) لەساڵی (1920ز) لەکوردستان دەستپێدەکات، (شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵەشێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە) بەشێخ و ڕێبەری تەریقەتەکەیان دادەنرێت.
5-    لەدوای مردنی (شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە) لەساڵی (1942ز) ململانێ و ناکۆکی دەکەوێتەڕیزەکانی بزووتنەوەی هەقەوە، دەبن بە چوار لقەوە، لقەکانی (مامە ڕەزاییەکان، حەمە سوورییەکان، حەمە ئاغاییەکان و شێخ عەبدوڵڵای عەسکەر).
6-    دیاردەی جگەرە نەکێشان و چا نەخواردنەوە، وەچە و مناڵ نەخستنەوە وەکو نەریتێکی کۆمەڵایەتی لەناو لقی (حەمە سوورییەکان)دا باو بووە، مناڵ و وەچەیان بە مایەی فیتنە و بەڵا و ئاشووب بۆ سەر ژیانیان و ڕێبازەکەیان زانیوە. 

پاشبەند

ناسینی ڕێباز وگوند و شوێنەکان:
- ئەهلی حەق (اهل الحق): ناوی کۆمەڵێکی ئایینیە، کەلەلایەن (سەید محەمەد عەلی باب)ەوە ناسراو بە (بەهائوڵڵا) لەسەدەی حەڤدەدا لەئێران دامەزراوە و، لقێکی ڕێبازی (عەلی ئیلاهی)یە. ناوبراو لەساڵی (1850ز) لەترسی نەیارانی هاتۆتە ناوچەی سەرگەڵووسەرگەڵووی سورداشسورداش، ماوەیەک لە هاوینەهەواری (بەرگەڵووبەرگەڵوو)دا ماوەتەوە، ئێستاش شوێنەوارەکەی ماوە و لەلایەن لایەنگرانیوە نۆژەن کراوەتەوە.  
- گەڵنێریگەڵنێری: گوندێکە لەنزیکی شارەدێی میرزا ڕۆستەمی سەر بەشارۆچکەی ڕانیە ساڵانێکی زۆرە بۆتە ژێر پرۆژەی ئاوی دەریاچەی دوکاندوکانەوە.
- شەدەڵە: گوندێکە لەگوندەکانی ناوچەی سوورداش سەر بەشاری سلێمانیسلێمانی یە، دەکەوێتە کۆتایی دۆڵی (مێرگەپان) لەنێوان هەردوو شاخی پیرەمەگرون و دابان دایە.

پرۆفایل و ژیانی کەسێتییەکان:

مەولانا خالیدی نەقشبەندی: ناوی خالیدە، کوڕی ئەحمەد کوڕی حسێنە، سەر بە هۆزی جافە لەتیرەی میکایەڵی مورادییە. لەساڵی (1193 کۆچی) بەرامبەر بە ساڵی (1779ز) لەناوچەی (قەرەداغقەرەداغ)ی سەر شاری سلێمانی لەدایکبووە و لەنەوەی پیر میکایەڵی شەش پەنجەیە، دایکی ناوی فاتیمەیە و لەسەیدەکانی (پیرخدری)یە. مەولانا خالد لەباوکییەوە دەچنەوە سەر خەلیفەی سێیەمی ڕاشیدین (خەلیفە عوسمانی کوڕی عەففان-ڕەزای خوای لێ بێت). مەولانا خوێندنی مەلایەتی لەسەر دەستی مەلا گەورە و ناودارەکانی ئەو سەردەمەی کوردستان خوێندووە، وەکو سەید عەبدولکەریمی بەرزنجی و شێخ عەبدوڵڵای خەرپانیخەرپانی و مەلا ئیبراهیمی بیارەبیارە و مەلا ساڵەحی تەڕەماری و مەلا عەبدوڕەحیمی زەیاری و شێخ محەمەد قەسیم تەواوکردووە. هەر بەمەبەستی خوێندن سەردانی شاری (سنەسنە)ی کوردستانی ڕۆژهەڵاتی کردووە. هەروەها بۆ وەرگرتنی (تەریقەت) چۆتە هندستان و تەریقەتی نەقشبەندی لەسەر دەستی (شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی)دا وەرگرتووە، دواتر بەمەبەستی ئیرشادکردن گەڕاوەتەوە کوردستان، پاشان بەهۆی ناکۆکی نێوان میرانی بابان لەلایەک و ململانێی توندی (شێخ مارفی نودێشێخ مارفی نودێ)ی ڕێبەری تەریقەتی قادری لەشاری سلێمانی  لەگەڵی لەلایەکی تر و پشتگیری ئەو میرانە لەناو لەدژی ئەم، بەیەکجاری ڕوودەکاتە وڵاتی شام تاوەکو کۆچی دوایی لەساڵی (1827ز) هەر لەوێ نیشتەجێ دەبێت.

