باتاس گوندێکە سەر بە شارەدێی #هەریر#ە، کەوتۆتە نزیک قەدپاڵی چیای هەریر، باتاس پڕە لە دیمەنی دڵگیرو جوان، بەهۆی ئەوەی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ چڕی دانیشتوانەکەی باتاس لەگەڵ هەریر ڕووی لە زیادبوون کردووە خەریکە بڵێین هیچ ڕووبەرێکی ئەوتۆ لە نێوانیان نەماوە کە بتوانین لێرەدا ئاماژە بەژمارەیەک بکەین، بۆیە ئێستا گوندی باتاس لەگەڵ شارەدێی هەریر ئەوەندە لە یەکتر نزیک بۆتەوە هەردووکیان پێکەوە لە یەک پارچه و یەک شارەدێ ئەچن، باتاس گوندێکە نزیکەی 1000 خێزان لە خۆ ئەگرێت، باتاس پێگەیەکی زۆر گرنگی هەیە لە ڕووی بایەخی جوگرافی و کشتوکاڵی و ئاژەڵداریەوە، #دەشتی هەریر و باتاس#یش ناوبانگی تایبەتی خۆی هەیە لە ڕووی فراوانیەوە خاکێکی بە پیت و پڕ بەرەکەتە، چەندەها بەرووبوومی کشتوکاڵی لێ دێتە بەرهەم، وە لە ڕووی بەخێوکردنی سامانی ئاژەڵیشەوە ئه و دەشتە لە چەندەها شوێنی جیا جیا بووەتە لەوەڕگا.
باتاس وەک لەسەر زاری کەسانی بەتەمەن و خاوەن ئەزموون له و گوندە ئەگێڕنەوە بە تایبەتیش بەڕێز (نەبی تەها سورچی) و بەڕێز (عەبدولڕەزاق عەبدولڕەحمان سورچی) ئاماژە بەوە ئەکەن کەوا (باتاس) ووشەیەکی لێکدراوە، کە لە دوو ووشەی (با) + (تاس) پێک هاتووە کە هەر لە سەرەتای مێژووی ئاوەدانیەوە ئه و ناوەیان وەک سەرچاوە لەوەوە وەرگرتووە کەوا ئەوکاتی ڕەشە (با) ی تووند هەڵیکردووە کە خەڵکەکەش له و سەردەمی دا (تاس) ەیان لە سەر بووە، ئیتر لەگەڵ توندی ڕەشە (با) یەکە (تاس) ە لەسەری خەڵکەکە فڕیوون، ئیتر ئەوکات وا دیارە خەڵکەکە وایان پێ باش بووە هەر لەبەر ئەمە ئه و دوو ووشەیە لێک بدەنەوه و بیکەن بە (باتاس) کە له و کاتی تا ئێستاش ئه و ناوە هەر به و شێوازە پشتاو پشت به و گوندە لکێنراوە. وە لە قەدپاڵی چیای هەریر بەرامبەر بە گوندی باتاس شوێنەوارێکی زۆر دێرین هەیە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخە دێرینەکان کە ئەویش دەرگایەکی لە بەر هەڵکەندراوه و وێنەی کەسێکی کڵاو ئاسنینیلەسەرە کە شیرێکی بە دەستەوە گرتووە، وێنەکە لە کەسێکی پاسەوانی بەر دەرگا ئەچێت، خەڵکی دەڤەرەکە به و شوێنەوارە دێرینە ئەڵێن (دەرگای کافران) بەڵام وێنەی سەر دەرگاکە بە هۆی ئاڕاستە کردنی گولە تەقاندنەوە بۆ مەبەستی نیشانە تێ گرتن خەریکە وورد ووردە لە ناو بچێت، ئەویش بە هۆی ئەوەی کە لە لایەن هاووڵاتیانی دەڤەرەکە بە تایبەتیش ئه و ساڵانەی کەلە سەردەمی حزبی بەعسی هەڵوەشاوە چەک و تەقەمەنی بەهۆی شەڕە یەک لە دوای یەکەکانەوە کە یەخەی ئەم ووڵاتەی گرتبوو زۆر ببوو، بێگومان ئەمە کاریگەری زۆری هەبوو بەسەر داڕمان و لە ناوچوونی وێنەی سەر دەرگاکە.
گوندی باتاس بۆ دەڤەری هەریر تەنانەت سەنتەرێکی کارگێڕیش بووە بەڵام لە ساڵانی سیەکان دوا بە دوای ئەوەی هەریر کراوەتە ناوچە سەنتەرە کارگێڕی یەکە لە باتاس گواستراوەتەوە بۆ هەریر، وە یەکەم قوتابخانەش له و دەڤەرەدا لە ساڵی 1924 هەر لە گوندی باتاس کراوەتەوە کە ئێستاش ئه و قوتابخانەیە لە پرۆسەی خوێندن درێژەی هەیە.
