ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان
لە لایەن شازدە ناوەندی کلتووری و سی و سێ کەسایەتیی پسپۆر و شارەزا لە بەڵگەنامە و دەستنووس، ڕۆژی 1ی جۆزەردان بەرامبەر بە 22ی مەی، وەکوو ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان دیاری کرا.
دەقی ڕاگەیەندراوەکە بە سێ شێوەزاری سۆرانی/ kurmancî/ هەورامی لە خوارەوە بخوێننەوە:
٭٭٭٭
(1ی جۆزەردان ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان پیرۆز بێت)
ڕۆژی 1ی جۆزەردان بەرامبەر بە 22ی مەی لەلایەن لیژنەیەکی پێکهاتوو لە ژمارەیەک دەستنووسناس، مێژووناس، زمانناسی زمانە دێرینەکان، نووسەر و لێکۆڵەرانی کورد، وەکوو ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان دیاری کرا.
دەقی ڕاگەیندراوی لێژنەی دیاری کردنی ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان بە سێ زاراوەی سۆرانی و kurmancî و هەورامی لە خوارەوە:
(ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان پیرۆز بێت)
ڕۆژی 1ی جۆزەردان بەرامبەر بە 22ی مەی لەلایەن لیژنەیەکی پێکهاتوو لە ژمارەیەک دەستنووسناس، مێژووناس، زمانناسی زمانە دێرینەکان، نووسەر و لێکۆڵەرانی کورد، وەکوو ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان دیاری کرا.
گرینگی ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان
دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان سامانێکی هەرەگەورەی نەتەوەیی گەلی کوردن و وەکوو لە ڕابردوو و لە داهاتوویشدا دەتوانن لە دەیان بواری مێژوویی، زمانەوانی، کەلتووری، کەلەپووری، هونەری نیگارکێشی، ئایین و عیرفان، فەلسەفە، جوگرافیا و زانیارییە گشتییەکان و تاد، زانیاریمان پێ بدەن و نووری زانست بەسەر کۆمەڵگا و کتێبخانەی کوردیدا زیادتر بڵاو بکەنەوە و بە تیشکی وشە و پیتەکانیان پێش ڕێگامان بۆ ڕووناکتر بکەنەوە. لە ماوەی دەیان ساڵی ڕابردووەوە تاکوو ئێستا وێڕای خزمەتی خۆبەخشانە و بەرچاوی دەستنووسناسان و چالاکانی دەستنووسی کوردی و نووسەر و لێکۆڵەرانی کورد بەم سامانە نەتەوەیییە و میراتی باب و داپیرانمان، هێشتاکە گەردی بێنازیی لەسەر دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان نەسڕاوەتەوە و ڕۆژبەڕۆژ مەترسیی فەوتان و لەناوچوونی ڕێژەیەکی زۆری دەستنووس و بەڵگەنامە لە ئارادایە.
لە ڕوانگەی ئێمەوە دیاریکردنی ڕۆژی نەتەوەیی بۆ دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان، وێرای ئەوەی کە پێویستە و شایان و شیاوی ئەو گەنجیەیە، بە هەمان شێوە دیاریکردنی ئەو ڕۆژە دەتوانێت تا ڕادەیەک قەرەبووکەرەوەی خزمەتی کەم وێنە و لە ڕادەبەدەری دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان بێت بە شارستانیەتی کۆمەڵگای مرۆیی بە گشتی و بە تایبەتی زیندوو ڕاگرتن و ناساندنی مێژوو و زمان و کەلتووری کوردی بە مێژووناسان و لێکۆڵەران و خەڵکی نەتەوەکانیتر و جیهان. بەرچاوخستنی وردی سەرجەم خزمەتەکانی دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان بە نیشتمان، بەهۆی بایەخ و ڕادەی زۆریانەوە لەم بەیاننامەیەدا ناگۆنجێن و لانیکەم بە هەزاران کتێب و کەشکۆڵ و دیوان و ڕەگەزنامە و لێکۆڵینەوە و تێزی زانکۆ و هتد لە بوارە جیاجیاکانی مێژوو، زمان، کەلتوور و بوراەکانی ترەوە لەسەر دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان ساغ کراونەتەوە و نووسراونەتەوە.
