بابەت: زمانەوانی
نووسین: #سابیر ژاکاو#
هەڵۆوان هەڵۆیان نێوبەندی (ی، و)
سەرەتا پەیویستە ئەمە بڵێم کە کەسێک کە تەنیا، تەنیا یەک لاپەڕەی زانستی زمانناسی بەتایبەت فەلسەفەی زمانناسی و زانستی نوێی زمانناسی خوێندبێتەوە، (تەنانەت یەک لاپەڕە) دەزانێت کە لە زانست و لۆجیکی زمانناسی نەک 100% بەڵکو نیم لەسەدیش بابەتێکمان بەناو هەڵە نیە! جێگەی داخ و کارەساتە کۆمەڵێک بابەتی نازانستی و نالۆجیکی زمانناسی دەخزێنە نێو مێشکی ڕابردوی ڕێنوسنوسی کورد. چون بەرەی نوێ تێکەڵ بە کاروانی زانستی هێستاکانە، نوقمی ئەم گێژاوە نابێت!
سەرەتا وڵامی خۆم دادەنێم و لەپاش، سەرچاوەی کتێبەکانی ڕێزمانی کلاسیک و تەنانەت ئەکەدیمیا کە هەمو بابەتێکی نازاستی بە ناوی ئەم شوێنە بڵاو دەکەنەوە، دەخەمەڕو چون ئەم بەڕێزانە شوێنکەوتوی کتێبەکلاسیکەکان و کتێبەکانیانن.
لە زنجیرەبازنەکانی زانستی زمانناسی ئێمە لەگەڵ بازنەیەکی تایبەتی بە ناوی وشەناسی (morphology) کە لەم بەشە بازنەی (morph) تەکواژە مۆرف و (allomorph) شێوەتەکواژ شێوەمۆرف ڕوبەڕو دەبینەوە کە بەپێی ئەم بەشانە وشەیەک لە هێڵەگ دەدرێت و پشکنیکی لەسەر دەکرێت، کە ئەم بەشەش بازنەی گیرەک (affix) هەیە کە لەم بازنەیە، بازنەیەکی دیکە بە ناوی گیرەکی لکاندن (affixation) دەکرێتەوە و سووڕێک بەدەوری ناوی کۆمەڵ (Collective noun) لێدەدەین کە بەپێی بازنەی زوانی ژینگەیی و فۆنەتیکی ژینگەیی و ناوچەیی زوانی کوردیک، بەپێی تایپۆلۆجیایی ئەم گیرەکانە چەندین گیرەکی چالاکمان هەن کە ئەلۆمۆرفی گیرەکی سەرەکین کە بریتین لە:
(ان، گەل، و، ێل، ەیل، ێن، ا، ەکا، ها)، وەکو:
هەڤاڵ+ ان: هەڤاڵان، ماڵ + ان: ماڵان، یار + ان: یاران...تاد.
کوڕ + گەل: کۆڕگەل، مێ + گەل: مێگەل، کچ + گەل: کچگەل...تاد.
کوڕ + و: کوڕو، کچ + و: کچو، یاران + و: یارانو...تاد.
دوێت + ێل: دوێتێل، کوڕ + ێل: کوڕێل، ژن + ێل: ژنێل...تاد.
ژن+ ەیل: ژنەیل، کوڕ + ەیل: کوڕەیل، کچ + ەیل: کچەیەل...تاد.
هەڤاڵ + ێن: هەڤاڵێن، دایک + ێن: دایکێن، خورت + ێن: خورتێن...تاد.
کوڕ + ا: کوڕا، کچ + ا: کچا، تات + ا: تاتا....تاد.
کوڕ + ەکا: کوڕەکا، کچ + ەکا: کچەکا، تات + ەکا: تاتەکا...تاد.
هەزار + ها: هەزارها، بار + ها: بارها، سەد + ها: سەدها...تاد.
