وێنەی شیعریی لە (بەلەمی نادیار)دا
#نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد#
(1)
سامی هادی، ناوێکی شیعریی دیاری وەچەی نەوەتەکانە، بەبێدەنگی دەنووسێت، بەبێ خۆدەرخستن شیعرەکانی بڵاودەکاتەوە، لەتەک ئەم بێدەنگی و خۆدەرنەخستنەدا، هێشتا دەخوێنرێتەوە و ڕووبەرێک لە جوگرافیای شیعری کوردی دەگرێت، دەشێت ئەمە بگەڕێتەوە بۆ تایبەتمەندیی ئه و شێوازە شیعرییەی تا ڕادەیەک ئەوی پێدەناسرێتەوە، شێوازی تایبەتیی نووسینی شیعریش دەتوانێت ڕێچکەیەک بۆ داهێنان لە شیعردا بکاتەوە.
سامی هادی، لەتەک تەمەن و ئەزموونی نووسینیدا، کەچی تا ئێستا سێ کۆمەڵە شیعری چاپکردووە، یەکەمیان بە ناونیشانی (ئایینی گیاکان- 2003)، دوەمیان بە ناونیشانی (زەنگێ لە کەناری بێهودەییەوە – 2012)، سێیەمیشیان بە ناونیشانی (بەلەمی نادیار – 2021)، ئێمە لێرەدا لە وێنەی شیعریی کۆمەڵە شیعری سێیەم (بەلەمی نادیار) ورد دەبینەوە.
(2)
وێنە، بریتییە لە بەرجەستەکردنی ماتریاڵی، وەک ئه و وێنەیەی پەیکەرتاشێک لە هەڵکەندنی پەیکەرێکدا دەریدەخات، یان ئه و وێنەیەی نیگارکێشێک لە تابلۆیەکدا بەرجەستەی دەکات، یان بریتییە لە خەیاڵ کە شاعیر لە خەیاڵی خۆیدا دروستی دەکات و بە وشە دەریدەبڕێت، لەیەکەمیاندا وێنە بەچاو دەبینرێت، ماتریاڵ و هەستپێکراوە و خەیاڵ دەوروژێنێت، بەڵام لە دوەمیاندا خەیاڵێکی ڕووت دەبێتە دروستکەری وێنەکە، لەهەردوو حاڵەتەکەدا خەیاڵ هەیە و هەست و سۆز دەوروژێنێت.
لێرەدا هەمیشە دیمەنێک یاخود دۆخێک هەیە شاعیر دووچاری سەرسامی یاخود لەسەر وەستان دەکات، ئه و دیمەنە لە یادەوەریدا بە شاراوەیی و خەفەکراوی دەمێنێتەوە، بەڵام لە ساتەوەختی نووسینی شیعردا چالاک دەبێت، ئەمە وێنەیەکی شیعریی لەقەسیدەکەدا دەخوڵقێنێت بێئەوەی شاعیر پێبزانێت. لەراستیدا خەیاڵی شاعیرەکەیە ئه و دیمەنە یان ئه و دۆخە زیندوو دەکاتەوە و دەیکات بە وێنە، وەک سی دی لویس دەڵێت: هەندێ جار ئه و وێنەیە لە ڕەوتی فیکرەکە دابڕاوە، بەڵام خەیاڵ دەیهێنێتە ناو سیاقەوە، لە ڕاستیدا ئەوە خەیاڵە وێنە شیعرییەکە دەخوڵقێنێت. (الصورة الشعریة ، ل 73).