هێشتاکە زۆرینەی ئەم سامان و گەنجینە نیشتمانییە دەستی بۆ نەبراوە و لە قوژبنی تاقچە و هێشخان و خانەقا و مزگەوت و ماڵەکاندا لە ژێر پەردوویەک لە تۆز و شێ و مۆرانەدا ماونەتەوە و لە گیانکەنشت کردندان و مەترسی کوژانەوەی چرای ڕووناکییان بۆ هەتاهەتایە لەسەرە. بۆیە دیاریکردنی ئەم ڕۆژە نەتەوەییە بۆ دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان کاریگەری ئەرێنی بەرچاوی بە تایبەتی لەسەر چەند خاڵی خوارەوە دەبێت:
یەکەم: جێ خستنی زیاتری کەلتووری قەدرزانین و پاراستنی دەستنووس و بەڵگەنامە لە لایەن تاکی کۆمەڵگەوە.
دووەم: پەرەپێدانی کەلتووری بە سامانی نەتەوەیی زانینی دەستنووس و بەڵگەنامە نەک بە مڵکی خۆ زانین.
سێیەم: بەردەست خستنی زیاتری دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان لای ئەرشیڤداران و هاوڵاتیانی نیشتمانەوە بۆ ساغکردنەوە و لێکۆڵینەوە لە لایەن نووسەران و لێکۆڵەرانی کوردەوە.
چوارەم: بەردەست خستنی زیاتری دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان لە لایەن هاووڵاتییانەوە بۆ بووژانەوە و نۆژەنکردنەوەیان لە لایەن بنکە و ئەنجومەن و بەشی دەستنووسی زانکۆ کوردییەکانەوە.
پێنجەم: ناساندنی زیاتری دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان و دەرخستن و بەرچاوخستنی مێژووی شارستانیەت و وێژە و زمانی کوردی بە هاوڵاتی کورد و کۆمەڵگەی جیهانی.
شەشەم: بوونی ڕۆژێکی نەتەوەیی پڕ شکۆ لە ڕۆژە نەتەوەییەکاندا و کاریگەری ئەرێنی شکۆداری و شانازی ئەو ڕۆژە مەزنە لە سەر بوارە جیاجیاکانی کۆمەڵناسی و دەروونناسی کۆمەڵگای کوردی.
حەوتەم: هەوڵێکی پتر بۆ ڕێگری کردن لە فەوتان و لەناوچوونی زیاتری دەستنووس و بەڵگەنامەکانی کوردستان بە هۆی کاریگەری ئەو ڕێوڕەسم، سمینار، کۆبوونەوە و پیشانگایانە کە لە داهاتوودا بە بۆنەی ئەو ڕۆژەوە بە شێوەی جیاجیا بەڕێوە دەبرێن.
هۆکاری دیاریکردنی ڕۆژی یەکەمی جۆزەردان بەرانبەر بە 22ی مانگی مەی وەکوو ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان:
نموونەی کۆنترین دەستنووس و بەڵگەنامەیەک کە لە کوردستاندا نووسراوە و ساغ ماوەتەوە و ڕێکەوتی مانگ و ساڵی نووسینەکەی پێوە ماوە، یەکێک لە قەواڵەکانی هەورامانە کە لەسەر چەرم (پێستی ئاژەڵ) نووسراوە. ڕێکەوت سەر قەواڵەی ناوبراو مانگی (وەرتەت)ی ساڵی 300ی ئەشکانی/پارتییە. ساڵی 300ی ئەشکانی بەرامبەرە بە ساڵی 688ی کوردی و ساڵی 12ی پێش زایین. مانگی وەرتەت لە ڕۆژمێری ئەشکانیدا سێیەمین مانگی ساڵ و مانگی کۆتایی وەرزی بەهارە، واتا مانگی جۆزەردانی کوردی بەرامبەر بە مانگی مەی لە ساڵی زایینی.