شێخ بەهائەددینی نەقشبەندی: خواجە بەهائەددین کوڕی محەمەد نەقشبەندی بوخارایە، لەساڵی (717)ی کۆچی لەگوندێکی نزیکی بەشاری (بوخارا)ی ئەرمەنستان لەسەرسنووری ڕووسیا هاتۆتەوە دونیاوە، پاشان ئەم گوندە بەهۆی ئەم زاتەوە ناونراوە (قەسری عارفان). ناوبراو لەتەمەنی هەژدەساڵیدا خێزانی پێکەوەناوە و لەتەمەنی (73) ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە و هەر لەو گوندە بەخاک سپێردراوە.

شێخ عەبدولخالقی گۆجەوانی: (غۆجەوانی) هاوتەمەنی شێخ بەهائەددینی نەقشبەندی بووە. یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەکانی تەریقەتی نەقشبەندی داڕشتووە و زنجیرەی ڕەچەڵەک و نەسەبی بۆ تەریقەتەکەی داناوە و بردوویەتییەوە سەر خەلیفەی یەکەمی موسوڵمانان (ئەبوبەکری سدیق-ڕەزای خوای لێ بێت) و ئەویش لەپێغەمبەرەوە (دروودی خوای لێ بێت) وەرگرتووە. گۆجەوانی بە چوارەم خەلیفەی (شێخ یوسفی هەمەدانی) دادەنرێت و، خەڵکی ناوچەی (گۆجەوان)ی نزیک بوخارایە. 

شێخ مارفی نۆدێشێخ مارفی نۆدێ (1752-1838ز): ناوی شێخ مارفە کوڕی شێخ مستەفا کوڕی سەید ئەحمەدی غەزالییە، بەچەند پشتێک دەچنەوە سەر (بابا ڕەسوڵی گەورە). شێخ مارف مەزنترین و بەرزترین زانای ئایینی سەردەمی خۆی بووە لەکوردستاندا. ئەدیب و نووسەرێکی بەتوانا و شاعیرێکی گەورە بوو. باوکی (حاجی کاک ئەحمەدی شێخحاجی کاک ئەحمەدی شێخ)ە و باپیرە گەورەی (شێخ مەحمودی حەفیدشێخ مەحمودی حەفید)ە. لەساڵی (1752ز) لەگوندی (نودێ)ی ناوچەی شارباژێری سەر بەشاری سلێمانی لەدایکبووە. تەریقەتی قادری لە (شێخ عەلی بەرزنجی) وەرگرتووە، مامۆستای مزگەوتی گەورەی سلێمانیمزگەوتی گەورەی سلێمانی بووە و بەردەوام ئیرشاد و ئامۆژگاری خەڵکی کردووە.بەهەرسێ زمانی کوردی و عەرەبی و فارسی شیعر و بابەتی نووسیوە، سەرجەم (44) کتێب و دانراوی هەیە. لەساڵی (1838ز) لەشاری سلێمانی کۆچی دوایی کردووە و تەرمەکەی لە (گردی سەیوانگردی سەیوان) نێژراوە. لەدوای خۆی (حاجی کاک ئەحمەدی شێخ) شوێنی گرتۆتەوە و لەبواری تەریقەت و ئیرشادی خەڵکی و ڕێبەریکردنی تەریقەتی قادری لەکوردستاندا.