لەشیعری کلاسیکدا بایەخێکی زۆر بە هونەرەکانی ڕەوانبێژی دراوە، بۆیە دەبینین وێنەی شیعرییش هەر لەسەر پایەکانی ئه و هونەرە وەستاوە و بەهۆی ئه و هونەرەوە دروستکراوە، لە زۆر ڕووەوە تەنها بۆ جوانی و بۆ ڕازاندنەوەی دەقە شیعرییەکە بەکارهاتووە، بەڵام لە شیعری نوێدا ئەم چوارچێوەیە دەشکێت و وێنە شیعرییەکان گرنگییەکی زیاتر پەیدا دەکەن. دەتوانین بڵێن هونەری(مەجاز-میتافۆر)یەکێکە له و هونەرە گرنگانەی کە لە شیعری کۆن و نوێ و هەروەها لەرەخنەی کۆن و نوێشدا، شوێنی بایەخ پێدانێکی گەورەیە، چونکە شیعر، تا ئەندازەیەکی زۆر، لەسەر مەجاز ڕادەوەستێت. ڕەخنەگری ئینگلیزی هێربەرت ڕید، کە لەبارەی شیعر و هونەری شێوەکاریش دەنووسێت، دەڵێ : بۆ ئەوەی بتوانین بەتەواوی شاعیرێک هەڵبسەنگێنین، دەبێ هەمیشە سەیری هێزی مەجاز بکەین لە شیعرەکانیدا و لەوێوە ڕەسەنایەتیی شاعیرەکە بدۆزینەوە.
وێنە لەشیعردا دەبێت بە خوازە و میتافۆر و لێکچواندن، لێرەدا وێنەی شیعری پشت بە خەیاڵ و هەست دەبەستێت، هەروەها پشت بە ئەقڵ و ڕۆشنبیریش دەبەستێت. وێنە لە شیعردا وێنەیەکە خەیاڵی شاعیر بە وشە دروستی دەکات، شاعیریش وەک نیگارکێش وایە و وێنە دەکێشێ ، بەڵام کەرەستەی وێنەکێشانی شاعیر جیاوازە، شاعیر بە هۆی زمان و هونەرەکانی ڕەوانبێژی و شێوازگەرییەوە، لەتەک پشت بەستن بە خەیاڵ، وێنە دەکێشێت، بۆیە دەگوترێ: شیعر وێنەیەکی قسەکەرە و تابلۆش شیعرێکی بێدەنگە.
وێنەی شیعری image poetry هەندێ جار پێی دەڵێن وێنەی هونەری، بەڵام وێنەی هونەری فرە لایەن و فراوانترە، هەموو هونەرەکان دەگرێتەوە، ئێمە لێرەدا، لەم کۆمەڵە شیعرەدا، تەنها ئاماژەیەک بۆ وێنەی شیعری دەکەین.
(3)
زۆرجار وێنەی شیعریی، پەیوەستە بە دۆخی دەروونیی شاعیرەوە، ئەگەر ئه و شاعیرە لە حاڵەتێکی سایکۆلۆژیی گونجاو و لە دۆخی خۆشیدا بێت، ئەوا وێنە شیعرییەکان جوان و کاریگەر و گەشبین دەبن، بەڵام ئەگەر لە حاڵەتێکی سایکۆلۆژیی خراپ و خەمۆکیدا بێت، ئەوسا دەشێت وێنەکانیش ڕەنگدانەوەی ئه و خەمۆکییەبن، مەرجیش نییە دۆخی دەروونیی باش یان خراپ، ڕاستەوخۆ لە شاعیرەکەدا دەربکەوێت، بەڵکو لەچرکەساتی نووسیندا، ئه و دوودۆخە کاریگەری بەسەر فۆرمی وێنەکاندا بەجێدەهێڵن. بۆ نموونە بڕوانە ئەم وێنە شیعرییانە کە هەست بە بڕێک لەخەمۆکی یاخود نیگەرانی دەکەین:
ئای باران
چەند بە بێدەنگی
لەودیوی چەترەوە
بەسەرماندا دادەگیرسێیت
هەردووکمان
هەرچیی لەسەر گەڵاکانی پاییز نووسیمان
دواجار تەنیا ئاگر خوێندییەوە (ل74)
جگە لە شتە ونبووەکانی نێوانمان
چیتر ماوە کۆی بکەینەوە
شار بە ڕەشەبا داپۆشراوە
دیوارەکان پڕن لە وێنەی ئه و منداڵانەی
باڵیان هەیە و ناتوانن بفڕن (ل13)
ماڵەکەم بێئاوێنەیە