ئەو سێ بەڵگەنامە مێژووییە کە لە جیهاندا به (قەواڵەکانی هەورامان) ناسراون، بەهاری 1909ی زایینی لەلایەن سۆفی عەبدۆڵڵا خەڵکی گوندی دووڕۆ لە ئەشکەوتی (گۆڕەو کناچێ) لە شوێنێک بە ناوی دواڵان لە قەراخی چۆمی سیروان لە بەرانبەر گوندی بنۆڵ لە کوێستانی کۆساڵان لە ناو هۆمبەیەکدا دۆزراوەتەوە. ئەو هۆمبەیە وێڕای 15-16 قەواڵە، ڕێژەیەک پەتومۆم و دانەوێڵەی هەرزنیشی تێدا بووە. پەتی قەواڵەکان خوری ڕێسراوە و مێوتاوی کراوە. کەواتە بەو شێوەیە پەتومۆم کراوە و بەستراوە و لە هومبەکە خراوە.
بەداخەوە باقی قەواڵەکان بەهۆی دەستاودەست کردن و کەمتەرخەمییەوە فەوتاون یا تا ئێستە ئاشکرا نەبووە. 3 قەواڵەی براوەتە مۆزەخانەی بریتانیا و بە پێناسە و کۆدی ئەرشیڤخانەوە پارێزراوە و وێنە و دەق و زانیاریەکانی بەردەستە بۆ لێکۆڵینەوە. دوای ئەوەی کە سۆفی عەبدوڵا قەباڵەکان هەڵدەگرێ، دەیسپێرێ بە شێخ عەلائەدینی بیارە باوکی شێخ عوسمان نەقشبەندی کە ئەو کاتە دانیشتووی گوندی دووڕۆ بووە. پاشان هەواڵی قەواڵەکان دەگاتە دکتۆر سەعید خان کوردستانی (1862-1939) کوڕی مەلا ڕەسووڵ مەریوانی لە شاری سنە. دکتۆر لە سەفەرێکدا بە مەبەستی چارەسەرکردنی نەخۆشی حەسەن خانی ڕەزاو بەرەو هەورامان دەڕوات. گوایە لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشییە، حەسەن خان داوا لە شێخ عەلائەدین دەکا قەواڵەکان بە دکتۆر سەعید خان بدات. لە کۆی قەواڵەکان 3 دانەیان دەکەوێتە لای دکتۆر و ئەویش دواتر لەگەڵ چەند دەستنووسی تر وەکوو کەشکۆڵەکەی شێخ عبدالمومنی مەردۆخی (نووسین: 1783 ز.) دەیبات بۆ لەندەن. ئینجا قەواڵەکان دەباتە لای پڕۆفسۆر ئیدوارد گرانویل بڕاون (1862-1926). پاش خوێندنەوە و دەرکەوتنی گرینگی مێژوویی قەواڵەکان لە بازاڕێکی تایبەتدا دەفرۆشرێن و سەرنجام دەبرێنە مۆزەخانەی نەتەوەیی وڵاتی بریتانیا و لەوێ ناسنامەی بەڵگەنامەییان بۆ ڕێک دەخرێ و تا ئیستە بە ناونیشانی (MS. 38, 895 A.), (MS. 38, 895 B.) ,(MS. 38, 895 C.) پارێزراوە.
ئێمە وەکوو لیژنەی دیاریکردنی ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان، لە سەر بنەمای ڕێکەوتی مانگ و ساڵی نووسینی یەکێک لە 3 قەواڵەکەی هەورامان، دوای چەندین کۆبوونەوە و دانیشتن و لێکۆڵینەوە و گۆڕینەوەی ڕا و بۆچوون لە نێوان ئەندامانی لیژنەدا، ئەو ڕۆژەمان دیاری کرد.
ئێمە بۆ دانانی ڕۆژی سەمبۆلیکی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان پشتمان بەو چەند بەڵگە نووسراوەیە بەستووە کە لەسەر خاکی ئێمە و بۆ مەبەستی گرێبەستی کڕین و فرۆشتنی پارچە ڕەزێ لە هەورامان نووسراوەتەوە و تا ئێستەش ماونەتەوە. لە ئەنجامی هاوڕایی و هاوئاهەنگی ئەو چەند کۆبوونەوە و وتووێژە، لیژنەی ناوبراو ڕۆژی 1ی جۆزەردانی کوردی بەرامبەر بە 22ی مەی مانگی زایینی کە دەکەوێتە ناو وەرزی خۆشی بەهاری کوردەواری، بە ناوی (ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان) دیاری کرد.