چالاکترین گیرەک، گیرەکی کۆی (ان)ە کە ئەم گیرەکانەی دیکە دەبنە ئەلۆمۆرفی گیرەکی (ان) کە بەپێی زوانی ژینگەیی دارەزوانی کوردیک، هەرکامیان لە هاستی مۆرفۆلۆجی زوانی خۆیان، ئەرکێکی بەهێزی مۆرفۆلۆجی و لێکسمیان هەیە بەپێی مکانیزمی فۆنەتیک و فۆنۆلۆجی کوردیک، کاتێک بەرەو بازنەی تایبەتی ناسراوەتی (definiteness) بچین، واتە ئەم ناوانەی سەرەوە بە بازنەی دوەم و جەمسەری دوەمی بەردەنگ گوێگر بگەیەنین، دەبێت بیانناسێنین و ناسراویان بکەین، کە بەپێی هەمان بازنەی ژینگەیی زوانی کوردیک، ئێمە دو مۆرفیمی تایبەت لەنێو زوانی کوردیک بە نێوبەند (Interfix) دادەنێین کە هەردو مۆرفۆفۆنیمی (و، ی) نێوبەندی چالاکی (ی) و نێوەبەندی ناچالاکی (و) کە هەردوکیان لە ئەرکی هۆمۆفۆنۆگرافیکی خۆیان وەکو دو نێوبەند چالاکیان هەیە. لەم هاستەش نێوبەندی (و) ئەلۆمۆرفی نێوبەندی (ی)یە کە بەشێوەی چالاک لە بازنەی فۆنەتیک و فۆنۆلۆجی زوانی کوردیک لەپاش دەرکەوتنی ڤاوڵ لەپاش بناغە و بنجێکەوە، دەردەکەون و کاتێک بمانهەوێت گیڕەکی لکاندنیان بدەینێ، ئەمە بەپێی دۆخی فۆنەتیکی خۆیان نیشان دەدەن.
گیرەکی لکاندنی ناسراوەتی زوانی کوردیک، گیرەگی لکاندن و بەندی (ەکە، کە، یەکە، ۆکە، وکە، ەگە، گە، ە، ی) کە ئەلۆمۆرفی گیرەک و بەندی چالاکی (ەکە)ن کە بەپێی بەرزکردنەوەی ڤاوڵ (ە) بۆ (ێ) ڕوبەڕوی ئەلۆمۆرفی (یەک، یێک) دەبینەوە. کە گیرەکی لکاندنی نەناسراوەتی لەپاش کۆنسۆنانتەکان دەردەکەون و گیرەکی لکاندن و بەندی ناسراوەتی (ێ، ێک، ەک، ی، یگ) وەردەگرن.
ئەم دیاردەیە کاتێک ڕو دەدات کە کۆتایی بنج و بناغە ڤاوڵ بێت و دیاردەی پەیدابونی کۆنسۆنانتی نێوبەندی (ی، و) ڕو دەدات.
ئەگەر لە بازنەی فۆنەتیک و فۆنۆلۆجیکیش کەڵک وەربگرین، ڤاوڵەکانی (ێ، ێ، یٓ، ا، ە) بەهۆی ئەکسێنت تەوژم و هێزی فۆنەتیکی لەگەڵ ڤاوڵی (ۆ، و، ۊ، وٓ) جیاوازیان هەیە و تەنیا لەڕوی فۆنەتیکی ئەم نهێنیە ئاشکرا دەبێت، ئەگەر بنجێک بە ڤاوڵی (و، ۆ) کۆتایی هاتبێت، مۆرفۆفۆنیمی نێوبەندی (و) دەوری ئەلۆفۆنیمی (ی) دەگرێت و چالاک دەبێت و دەردەکەوێت و ئەمەش هۆکاری سترێس و ئەکسێنتی فۆنەتیکی ڤاوڵی (و، ۆ)یە کە ڤاڵەکە بەرز دەکاتەوە تاکو مۆرفۆفۆنیمی (و) ئەرکی سێیەمی خۆی لە مکانیزمی فۆنەتیکی زوانی کوردیک نیشان بدات کە نیمچەنەبزوێنە کە لە زۆر بنج و بناغە و مکانیزمی فۆنەتیکی زوانی کوردیک لەگەڵ دەرکەوتنی ڤاوڵی (و، ۆ) ڕوبەڕو دەبینەوە، وەکو:
(خانو، مازو، بەڕو، جوانو، مرۆ، زیندو، مردو، قدو، پۆلو) وەکو هێزی (و)
و