دڵنیام کەسێک لە پەنجەرەوە
داوای ڕۆشناییم لێدەکات
فەرموو کلیلەکان دابگیرسێنە
چونکە دەرگاکان هێشتا خەوتوون
ئەی تریفەی ئەم تەنیاییە
تۆ کێیت؟ (ل30)
یان ئەم وێنانە کە پێدەچێ، بەپێچەوانەی وێنەکانی پێشوو، لەساتەوەختێکی خۆشنوودیی تێپەڕدا نووسرابێت، سامی هادی بەردەوام گوێ لە میوزیکی کلاسیکی دەگرێت و چێژ لە سیمفۆنیاکان وەردەگرێت:
لەکۆتایی ئێوارەدا
لەدوور، زۆر دوور، دەنگی موزیک دێت
هەرچەند سەرەتای هاوینە
بەڵام لە پاییزەکەی ڤیڤاڵدی دەچێت (ل79)
ژنێکم بینی
بە پەنجەی، ئاوی کۆدەکردەوە
تا بە ئاوێنەکان بڵێ
هێشتا ڕووتم. (ل17)
لە تەنیشت دەریاوە
گۆڕهەڵکەنەکان بیرە دەخۆنەوە
ئەوەی سەیری ناکەن
ئه و ژنە ڕووتانەن
کە بۆ ڕاوکردنی هەتاو هاتوون (ل18)
هەندێ جار وێنەی شیعری وێنەیەکی واقیعییە و دیمەنی ناوچەیەک کتومت وەک خۆی دەکێشێت به و شێوەیەی لە واقیعدا هەیە، کەچی هەندێ جاری دیش، بەپێچەوانەوە، زیادەڕۆیی لەخەیاڵدا دەکرێت و بەڕادەیەکی زۆر لەوێنەی واقیعی، بگرە خەیاڵێکی جوانیش، دوور دەکەوێتەوە، بۆ نموونە بڕوانە ئەم کۆپلە شیعرییە ڕوون و فۆتۆییە:
پەنجەرەیکی زۆر زۆر کۆن
لە چەند لاوە
رەنگی تووڕەیی ڕەشەبای پێوەیە
بەڵێ!
دەکرێت بەبێ هیچ فڵچە و فیگەر و ڕەنگێک
ببێت بە تابلۆ (ل38)
جوانترین وێنەی شیعری ئه و وێنەیەیە کە خەیاڵ تیایدا ڕۆڵی فراوان کردنی ئه و خەیاڵە و ورووژاندنی هەست و سۆز دەبینێت، به و پێیە وێنەی خەیاڵی لەشیعردا جوانی و سەرنجڕاکێشانێکی کاریگەر دەخوڵقێنێت کە زۆر جار لە وێنە ڕاستەقینەکە کاریگەرتر و هەستپێکراوتر دەبێت، لێرەدا ئه و وێنەیە هەم بیرۆکەی قەسیدەکە دەوڵەمەند دەکات، هەم خوێنەر و وەرگریش دەجوڵێنێت و دەیباتە نێو کەشێکی خەیاڵیی جوان، جوانتر له و واقیعەی تیایدا دەژی. بڕوانە ئەم دوو وێنەیەی خوارەوە پڕن لە خەیاڵێکی جوان:
لە دەریادا
شەپۆل..دەنگ و ڕەنگی
پێمان وایە شینە یان خرۆڵەمێشی؟
گرنگ نییە،
ئەوەی گرنگە
کاتێک بانگمان دەکات
نیوەی جەستەمان نوستووە
نیوەکەی تریش، هێندە خەیاڵە
مانگ وەک باڵندە دەبینێت (ل33)
هەنگاو هەنگاو
بەفر دەبێت بە مانگ
منداڵانیش شێرەبەفرینە
دەکەن بە کۆلارەی خەونەکانیان
هەموویان حەزیان لە فڕینی بەفرە
هەموویان ئەم وەرزە ڕەسم دەکەن
کە ڕەنگەکانی لە دۆخی متبووندایە
نەمتوانی بەفر لە ماچ حەشار بدەم
بۆیە ئاوێنەکەم ڕەش کرد و
مۆمەکانیشم هەر بە خەوتوویی
بەخشییە قاوەیەکی خەواڵوو (ل94)
شیعر لەهەموو سەردەمێکدا پشتی بەوێنە بەستووە، له و کاتەوەی شیعر هەبووە هەتا ئەمڕۆ، لەسەر وێنە بنیات نراوە، بەڵام بەکارهێنانی لە نێوان شاعیرێک و یەکێکی دیکەدا دەگۆڕێت، دەشێت جۆر و هێزی بەکارهێنانی وێنەی شیعری، ئاستی داهێنانی شیعرەکە جیابکاتەوە.