ناوەند، بنکە، ڕێکخراوە و ئەرشیڤخانەکانی بەشداربوو لە دیاریکردنی ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان (بەپێی ڕیزبەندی ئەلفوبێ):
1- بنکەی ژین بۆ بووژاندنەوەی کەلەپووری بەڵگەنامەیی و ڕۆژنامەوانیی کوردی سلێمانی.
2- توێژینگەی کوردستانناسی زانکۆی کوردستان (بەشی بەڵگەنامە و دەستنووس) سنە.
3- دامەزراوەی مەلا ئەبووبەکری موسەنیفی چۆڕی (بەشی دەستنووسەکان) مەریوان.
4- دەستنووسخانەی دیجیتاڵی باقلاوا (ئەرشیڤی کەسیەتی)- سەردەشت.
5- دەستنووسخانەی زانکۆی سۆران.
6- ڕێکخراوی جیهانی کورد.
7- سەنتەرێ قوبەهان بۆ ڤەکۆلینێن بەلگەنامە و دەستنڤیسان ل بەهدینان دهۆک.
8- کتێبخانەی دیجیتاڵی بەڵگەنامە و دەستنووسی هەرەس (ئەرشیڤی کەسیەتی)- سنە.
9- کتێبخانەی دیجیتاڵی دەستنووسیەکانی بان لەیلاخ (ئەرشیڤی کەسیەتی)- دێولان.
10- کتێبخانەی دیجیتاڵی دەستنووسی کوردی (ئەرشیڤی کەسیەتی)- ئاڵمان.
11- کەشکۆڵ (گۆڤاری زانستیی بەڵگەنامە و دەستنووسی ناوچە کوردنشینەکان) مەهاباد.
12- مێژووی وێنەیی ئەرشیڤ و بەڵگەنامەی کوردستان (ئەرشیڤی کەسیەتی)- مەریوان.
13- ناوەندی پێکەوە ژیانی کورد و ئاڵمان لە نورێنبێرگ – ئاڵمان.
14- ناوەندی کەلەپووری و فەرهەنگی ڤەژین (بەشی دەستنووس)- مەریوان.
15- ناوەندی کوردستان بۆ دۆکیۆمێنت و لێکۆڵینەوەی ئەکادمی زانکۆی سلێمانی.
16- ناوەندی نووسەرانی کوردستان.
لیژنە و دەستەی دیاریکردنی ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان (بە پێی ڕیزبەندی ئەلفوبێ):
1- ئەحمەد موسەنیفی، ئەندامی بەشی دەستنووسی دامەزراوەی موسەنیف و ئەندامی کەلەپووری کوردیی ڤەژین مەریوان.
2- ئیدریس پیری، نووسەر و لێکۆڵەر، دەستنووسناس و بەرپرسی کتێبخانەی دیجیتاڵی دەستنووسی کوردی وڵاتی ئاڵمان.
3- ئیرەج مورادی باقلاوایی، نووسەر و لێکۆڵەر، بەرپرسی دەستنووسخانەی دیجیتاڵی باقلاوا سەردەشت.
4- ئێسماعیل شەمس، مێژووناس و مامۆستای زانکۆی تەباتەبایی و بەرپرسی بەشی کوردیی دایرە المعارف ئیسلامی تاران.
5 بێهروز ئەنساری، وتەبێژ و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری ڕێکخراوی جیهانی کورد وڵاتی ئاڵمان.
6- تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، توێژەر و نووسەر و ئەرشیڤداری دەستنووس لە بادینان – دهۆک.
7 حسێن زانا، شارەزا لە بواری دەستنووس و ئەرشیڤدار- ئەستەمبۆڵ.
8- خالید سادینی، نووسەر و توێژەری بواری وێژەی کرمانجی وان.
9- خەیڕۆڵڵا ئاجار، مامۆستای زانکۆ و چالاکی دەستنووس- ماردین.
