#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی : ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم : جولای 2021
بەشۍ یەرەمە:
زۋانی کورڎی
بە پەیلۋاو من، زۋانېۋ بە نامۊ زۋانی کورڎی بېیەیش نېیا و ھەرگیز بېیەیش نەبېیەن. ئانە کە ھەن کۊمەڵېۋ زۋانۍ ھەنۍ (کەلھوڕی ، ھۆرامی ، سۆرانی ، کرمانجی ، دمڵکیی ، ..تد) و ھېچ یۊ چە ئا ڎېشا دیالێکت نېیا. کریۊ چە بارەو (خېزانی زۋانیۍ) بەنامۊ خېزانۊ زۋانە کورڎییەکا قسۍ کریۊ، کە چڼ دانېۋ چا زۋانا گېرۊۋە. بەڵام تاقە زۋانېۋ بەنامۊ زۋانی کورڎی بېیەیش نېیا، چۇنکە گرڎو قسەکەرا ئا زۋانا (کەلھوڕی ، ھۆرامی ، سۆرانی، کرمانجی ، دمڵکی، ..تد) بەبۍ فېربېیەی و بەبۍ هانابەرڎەی پەی زۋانی یەرەمی، یان بەبۍ ھۊرگېڵنای و ھۊرگېڵنۍ، ن.مەتاۋا بە ئاسانی و بەبۍ گرفت چە یەکتری بېیاۋانە. هەر پاسە کە زۋانی ھۆرامی ھەن و ھۆرامی-زۋانەکۍ بلوجستانو پاکستانی و سەرنیشتو ئێرانی و کەنۇلەی و ھۆرامانی و موسڵی و کەرکۇکی و خانەقینی بەبۍ ئانەی قسەکەرڎەی دیالێکتو یەکتریشا ئەژنەۋیەبۊ و پەنەۋازییشا بە وانای و فېربېیەی دیالێکتەکا یەکتری بۊ، فرە بە ئاسانی چە یەکتری مېیاۋانە و پەنەۋازییشا بە فېربېیەی نېیا؛ ھەر پاسە کە سۆرانی-زۋانەکۍ کەرکۇکی و ھۆلېری و سلېمانیۍ و مەھاباتی و سەقزی و سنەی و کامیارانی و جوانڕ‌ۊی چە یەکتری مېیاۋانە و پەنەوازییشا بە فېربېیەی زۋانو یەکتری نېیا؛ ھەر پاسە کە کرمانجی-زۋانەکۍ دھۊکی و ئورمیەی و دېیاربەرکری و قامیشلی چە یەکتری مېیاۋانە و پەنەۋازیشا بە فېربېیەی دیالێکتو یەکتری و بە ھۊرگېڵنی یان بە هانابەرڎەی پەی زۋانی یەرەمی نېیا؛ هەر پاسە کەلهوڕەکۍ ئێرانی و ئێراقی بەبۍ هانابەرڎەی پەی هۊرگېڵنی و فېربېیەی چە یەکتری مېیاۋانە، بە ھەمان جۊر، یەک ڕازۋانی ھامبەش بەنامۊ (ڕازۋانی کورڎی) بېیەیش نېیا و ھەر یۊ چا زۋانا (کەلھوڕی ، ھۆرامی ، سۆرانی ، کرمانجی ، دمڵکی ، ..تد) ڕازۋان و تایبەتمەڼیۍ وېش ھەنېش. نامۍ و یاۋەرنام و کرڎار و دماگرۍ و ئامرازەکۍ زۋانی ھۆرامی ڕەگەزدارییشا ھەن؛ زۋانی کرمانجی و دمڵکی ڕەگەزدارییشا هەن، بەڵام ئەۋۍ تەرۍ نېیاشا؛ ھەر پاسە، ئانە کە بە ڕازۋانو زۋانی کورڎی ئەژناسیان، تاکو ڕادېۋ سەرو بنەماو ڕازۋانو (زۋانی ھۆرامی) نریانەرە، نە فېرکەرۍ و نە فېروازۍ و نە نۋیسەرۍ و نە ژۇرنالیستۍ و تەنانەت ئا کەسېچە کە پەڕتۇکەکا بوارو وانای زۋانی سۆرانی منېیارە، ھیچ یۊ چە ئاڎېشا چە قسەکەرڎەی و نۋیستەی وېشانە ئا ڕازۋانەیە پەیڕەۋ نمەکەرا و ئا ھەژمارە کەمە چە نۋیسەرا، کە بەپاو ئا ڕازۋانەیە منۋیسا، چە وېشا زۊر کەرا و کاتو دیمانەی قسەییەنە، ڕېسەکەشا بۊۋە بە پەژم و ڕازۋانەکەشا ۋېرمشۊ. ھەر پاسە، کە ڕېسو ئا ھۆراما [ھۆرامی-زۋانا]، کە ھۆرامی بە دیالێکت و بنە-دیالێکت مزانا، زۇ زۇ بۊۋە بە پەژم و کاتو قسەکەرڎەینە ۋەرپەرچو وېشا مڎاۋە و زۋان-بېیەی (ھۆرامی) سەلەمنا و تاکو جارېۋ ئاگایانە دیالێکتی ھۆرامی و بنە-دیالێکتی ھۆرامی ماچا، نائاگایانە دەیان جارۍ (زۋانی ھۆرامی) ماچا و زۋان-بېیەی (ھۆرامی) سەلەمنا.