(چەقۆ، هەڵۆ، پەڕۆ، درۆ، پارۆ، مەڵۆ، کارۆ) وەکو هێزی (ۆ) بەرەو مکانیزمێک (تەنیا یەک بەشی ئەم مکانیزمە کە کۆکردنە باس بکەین)، ئەکسێنت و هێزی فۆنەتیکی فۆنەکەی ڤاوڵی بۆلای (و) دەچێت تاکو (ی) لەچاو ڤاوڵەکانی دیکەی (ێ، ی، یٓ، ە، ا) کە بەرەو مۆرفۆفۆنیمی (ی) دەچێت و چالاکترە تاکو (و)، بۆ وێنە:
(دەرکەوتنی مکانیزمی کۆ)
ناو + نێوبەند + ان
هەڵۆ + و + ان = هەڵۆوان > هەڵۆ + ی + ان = هەڵۆیان
چەقۆ + و + ان = چەقۆوان > چەقۆ + ی + ان = چەقۆیان
درۆ + و + ان = درۆوان > درۆ + ی + ان = درۆیان
مازو + و + ان = مازووان > مازو + ی + ان = مازویان
خانو + و + ان = خانووان > خانو + ی + ان = خانویان
(دەرکەوتنی گیرەکی لکاندن)
ناو + نێوبەند + ان + گیرەکی لکاندنی ناسراوەتی
هەڵۆ + و + ان + ێک = هەڵۆ + ی + ان + ێک
چەقۆ + و + ان + ێک = هەڵۆ + ی + ان + ێک
مازو + و + ان + ێک = مازو + ی + ان + ێک
خانو + و + ان + ێک = خانو + ی + ان + ێک
خانو + و + ەکە = خانو + ی + ەکە = (خانووەکە)
مردو + و + ەکە = مردو + ی + ەکە = (مردووەکە)
چەقۆ + و + ەکە = چەقۆ + ی + ەکە = (چەقۆوەکە)
هەڵۆ + و + ەکە = هەڵۆ + ی + ەکە = (هەڵۆوەکە)
بەکورتی ئەگەر لەپاش بڕگە بزوێنی (ۆ، و) دەرکەوتن ئەمە نێوبەندی (و) بەهۆی مکانیزمی فۆنەتیکی بەرو (و) دەچێت و ئەگەریش بە بزوێنی (ێ، ی، یٓ، ا، ە) کۆتایی هابێت، ئەمە نێوبەندی (ی) وەردەگرێت.
بۆ زانیاری زۆرتر تا چی دیکە بەشێوەی نازانستی دەمارگڕژ نەبن لەسەر بابەتی سادەی ڕێنوس و ڕێزمان و ڕای نازانستی تاکەکەسی، هەم بەرەی کلاسیک و هەم نوێی زوانیش بڕوانە ئەم بەشانە:
(پرشەدارێکی زمانەوانی بەرگی 2، سابیر ژاکاو، لاپەڕەی 30)
(وشەسازی زمانی کوردی، ڕەفیق شوانی، لاپەڕەی 19)
(بەرگی یەکەمی ڕێزمانی کوردی، ناو، ئەوڕەحمانی حاجی مارف، لاپەڕەی 112)
(ڕاسپاردەکانی کۆنفرانسی بەرەو ڕێنوسێکی یەکگرتوی کوردی، ئاکادیمیای کوردی، لاپەڕەی 34 سرنجڕاکێش ئەمەیە هەموشتێک بەناوی بڕیاری ئەکەدیمیا دەخزێنە نێو مێشکی فێرخوازی نوێ)
(وشەسازی زمانی کوردی، عەبدولواحید موشیر دزەیی، لاپەڕەی 120)
(پەیوەندی ئاستی مۆرفۆلۆجی، بازیان یونس محێدین، لاپەڕەی 73)
(آواشناسی و دستور زبان کُردی، علی ڕخزادی، لاپەڕەی 132)
(وشەسازی، یوسف شەریف سەعید، لاپەڕەی 29)
(لێکدانەوەیەکی پڕاگمەتیکی بۆ واتای مۆرفیمە وشەداڕێژەکان، نەوزاد ئەنوەر، عومەر، گۆڤاری ئەکەدیمیای کوردی ژمارە 32، لاپەڕەی 16).
(یاسا فۆنۆلۆجیەکان لە شێوەزاری کەرکووکدا، ئومید بەرزان برزو، گۆڤاری ئەکەدیمیای کوردی، لاپەڕەی 102).
(لە ڕێزمانیکەوتن، عومەر ئەحمەد عەزیز، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، لاپەڕەی 419)
(زمانەوانی، موحمەد مەعروف فەتاح، لاپەڕەی 88)
[1]