بۆچی گومان لە #فەرهەنگی خاڵ# دەکەن؟!
#کامەران سوبحان#
(شەش زانیاریی لەبارەی فەرهەنگ، لە زمانی کوردیدا)
یەکەم: گومانکردن لە فەرهەنگی خاڵ، مایەی خەم و نیگەرانییەکی قوڵە! بەداخەوە، کەسانێک هەن بێ سەرچاوە و بەڵگەی درووست، گومان لە یەکێک لە فەرهەنگە دەوڵەمەند و دانسقەکانی کتێبخانەی کوردیی دەکەن!
دووەم: لە دوێنێوە، چەند هاوڕێ و دۆستێک ئەو هەواڵەم بۆ دەنێرن، گوایە فەرهەنگی خاڵ، لە دانانی #شێخ محەمەدی خاڵ#، خۆی نەینووسیووە و مستەفا کوردیی ناوێک، نووسیویەتی و هێناویەتی بۆ شێخ محەمەدی خاڵ، پێیدابچێتەوە، ئەو بەناوی خۆیەوە بڵاویکردوەتەوە!
سێیەم: جارێکیان لای د. #عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ# بووم (یادی بەخێر) مامۆستایەکی زانکۆ، ئەم پرسیارەی لە د.عیزەدین کرد، ڕاستە دەڵێن فەرهەنگی خاڵ شیخ محەمەدی خاڵ خۆی نەینووسیووە؟ د.عیزەدین زۆر بە توڕەییی وەڵامی دایەوە و پێیوت: تۆ نە شارەزای فەرهەنگیی، نە فەرهەنگی خاڵیشت خوێندوەتەوە، گەر نا، ئەو گومانەت نەدەبوو!
چوارەم: من نازانم ئەم واتە واتە، لەبارەی (فەرهەنگی خاڵ)لە چییەوە هاتووە؟ بەڵام ئەوەی کەمێک شارەزای زمان و بەرهەمەکانی شێخی خاڵ بێت، ئەم گومانە ناکات! بەو بۆنەیەوە، ئەم ڕۆژانە، جارێکی دیکە کۆ بەرهەمەکانی خاڵم خوێندەوە، لە ناویاندا فەرهەنگی خاڵ هەیە، کە ئەم هەواڵەم بیست جارێکی تر گەڕامەوە بۆ ئەو فەرهەنگە دەوڵەمەندە و کۆڵێک خەمم خوارد، بۆ ئەو کەسانەی ئەم گومانە دەکەن!
پێنجەم: فەرهەنگی خاڵ، یەکێکە لە دێرینترین فەرهەنگە کوردییەکان، شێخ محەمەدی خاڵ، بە 41 ساڵ و بە سێ بەرگ نووسیوویەتی. هەزاران وشەی هەموو شێوە زارە کوردییەکانی تێدایە. ساڵی 1935 دەستیپێکردووە و ساڵی 1976 هەر سێ بەرگەکەی تەواوکردووە، بەم شێوەیە:
بەرگی یەکەم: 338 لاپەڕە 1960
بەرگی دووەم: 338 لاپەڕە 1964
بەرگی سێیەم: 511 لاپەڕە 1976
لە دوای ڕاپەڕین، ئەم فەرهەنگە چەند چاپێککراوەتەوە، پوختەترینیان، چاپی دەزگای ئاراسە. لەم ماوەیەشدا، لەناو کۆبەرهەمەکەیدا، فەرهەنگی خاڵ، لەلایەن ناوەندی هزری و ڕۆشنبیریی خاڵ بە یەک فەرهەنگەکە بەرگ چاپکراوەتەوە. جگە لە چەند چاپێکی تری، لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
شەشەم: کورد، پێچەوانەی میللەتانی تر، لە بواری نووسینی فەرهەنگی زماندا، هەژارە! تا ناوەڕاستی سەدەی ڕابردوو، ژمارەی ئەو فەرهەنگانەی لەبارەی زمانی کوردیی نووسرابوون، ئێجگار کەمبوون، بەناوبانگترینیان، ئەم فەرهەنگەی خاڵە. کە بە یەکێک لە فەرهەنگە زۆر دەوڵەمەندەکانی زمانی کوردیی دادەنرێت. پێش ئەم فەرهەنگەش، دێرینترین فەرهەنگی کوردیی فەرهەنگی (#نەوبەهار#)ی #ئەحمەدی خانی#یە لە ساڵی 1094 نووسیویەتی، پاشتر فەرهەنگی (#ئەحمەدی#) لەلایەن #شێخ مارفی نۆدێ#.
وێنەکە: لە کتێبخانەکەی شیخ محەمەدی خاڵ، بە پێنووس و لاپەڕە و کتێبخانەکەی خاڵ. [1]