شێخ ئەحمەدی سەردار: شێخ ئەحمەد کوڕی شێخ یوسفی سەرگەڵووی بەرزنجی کوڕی شێخ عەلی کوڕی شێخ یوسفی کوڕی شێخ شەمسەدینی کوڕی شێخ عەبدوسەمەدی سەرگەڵووییە. نازناوی (شێخ ئەحمەدی سەردار)ە و باپیرەی (سەید ئەحمەدی خانەقاسەید ئەحمەدی خانەقا)یە. سەرەتا شێخی تەریقەتی (قادری) بووە و خەلیفەی (شێخ مارفی نۆدێ) بووە و پاشان گەڕانەوەی (شێخ مەولانا خالدی نەقشبەندی) لەهندستان، کەوتۆتە ژێر کاریگەری (مەولانا)وە و ڕێبازی تەریقەتەکەی گۆڕیوە بۆ تەریقەتی نەقشبەندی و بۆتە خەلیفەی ناوبراو. لەدوای مردنی خۆی، شێخ قادری کوڕی ناسراو بە (شێخ قادری سوور) جێگەی گرتۆتەوە و، ئیرشاد و ئامۆژگاری خەڵکی سەرگەڵو و شارباژێڕ و ناوچەکەی کردووە. هەندێ سەرچاوە باس لەوە دەکەن، کە (مەولانا خالدی نەقشبەندی) خۆی سەردانی سەرگەڵووی کردووە و شێخ قادری سووری لەجیاتی شێخ ئەحمەدی باوکی کردۆتە جێنشینی باوکی و خەلیفەی خۆی لەناوچەکە.

شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە: شێخ عەبدولکەریم  کوڕی حاجی شێخ مستەفای عەسکەر کوڕی حاجی شێخ ڕەزای عەسکەر کوڕی شێخ عوسمان کوڕی شێخ قادری کوڕی شێخ محەممەدی کوڕی شێخ عەبدوڵڵا کۆسە کوڕی شێخ شەمسەدین کوڕی شێخ عەبدوسەمەدی سەرگەڵووە و لە شێخانی بەرزنجەیەبەرزنجەیە و، دایکی ناوی (ئامینە)یە کچی شێخ عەبدوسەمەدی قازییە. شێخ عەبدولکەریم تاوەکو ئێستا بە تەواوی نەزانراوە ساڵی چەند لەدایکبووە و لەمڕووەوە ڕای جیاواز هەیە، بەڵام بەگوێرەی ناسنامەی خۆی لەسەردەمی عوسمانیدا لەساڵی (1892ز)دا لەدایکبووە و پێ دەچێت زیاتر لە دەساڵ  وبگرە تا بیست ساڵیش تەمەنی گەورە کرابیتە بۆ ئەوەی، کە خزمەتی سەربازی نەکات! مەلایەکی زانا و شێخێکی دانا و خوێندەوار بووە. خوێندنی مەلایەتی لەناوچەکانی کۆیە و سلێمانی تەواوکردووە، بڕوانامەی زانستی مەلایەتی (ئیجازەی عیلمی) لای (مەلا عەبدوڵڵای جەلی کۆیی) وەرگرتووە. هەروەها ئاستی زانینی زمانەکانیشی باش بووە، هەر سێ زمانی عەرەبی، تورکی و فارسی بەڕەوانی زانیوە. لەژیانیدا دووجار چووە بۆ حەج، جاری یەکەم لەساڵی (1922ز)دا و جاری دووەم لەساڵی (1931ز)، کە ئەمەش بەڵگە و ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ناوبراو شەریعەتی ئیسلامی پەیڕەو کردووە. لەژیانیدا یەک ژنی هێناوە ناوی (فاتیمە) بووە، سێ کوڕ و سێ کچی لێ بووە.  لەڕووی ڕووخسار و لەش و لارەوە، هەروەکو (عەلائەدین سەجادیعەلائەدین سەجادی) لەکتێبی (ڕشتەی مرواریڕشتەی مرواری)دا وەسفی دەکات، کاتێک لەساڵی (1930ز)دا سەردانی گوندی (شەدەڵە)ی کردووە و بەخزمەتی شێخ گەیشتووە، دەڵێت: پیاوێکی کەڵەگەتی باڵابەرزی ناوشان و سینگ پان بووە. تەمەنی ئەو سەردەمە چل تا چل و پێنج ساڵ ئەبوو. چاو و برۆی گەورە، ڕیشێکی قەترانی تەنکی بەناوکی هەڵچنی بوو. جوببەیەکی قاوەیی ئاوەڵدامانی کردبوو بەسەر کەوا و سەڵتەکەیا، مێزەرێکی گەورەی سپی شێخانەی بەستبوو بەسەریەوە. بەڕاستی مرۆڤێکی جوان و بەدیمەن شایانم کەمجاریتر چاو پێکەوتۆتەوە. لەساڵی (1942ز)دا گیانی سپاردووە و هەر لەگوندی شەدەڵە بەخاک دەسپێردرێت.