وە هەر لە مێژووی ئه و دەڤەرەدا لە سەرووبەندی شۆڕشی بیست دژ بە داگیرکردنی بەریتانیا لە عێراقدا شەڕی سوپای ئینگلیز کراوه و تەنانەت فڕۆکەش لە سەر دەستی پاڵەوانی ئه و دەڤەرە کەوتۆتە خوارەوە، هەر لە له و گوندە لە سەروبەندی سەدەی نۆزدەهەمی ڕابردوودا هاووڵاتیانی مەسیحیش ژیانیان بە سەر بردووە، وە هەر لە سەرووبەندی ساڵانی هەشتاکانیش خەڵکانی مەسیحیش شان بە شانی دانیشتوانی دەڤەرەکە بەرەنگاری لەشکری عێراق بوونەتەوە تەنانەت لەخوار گوندی باتاس نزیک گردی (تلێ) چەندەها شەهیدو برینداریان داوە وەک نموونە بۆ مێژوو له و قوربانیانەش باوک و کوڕێک بووە، باوکەکە بەناوی (مەغدید) بووه و کوڕەکەشی بە ناوی (شێخە) بووە. گردی(تلێ) ش درێژیەکەی بە ڕووبەری کیلۆمەترێک ئەبێت کە دەکەوێتە خوارەوەی گوندی باتاس کە ڕووبەری پانیەکەی 600 مەتر دووجا ئەبێًت، مێژووی ئه و گردە بە دڵنیاییەوە کەس نازانێت بۆ کەی دەگەڕێتەوە بەڵام پێش گوندی باتاس ئه و ئاوەدانیەی لێ بکەوێتەوە سەرەتا خەڵکەکە لە دەورو بەری ئه و گردە نیشتەجێ بووینە، بەڵام وەک کەسانی بە تەمەن و خاوەن ئەزموون له و گوندە باسی لێوە دەکەن بەهۆی زۆرو بۆری مشک و جورجەوە ژیان لەوێ زۆر بە زەحمەت کەوتبوو، بۆیەخەڵکەکە شوێنەکەی خۆی لەوێ بە درێژایی کیلۆمەترێک بە ناچاری دوور خستۆته و هەر بۆیە بۆ مەبەستی نیشتەجێ بوون هاتوونەتە گوندی باتاس وەک ئێستا ئه و هەموو ئاوەدانیەی لێ کەوتۆتەوە، وە سەر بەرزایی ئه و گردە کە دیمەنێکی زۆر سەرج ڕاکێشی هەیە بە تایبەتیش لە وەرزی بەهاردا هەم بووەتە شوێن سەیرانگای خەڵک و هەم بووەتە شوێن لەوەڕگا بۆ ئاژەڵ، وە گردی (تلێ) کەوتۆتە نزیک دوو مەزارگەی پیرۆز کە ئەوانیش (مەزارگەی شێخ پیربال) و (مەزارگەی شێخ سالار) وە هەروەها دانیشتوانی ئه و گوندە باس لەوە دەکەن کەوا لە ساڵانی هەشتاکان جارێکیا ن شۆڤەڵ لە بەشێکی بچووکی خوار لێواری گردی (تلێ) ی داوه و هەندێ شتی کۆنیان وەک مۆری و مەرجان و گۆزه و بابەتی تر دۆزیوەتەوە 0 گوندی باتاس لە ساڵانی هەشتاکان iمن لە یادمە لە کانیە فراوانەکەی (سارد ئاو) مەلەوانگەیەکی بە ڕووبەری سەد مەتر دووجا لێ بوو خەڵکەکە نەک هەر لە گوندی باتاس بەڵکو لە هەریرو دەوروبەرەکەشی دەهاتن بۆ مەلەوانی کردن کە ئێستاش مەلەوانگەکە لە شوێنەکە نەماوە بەڵام کانیەکە کە پێی دەڵێن (سارئاو) ئاوێکی زۆرو ساف و پێگەردو سازگاری وەک و جاران هەر لێ هەڵ دەقووڵێت و لەجۆگەلەیەکی دوورو درێژ بە نێو ڕەزو باخچە جوانەکانی گوندی باتاس ڕەت دەبێت و خەڵکەکە بۆ بەروبوومی کشتوکاڵی دەتوانێت سوودی لێ وەربگرێت. لە دوایدا ئەڵێم گوندی باتاس بە دیمەنە دڵرفێن و جوانی باغەکانی و کانیە سازگارەکانی و خاکە فراوان و تیشە شاخاویەکەیەوە هەمیشە بووەتە جێگای ئاسوودەیی بۆخەڵکەکەی.[1]