وێنەی شیعری پێکهاتەیەکی گرنگی بنیاتی شیعرییە و شاعیر لە شێوەی تابلۆیەکی هونەریدا دەریدەبڕێت، لێرەدا کەرەستەکانی شاعیر بریتین لە وشەی جوان و ئەندێشە و خەیاڵ و دەروونی شاعیر کە بە هۆیەوە ئەزموونی خۆی و تێڕوانینی بۆ ژیان و سروشت، لەدەقێکی شیعریدا، دەردەخات:
تابلۆیەک بوو
باران پەیکەرەکانی کۆدەکردەوە
پەنجەرەیەکیش زۆر دوور
بێچرا، ڕەنگەکانی وردوخاش کرد
باڵندەیەکیش ڕووە و بەفر
تاریکیی دادەگیرساند و
بۆ کۆکردنەوەی شەپۆلی ئه و ڕووبارەی
کە نەیزانی شەختەش پەنجەکانی ئەوە
تابلۆیەک لە کۆتاییدا
ژنومێردە مردووەکانی کرد بە خەڵووز (ل21)
وێنە لەشیعری نوێدا ڕەگەزێکی گرنگە، کە تەنها بۆ ڕازاندنەوه و جوانیی شیعرەکە داناهێنرێت، بەڵکو شاعیر بە هۆی ئەندێشەی بەهێز و خەیاڵی داهێنەرانەیەوە، وێنەیەکی بەرجەستەکراوی هەست و نەست و باری دەروونی دەخوڵقێنێت، کە ئەمە لە زۆر ڕووەوە دەبێتە مایەی تێگەیشتن و نزیکبوونەوە لە فەزای گشتیی شیعرەکە، هەروەها دەبێتە کلیلێک بۆ کردنەوەی کۆد و هێماکان. کەچی هەندێجار وێنەکان تەمومژاوین، یان بە ئاسانی لەخەیاڵی خوێنەردا شێوە ناگرن، لێرەدا ئاسۆی چاوەڕوانیی خوێنەر دەشێوێت. بۆ نموونە ئەم دوو کۆپلەیە کە، لانیکەم لەلای من، وێنەیەک ناخوڵقێنن شیعرەکە هاوسەنگ بکەنەوە:
لەگەڵ ترس دادەنیشم
بێشەرمانە بەفر دەکات بە فوارەی
دەرگەی خەونێکی داخراو
بە داوای لێبوردنەوە
خۆی بۆ هەتاو ڕووت کردەوە
پەیژەی هەموو وەرزەکانی سووتاند
بە تاریکی دەڵێت
تووڕەیی شەپۆلم بۆ بێنە، بیخۆمەوە (ل35)
ئه و سێوەی بەخشیمە ئەستێرەکانی تەمتومان
پرسی ئه و ڕاوچییانەم نەکرد
بە نهێنیی ماسییەکان، زەمەنیان ڕاو دەکرد
چ ئاڵۆزییەکە ئەم وەرزی ئاوێنەی بیابانە
ماچ لە گۆڕستان چاوشارکێ دەکات و
ئێمەش، بە جۆلانەیەکی ژەنگاوی
ئه و شەرابە دەخۆینەوە، کە ئێوارە تووڕەیە لێی (ل41)
(4)
بۆ شارەزایی زیاتر، بڕوانە ئەم سەرچاوانەی خوارەوە کە من سوودم لێوەرگرتوون:
–الصورة الشعریة ، سی دی لویس، ترجمة : د. احمد نصیف الجنابی، منشورات وزارة الثقافة و الاعلام، بغداد 1982.
–الصورة في الشعر العربی، د. علی البطل.
–الصورة في شعر بشار بن برد، د.عبدالفتاح صالح.
–المعجم المفصل في الادب، د. محمد التونجی.[1]