لە تەعریبی کۆنینەوە بۆ تەعریبی نوێ
تەعریبی نوێ. هەروەک تەعریبی کۆنە. هەردوکیان پاشماوەی بۆگەنی ناسیونالیستی پەڕگیری عەرەبییە. ناسیونالیستی نەتەوەی چاوچنۆکی سەردەستە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە عیراق لە زۆرینەی عروبی بەرجەستەیە و لە شوێنی تریش لە نەتەوەی زاڵیت دا. ئەم تەعریبە لە زمانی عیراقی مەلەکییەوە سەری ڕەوتی عێراقێتی نەرم و دەوڵەتی نوێی خوارد. لە قۆناغی ڕۆمانسیەتی مەلیک فەیسەلی باوکی ئەو دەوڵەتەوە. گیانی نیشتمانپەروەری تازە سەرهەڵداوی عیراقی دوای قۆناغی عوسمانێتی و دوای لکاندنی کوردستانی جنوبی بە #بەغدا#وە، لە ڕەگوڕیشەوە هەڵکێشا. ئەو کاتەی مەلیک فەیسەل لە یاداشتە مێژووییەکەیدا خەفەتی لە نزمی گیانی نیشتمانپەروەری عیراقییەکان دەخوارد و بە کۆمەڵێکی ناهۆمۆجین و گەلەکۆمەکێیەکی قەبیلە و عەشیرەتی لە قەڵەم دەدا، نەیزانی کوڕەکەشی، مەلیک غازی، گوێی لە بانگەوازیی نیشتمانپەروەرێتی ڕۆمانسی باوکی نییە و عیراقی زۆرینە عەرەبی بەرەو عروبە و تەوەربەندی نازی و ئێزگەی نهێنی قەسری زهور دەبات.
تەعریب لەگەڵ هەڵکشانی ڕۆحی عروبە لە بەغدا و لەناو ئەفسەرانی نەتەوەییدا کارێکی کرد سیمای عێراقێتییەکی بێ وەی و بێ مەزەڕەتی نوری سەعید و مەلیک فەیسەل بشێوێنێ و ملبکێشێ بۆ بزووتنەوەی ڕەگەزپەرستی ڕەشید عالی گەیلانی و ئینجا بەرەو هەڵکشانی دەمارگیری نەتەوەیی لەناو گۆڕانکاری دوای چواردەی تەمموزی ساڵی 1958دا. دەماری عروبی لەناو جەستەی بزووتنەوەی ئەفسەرانی ئازادیخوازی تەمموزی 1958 کە توانیان گیانی عێراقێتی زەعیم عەبدولکەریم قاسم گەمارۆ بدەن، بووە وزەیەکی هەڵکشاو کە پێویستی بە شوێنێک هەبوو گرژی و نائارامی خۆی تیا بەتاڵ بکاتەوە. ئەو شوێنە کوردستان و تەعریبکردنی شریتی تەعریب بوو لە #کەرکووک# و #خانەقین# و هەموو دەڤەرەکانی کە دوایی لەناو چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستوردا، نازناوی ناوچە کێشە لەسەرەکانیان وەرگرت.
عروبە و ناسیونالیستی پەڕگیر لە دەورانی عەبدولسەلام عارف و ئینجا بەعسی یەکەم 1963 و بەعسی دووەم 1968، پێویستی بە گۆڕەپانی خۆ تاقیکردنەوە هەبوو.
تەعریب و تەرحیل و تەبعیس دوا پلەی ناسیونالیستی عەرەبی بوو. وەک چۆن لە ئەدەبیاتی چەپدا دەگوترێ ئیمپریالیزم دوا پلەی سەرمایەدارییە. تەرحیل و تەسفیری کوردی فەیلیش لە بەغدا هەر خۆی کەیسێکی جیاواز و گەورەشە کە ئەویش بزمارێکی تری لە تابوتی ناسنامەی عێراقێتی دەوڵەتی عیراق داوە.
تەعریبی نوێ هەروەک تەعریبی کۆنە. پاشەرۆی ناسیونالیستی عەرەبییە بە هەندێک جیاوازی بەرچاوەوە کە پەیوەندی بە گۆڕینی زەمەن و زەمانی قودرەتمەندی دەوڵەتەوە هەیە لە جێبەجێکردنی سیاسەتی تەعریب و لە چەماندنەوەی باسکی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کوردستان و شکاندنی ئیرادەی هێزە سیاسییەکانییەوە.
