مورتەزا نەی داودو عەلی مەردان

هەر کاتێک باس لەهونەری گۆرانی و مەقاماتی کوردی دەکرێت، هونەرمەندی گەورەی کورد مامۆستا عەلی مەردان بەکۆڵەیەکی بنەڕەتی ئەو هونەرە دادەنرێت. عەلی مەردان بەتەنیا گۆرانیبێژو مەقامبێژ نەبوە، بەڵکو ئەو دانەری چەندین مەقام و ئاوازی ڕەسەنی کوردییە، کە پێشتر لەهونەری کوردیدا نەبون و کەس نەیزانیون. کاتێک مورتەزا نەی داودی ژەنیارو ئاوازدانەری ناوداری ئێرانی و بەبنەچە جولەکە دێتە بەغدا بەدەنگە خۆشەکەی ئاشنا دەبێ لەگەڵ خۆی دەیبا بۆ تاران لەگەڵ ئورکستراکەی جوانترین گۆرانیەکانی عەلی مەردان تۆمار دەکات.

موردەخای نەی داڤید کە لەئێراندا زیاتر بەمورتەزا نەی داود ناسراوە، ساڵی 1900 لەتاران لەدایکبووەو پاش هەڵگیرسانی شۆڕشی ئێران ئەو وڵاتەی بەجێهێشتوەو ساڵی 1990 لەسانفرانسیسکۆی ویلایەتی کالیفۆرنیای ئەمەریکا کۆچی دوایی کردوە، ئەو وەک یەکێک لەژەنیارو ئاوازدانەرە گەورەو مێژوییەکانی ئێران ناودەبرێت.

نەی داود کە لەخێزانێکی جولەکەی هونەریی تێکەڵ بەموسیقاو شیعرو گۆرانی چاوی بەدنیا هەڵهێناوە، هەر لەتەمەنی منداڵییەوە فێری موزیکژەنین بوە لەسەر دەستی باوکی، کە ئامێری تارو زەڕبی ژەنیوە. پاشان لای دەروێش خان ڕەدیفی موسیقای خوێندوە، نەی داود لەبیستەکانی سەدەی ڕابردودا کە لەهەڕەتی گەنجێتیدا بوە، فێرگەیەکی مۆسیقا دەکاتەوەو پاشان لەگەڵ ئورکسترای ڕادیۆی تاران کار دەکات و ئاشنا دەبێت بەهونەرمەندانی ئێرانی، لەوانە ژنە هونەرمەندی ناودار قەمەر ملوک وەزیری، کە 100 ساڵ لەمەوبەر ئاواز بۆ شیعری مورغی سەحەری ملوک شوعەرای بەهار دادەنێت و بەدەنگی ئەم ژنە هونەرمەندەو سازی نەی داود تۆمار دەکرێت.

گۆرانییەک کە بەسیاسیترین گۆرانی ئێرانی و بەزمانحاڵی خەڵکی ئێران دادەنرێت و تا ئێستا دەیان هونەرمەندی ئێرانی وتویانەو دەیڵێنەوە وەک شەجەریان و شەکیلاو هومایۆنی شەجەریان و گوگوش.

نەی داود کە چەندین ئاوازی تری بۆ زۆربەی هونەرمەندان داناوە، کاتێک بۆ سازکردنی کۆنسێرتێک بانگهێشت دەکرێت بۆ بەغدا لەڕێگەی ڕادیۆوە بەدەنگی هونەرمەندی گەورە ی کورد مامۆستا عەلی مەردان ئاشنا دەبێت و سەرنجی ڕادەکێشت.

نەی داود بانگهێشتی مەردان دەکات بۆ ئۆرکێسترای تاران و لەگەڵ خۆی دەیبات و دیارترین ئاوازو گۆرانی و ئەلبومی ناوازەی بۆ ئامادە دەکات، کە لەڕوی تەکنیکی مۆسیقاو تۆمارکردنی دەنگ و مۆسیقاوە لەوپەڕی ئاست بەرزیدایە، کە لەم ئەلبومەدا دەنگی تار بەدەست و پەنجەی نەی داودو مۆسیقای ئۆرکێسترای تاران و دەنگی گۆرانی و مەقامی نەهاوەندی مەردان ئارامیی بەرۆح دەبەخشن.

عەلی مەردان لەساڵی 1904 لەگەڕەکی تەکیەی شاری کەرکووک لەدایک بووە. خوێندنی لەتەکیەی کەرکووک لەلای مامۆستای دەنگخۆش مەلا ڕەووف فێری تەجویدی قورئان و مەقاماتی کوردی و قۆڕیاتی تورکمانی بووە.

عەلی مەردان پاش هەشت ساڵ تەکیە، شاری کەرکووکی بەجێهێشتوەو بەماڵەوە چونەتە گوندی لەیلان و تەمورژەنێکی بەتوانای بەناوی خدر بارام ناسیوە کە سوودێکی زۆری لێوەرگرتوە بۆ مەقاماتی کوردی و پاشان کە دەچێت بۆ بەغدا، مەقاماتی کوردی و فارسی و عەرەبی لەمامۆستایانی تری فارس و عەرەب و کورد فێر دەبێت.

پاشان خولیای فێربونی مۆسیقای هەبوەو خۆی فێری ئامێری عود کردوەو لەڕادیۆی بەغدادو کەرکووک دەستی بەگۆرانی وتن کردوەو هاوڕێیەتی خۆش بووە لەگەڵ شاعیران فایەق بێکەس و ئەحمەد هەردی. شارەزایی هەبوە لەئەدەبی کوردی و بۆ گۆرانی و مەقامەکانی شیعری جوانی شاعیرانی کوردی هەڵبژاردوە.

عەلی مەردان لەباسکردنی ژیانیدا دەڵێت بۆ گوزەرانی ژیانم، بەپای پەتی و سەری کۆتەوە، جوتیاری و شوانی و گاوانیم کردووە. لەشاری بەغداد بوم بەهاوڕێی مورتەزاخانی ئیسفەهانی و ئەسغەری هەمەدانی و محەمەد سەعیدی سابڵاغی و زۆر شت لەوانەوە فێربووم، چل شەویش لەگەڵ سەید عەلی ئەسغەری کوردستانی بوم.

لەبەناوبانگترین گۆرانیەکانی ماۆستا عەلی مەردان: فاتمە، گیانە بەسییەتی، خۆم و عودەکەم، کەتان کەتانە، ئەسمەر، وەرە قوربان، ڕەنجی بێوەرم، هەوری لە قەدی ئاڵاوە، ئەڕۆی ئۆغر، مامە، کەی دێتەوە، لەخرنە خرنە، هەتا مردن، ئەڵوەن ناوت شیرینە، ئای چەندم خۆش دەوێ، هەر تۆم ئەوێ تۆ، مینا گیان، لە کەلە دەنگی ساز دێ، گوڵەباخ، کراس کودەری ئاوریشم، سەد جار بەو مانگە، هەستە با بچین بکەین تەماشا، کۆڵان بەکۆڵان، ئەم پەرچەم و ئەگریچە...

مامۆستا عەلی مەردان پاش نیو سەدە خزمەتی بێوچان بۆ ئاوازو گۆرانی کوردی، لەتەمەنی 77 ساڵیدا لە24ی تەمموزی ساڵی 1981 کۆچی دوایی کردو لەشاری کەرکووک لەگۆڕستانی شێخ محێدین بەخاک سپێردرا.[1]