مامە ڕەزا: برای شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵەیە، لەساڵی (1905ز) لەگوندی (شەدەڵە) لەدایکبووە. پیاوێکی گەنم ڕەنگ، سەنگین، لەسەرخۆ، قسەخۆش و ڕووناکبیر بووە. جگە لەزمانی کوردی، زمانەکانی عەرەبی و فارسی زانیوە. شارەزاییەکی باشی لەمێژووی کورد و ئەدەبیاتی کوردی و فارسیدا هەبووە. پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ شێخ و کەسایەتییەکانی سەردەمی خۆیدا هەبووە. سەرەتا لەلایەن شێخەوە لەساڵی (1922ز)دا کراوە بە سەرپەرشتیاری تەکیەتەکیەی گوندی (کەلکەسماقکەلکەسماق)ی لای ناوچەی دوکان. پاش مردنی شێخ خۆی بەجێگرەوەی زانیوە و شوێنکەوتووانی بە (مامە ڕەزاییەکان) ناسراون لە (کەلکەسماق) و دەوروبەری، وەکو لقێکی (ەقهەکان) ناسراون. لەژیانی کۆمەڵایەتیدا یەک ژنی هێناوە و چوار کوڕی لێ بووە. لەڕۆژی (25/2/1961ز)دا بەنەخۆشی ئیفلیجی کۆچی دوایی کردووە.

حەمەسووری کڵاوقوتحەمەسووری کڵاوقوت:ناوی حەمەسوور کوڕی عەلی کوڕی ئەبوبەکرە لەساڵی (1890ز)دا لەگوندی (شەشۆ)ی ناوچەی شارباژێڕ هاتۆتە دونیاوە. دایکی ناوی (حەنیفە محەمەد)ە. هەر بەمناڵی دایک و باوکی کۆچی دواییان کردووە. (سۆفی شەریف) ناوێک باوکی (مەلا کەریمی سورداش) بردوویەتیە لای خۆی و، دواتر بردوویانە بۆ لای شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە، ئەویش لای خۆی کردوویەتیە شوان و هاوکات ئیشوکاری ماڵ و تەکیەی پێ کردووە، دواتر بۆتە موریدی. هەرچەندە خوێندەواری نەبووە، بەڵام زۆر زیرەک و وریا و بیرتیژ و چالاک بووە و سەری لەکاروباری تەریقەت و دنیا دەرچووە. لەپاش مردنی شێخەکەی لەساڵی (1942ز)دا،   بەهۆی ناکۆکی لەگەڵ (مامە ڕەزا)ی برای شێخ لەسەر میراتگری جێگرتنەوەی شێخ و ڕێبەریکردنی (حەقە)، گوندی (شەدەڵە)ی جێهێشتووە و، دواتر لەگەڵ موریدەکانیدا لەگوندی (کڵاوقوت)ی ناوچەی (شوان)ی گەرمیانگەرمیان گیرساوەتەوە و، بەگشتوکاڵ و ئاژەڵدارییەوە خەریک بوون. حەمەسوور دەستی شیعریشی هەبووە، لەژیانی کۆمەڵایەتیدا چوار ژنی هێناوە، بەهۆی ڕێگریکردنی لەمناڵبوون، وەکو بیروباوەڕی خۆی هیچ وەچەیەکی نەبووە! لەڕۆژی (4/12/1986ز) کۆچی دوایی کردووە.[1]