جیاوازییەکی تریش هەیە:
تەعریبی کۆن کە بەعس گەیاندییە ترۆپک، تەعریبێکی سوننی مەشرەبە کە ئەزموون و دەرس لە تەتریک و تۆرانیزمەوە، لە خوزعبلاتەکانی ساتع حسری و (یانەی موسەنا) و یارییە منداڵبازییەکانی بەعسی ڕۆمانسی میشیل عەفلەقەوە وەرگرتووە. واتا تەعریبێکی دەرچووی قوتابخانەی تورکیزمە.
بەڵام تەعریبی نوێ لە فراوانخوازی شیعەگەرێتی و چیرۆکەکانی ململانێی شیعە و سوننە و شەڕیان لەسەر ناوچەی تفوز و فراوانکردنی مەزهەب گەراییەوە هێز و وزەی وەرگرتووە. مەزهەبگەرایی شیعە و سوننە لە دیوە فەرهەنگییەکەیدا، وەک سیاسەتی ئینگلۆ سەکسۆنی و فرانکۆفۆنی غەربەزەدەیی و ئیفرەنجی لێهاتووە کە جگە لە قەڵەمڕەوی سەربازی، بیر لە قەڵەمڕەوی فەرهەنگی و کەلتوری دەکاتەوە. جا مەعلومە بۆ میللەتانی بندەست داگیرکاری فرانکۆفۆنی و ئینگلۆ سەکسۆنی هەر داگیرکارییە و فەرقی نییە. تەعریب سونی مەزهەب و هی شیعی مەزهەبیش فەرقی نییە لە بەشی کوردی و کوردستان دەخوا.
تەعریبی نوێ لە دۆخێک هاتۆتە کایەوە کە دوای ڕیفراندۆم و کەشفی حیجابی نیەتی کورد و عەرەبی عیراقە لە هەمبەر یەکتری. حوجە و بەهانەی خیتابی کوردی و کوردستانی لە ڕیزکردنی مەبنا فیکری و سیاسییەکانی ناسنامەی هاوبەشی عیراقێتی نوێ و فیدالیزم، کورتی هێناوە و هەناسەی سوارە. لەنێوان خیتابی گۆشەگیری کەم ناوەرۆک و زەردهەڵگەڕاوی بەشێکی ناسیونالیستی کورتبینی کوردی و شەپۆلی نوێی تەعریبی شیعەگەرایی زۆر لێڵی هەیە کە میدیای هاشۆهۆشی میللیگەرایی و نەتەوەبازی درۆزنانەی میدیای چەواشە ناتوانێ ڕوونی بکاتەوە، بەڵکو لێڵتری دەکات.
تەعریبی نوێ هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ قۆناغی هێرشبردن، وەک تەعریبی قۆناغی بەعس، بەڵکو تەعریبێکە زیاتر ئیش لەسەر پەکخستنی ڕێوشوێنە دەستورییەکانی کێشەی ناوچەکانی ماددەی 140 دەکات. بە مانای ئەوەی پەکی جێبەجێکردنی وردەکارییەکەی دەکات، یان گەمارۆی دەدات، یان لە ناوەرۆکی یاسایی و دەستوری خۆی بەتاڵی دەکاتەوە.تەعریبی نوێ دەزانێ زەحمەتە بتوانێت بگەرێتەوە بۆ قۆناغی هێرشبەری تەعریبی جاران لە پێش 2003، بەڵام دەشزانێ شۆکی بزووتنەوەی کوردایەتی دوای ڕیفراندۆم و دوای 16ی ئۆکتوبەر، پاشەکشێی یەک بەرەیی و یەک خیتابی کوردستان، دەرفەتی پێدانەوەی وزەی بە کوردستان نەداوە و ئیرادەی کوردستانیی بەهێز نەکردۆتەوە.
بۆیە تەعریبی نوێ کار لەسەر مەسەلەی وەخت دەکات تا بتوانێ لە شەترەنجی ململانێکەدا هەندێک کارت لە کورد بباتەوە و لە پێگەیەکی بەهێزترەوە ململانێ ئەزەلییەکەی لەگەڵ کورد درێژە پێبدات.
تەعریبی سوننی تا 2003 بێ پەروا هەموو دامەزراوەکانی دەوڵەتی لە دژی کورد بەکارهێنا.
تەعریبی نوێ گەرەکێتی هەموو کەلێنە یاسایی و دەستوری و کەلێنەکانی جومگەکانی حوکمڕانی و زۆرینەی عەرەبی و لاوازی خیتابی دیموکراتی عیراقی فیدرالی بەکاربهێنێ و دژی کوردستان بیخاتە گەڕ.
(80) ساڵە تەعریبی کۆن بەو دەورانە گەیشت کە سەری دەوڵەتی عیراقی خوارد لە 2003 دا، داخۆ تەعریبی ئەم چەند ساڵەی دوایی سەری کێ و کوێ دەخوات؟[1]
#ستران عەبدوڵڵا#
هاوینی 2021