10- ڕزگار تەیب جەباری، توێژەر و خاوەنی ئەرشیڤی بەڵگەنامە و دەستنووس – هەولێر.
11- ڕەفێق ساڵح، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری بنکەی ژین بۆ بووژاندنەوەی کەلەپووری. بەڵگەنامەیی و ڕۆژنامەوانیی کوردی سلێمانی.
12 زەفەر ئۆنۆر، دەستنووسناس و مامۆستای زانکۆ - غازی عەنتاب.
13- سەباح جەباری، شارەزا و زمانناسی زمانە دێرینەکان پاوە.
14- سەمەن ناز عەباسی، ئەرشیڤداری بەڵگە و دەستنووس دێولان.
15- عەبدوڵڵا حەبیبی، نووسەر و لێکۆڵەر و چالاکی بواری دەستنووس نۆدشە.
16- عەبدوڕەحمان ئەداک، مامۆستای زانکۆ و چالاکی بواری دەستنووس ماردین.
17- عەلیڕەزا خانی، نووسەر و مامۆستای ئەدەبیات و چالاک لە بواری دەستنووسی ناوچەی ئیلام و کرماشان ئەیوان.
18- فەرهاد عێزەتی زادە، نووسەر و توێژەری بواری شانامە و دەستنووسناسی ئیلام و کرماشان – ئاڵمان.
19- فەنەر ڕۆژبەیانی، دەستنووسناس، نووسەر و توێژەر عەفرین.
20- کاروان عوسمان خەیات، نووسەر و خاوەنی ئەرشیڤی دەستنووس و بەڵگەنامە – کەلار.
21- موحەممەد ڕەشید ئەمینی، نووسەر و لێکۆڵەر و چالاکی بواری دەستنووس پاوە.
22- موحەممەد زاهیر ئەرتەکن، شارەزای بواری دەستنووس – بیبگۆڵ.
23- موحەممەد سابر شێخ مووس، خوێندکاری دکتۆرا و پسپۆڕی بواری دەستنووس قامیشلۆ.
24- موحەممەد عەبدوڵڵا پێنجوێنی، مامۆستای زانکۆ شارەزای بواری دەستنووس- سۆران.
25- موحەممەد عەبدولی، نووسەر و لێکۆڵەر و دەستنووسناس، بەرپرسی گۆڤاری کەشکۆڵ مەهاباد.
26- موحەممەد عەلی قەرەداغی، نووسەر و لێکۆڵەر، دەستنووسناس و خاوەنی ئەرشیڤ سلێمانی.
27- موحەممەد غەریب فەیزی، ڕۆژنامەوان و یارمەتیدەری ڕاگەیاندنی لیژنە.
28- موستەفا ئۆزتورک، مامۆستای زانکۆ و چالاک لە بواری بەڵگەنامە و دەستنووس ماردین.
29- نەوید نەقشبەندی، مامۆستای زانکۆ و ئەندامی توێژینگەی کوردستانناسی زانکۆی کوردستان سنە.
30- هەردی مەهدی میکە، مامۆستای زانکۆ و بەڕێوەبەری ناوەندی کوردستان بۆ دۆکیۆمێنت و لێکۆڵینەوەی ئەکادمی زانکۆی سلێمانی.
31- هێرش کەماڵ ڕێکانی، بەڕێوەبەری سەنتەری قوبەهان و بەرپرسی گۆڤاری نیژەن دهۆک.
32- هێمن عومەر خۆشناو، مامۆستای زانکۆ و بەرپرسی دەستنووسخانەی زانکۆی سۆران.
33- یوسف بالوکەن، شارەزای دەستووس و مامۆستای زانکۆ یۆزغات ئەنکارا.
لە کۆتاییدا (ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان) لە سەرجەم نەتەوەی کورد و پێکهاتەکانی ناو خاکی کوردستان بە تایبەت هۆگران و چالاکان و خزمەتکارانی ئەو بوارە پێروز بێت.
لیژنەی دیاریکردنی ڕۆژی دەستنووس و بەڵگەنامەی کوردستان
چوارشەممە 28ی گوڵانی 2722 کوردی (18 مەی 2022)
[1]