هەرپاسەیچ ھاندەرو پاگەڼەو درۊس-بېیەی مەتەرسی پەی سەرو 'بەرژەۋەڼی نەتەوەیی' بە بېیەی زۋانی جېیاۋازی، کە ھیچ بنەمێۋەش نېیەنە و بەس درۊ و دەلەسە و تەرسنای و شەرمن کەرڎەی خەڵکین، تاکو دەسبەرڎارو مافو وېش بۊ، ئەگەر نا، ئانە سویسرا و کەنەدا و هیند، کە ھەر یۊ چە ئاڎېشا چڼ زۋانېۋۍ جېیاۋازېشا ھەنۍ.
زۋانی گۆرانی
بە پەیلۋاو من ئەر گۆرانی زۋانېۋ بۊ، مشیۊ چە ھۆرامی جېیاۋاز بۊ و دەسەبراو (زۋانی ھۆرامی) بۊ، ھەر پېسەو دمڵکی سەر بە یەک (خېزانی زۋانیی) با. چۇنکە نمەکریۊ ھەزاران ساڵۍ بۊ خەڵکېۋی فرە چە ناوچېۋەنە بە (ھۆرام | ھۆرامی-زۋانۍ) و زۋانەکەشا بە (ھۆرامی) و ناوچەکەشا بە (ھۆرامان) ئەژناسیێبا، دیالێکتو زۋانو خەڵکو چڼ دەگێۋی با، کە بە گۆران ئەژناسیێنۍ. چېۋېۋ کە شاییستەو سەرنجدای هەن، ئانەن کە ھۆرامی-زۋانەکۍ بەرو ھۆرامانی دلۍ خەڵکە ناھۆرامییەکا دۆروبەریشانە بە گۆرانۍ نامۍ بریا، بەڵام ھیچ سەردەمېۋەنە ھۆرامەکۍ ھۆرامانی وېشا بە گۆرانۍ نامۍ نەبەرڎەن. ۋەرو ئانەی کریۊ ۋاچۊ گۆران | گۆرانی چڼ ۋاتێۋېش با:
یەکەم : بە ۋاتاو (گۆڕان = فاڕیای : کەسی کۊچەر کە ھەردەم یاگۊ ژیۋایش فاڕیۊ‌. ئینەشا کەمتەر، یان ھیچ ئەگەرش نېیا، چۇنکە خەڵکو ئا یاگا کۊچەرۍ نەبېیېنۍ و بە ھۆرامی (گۆڕان = فاڕیای)؛
دوەم : بە ۋاتاو (کەسۍ گۆرۍ | گۆرەکۍ) بۊ، ئانەیچشا ئەگەرش کەم هەن، چۇنکە بە ھۆرامی نمەۋاچمۍ گۆران بەڵکو (گۆرۍ) ماچیۊ؛
یەرەم : (گۊرانی : گۊرانیۋاتەی)، ئینەشا فرەتەر ئەگەرش ھەن، چۇنکە فرەو خەڵکو ئا یاگا ئایینە یارسانییەکەو وېشا پارېزنان و تەنانەت پەرسە و ناوەشیشا بە موزیک و گۊرانی-ۋاتەی بەرۋزتەن. تاکو ئیسەیچ، بېژگە پەیلۋا و دەسەبەڼیکەرڎەۍ چە لایەنو گېڵەرا و وەرکۆت-ئەژناسەکا، ھیچ بەڵگېۋە تەرە پەی زۋانی گۆرانی و خېزانی زۋانیی گۆرانی نېیەنە و ھەمان چېۋا، کە چە لایەنو گېڵەرە ئۆروپییەکا ۋەرانۋەرو زۋانەکا ئۆروپای وەرکۆتینی گورانی و زۋانەکا ئەمەریکای لاتاینی گوارانی کریان.
بەڵام کریۊ زۋانو گۆرانەکا پېسەو زۋانو خەڵکو ژاۋەرۊی و لھۊنی و ...تد یۊ چە دیالێکتەکا (زۋانی ھۆرامی) بۊ، کە ھەر پاسەیچە بۊ؛ چۇنکە دلۍ گرڎو دیالێکتە هۆرامییەکا هۆرامانینە نامۍ و یاگەگیرۍ نامۍ ڕەگەزشا هەن، یاۋەرنام و کرڎار دماگری ڕەگەزیشا هەن، ئامرازەکۍ پەیۋەڼی تایبەتمەڼیی ڕەگەزیشا هەن، بەڵام دیالێکتە هۆرامییەکۍ بەرو هۆرامانی ئا تایبەتمەڼییە ڕەگەزییشا نەمەنېنۍ.
کریۊ خەڵکو کەنۇلەی و دۆروبەریش چە ھۆرامانۆ پەی ئا یاگا کۊچشا کەردەبۊ، یان پانتایی سەرزەمینی ھۆرامی-نشینی تاکو ئاگە بېیەبۊ، یان چە لایەنو دەسەڵاتېۋیۆ پەی ئا یاگا دۇرۍ ۋزیێباۋە. ھەر پاسە کە ھۆرامی زۋانەکۍ پاکستانی و سەرنیشتو ئێرانی و شەبەکەکۍ و باجەلانەکۍ و یارسانەکۍ چە لایەنو دەسەڵاتداراۋە دۇرۍ ۋزیێباۋە. بەڵام نمەکریۊ گرڎو خەڵکو ھۆرامانی چە دۆروبەرو کەنۇلەی، یان چە موسڵ، یان چە کەرکۇک، یان چە پاکستان، یان چە سەرنیشتو ئێرانیۆ پەی ھۆرامانی کۊچشا کەردەبۊ.
ئانە کە ھۆرامی-زۋانەکۍ سەرو چڼ ناوچېۋی چە یەکتر بڕیای، یان سەرو چڼ دۆڵەتېۋېیەرە بەشۍ بېیېنۍ، بەس چوار ئەگەرۍ ھەنۍ:
یەکەم : ھۆرامی-زۋانە ۋەرەنگاریکەرەکۍ چە لایەنو ئیمپڕاتۆرییەکا ناوچەکەیۆ پەی ئا ناوچا دۇرۍ ۋزیێباۋە.
دوەم : ھۆرامی-زۋانەکۍ چا ناوچاۋە یان یۊ چا ناوچاۋە پەی ھۆرامانی و ناوچەکا تەری کۊچشا کەردەبۊ.
یەرەم : ھۆرامی-زۋانەکۍ ئیمپڕاتۆریېۋی فرە گۆرەشا بېیەبۊ و ئا سەرزەمینېشا گېرتېبارە، کە ئارۊ بە پاکستان و ئێران و ئێراق و ...تد ئەژناسیێنۍ و دماو وڕای ئیمپڕاتۆرییەکەی ئا ھۆرامی-زۋانی چە دۆروبەرو کوێتەو پاکستانی و دۆروبەرو موسڵی و دۆروبەرو کەرکۇکی و سەرنیشتو ئێرانییەنە مەنیباۋە. ھەر پاسە، کە بە مەڵامەتو ھورۇژمو جەنگیزخانی و ئیمپڕاتۆری ئوسمانی، زۋانی تورکی ۋەڵابېیەنۆ و تورکمانەکۍ ئێراقی ئەۋەمەنەی تورکی زۋانەکا ئا سەردەمانۍ.
کاتېۋ بېیەی قەڵاکا چە ناوچەو ھۆرامانییەنە سەرنج بڎەیمۍ، کە بەس چە دەگاو تەۋېڵۍ'نە چڼ قەڵێ بېیېنۍ و هەڵای نامەکېشا مەنېنۍ، ئانە پەی وېش بەڵگەو ئانەین، کە خەڵکو ناوچەو ھۆرامانی پەلاماردەرۍ نەبېیېنۍ، بەڵکو ھەردەم چە لایەنو ئی لا و ئۆ لایۋە پەلاماردریێنۍ و قەڵاکۍ نیشانەو وېپارېزییەنۍ و ھۆرامی-زۋانەکۍ زۇ ئەرەنیشتۍ بېیېنۍ و دەسەڵاتوازۍ و پاۋانگەرۍ نەبېیېنۍ؛ بە ۋاتێۋە تەرە ھۆرامی-زۋانەکۍ ئېمپڕاتۆرییشا نەبېیەن و ھەردەم قوربانیۍ ھورۇژمو ئیمپڕاتۆرەکا دۆروبەری بېیېنۍ و ھۆرامان سەرزەمینی کۊنەو ئاڎېشان. قەۋاڵەکۍ و شۊنەۋارەکۍ ناوچەو ھۆرامانی ئا ڕاسییە سەلەمنا، پانتایی سەرەکیی و بنەڕەتیی جوگرافیاو زۋانی ھۆرامی، ناوچەو ھۆرامانی ھەن.
ئانە کە ھۆرامی-زۋانەکۍ ھۆرامانی چە دۆروبەرو (موسڵ)ی یان (کەرکۇک)ی و خانەقینی، یان سەرنیشتو ئێرانی و بلوجستانو بەشۊ پاکستانی (دۆروبەرو شار کوێتە)ی ڕوەو ھۆرامان کۊچشا کەردەبۊ، نمەگونجیۊ، چۇنکە ئا ھۆرامۍ (ھۆرامی-زۋانۍ) کە چە ناوچەکا ھۆرامانییەنە مژیۋا، پېسەو شەبەکەکا، باجەلانەکا، یارسانەکا، گۆرانەکا، عەبدومەلەکییەکا، (ھۆرامی-زۋانەکا پاکستانی) و ...تد ھیچ تایبەتمەڼیېۋی خېڵەکیی و چین-بەڼیېۋی ئایینییشا نېیا، تاقە چېۋېۋی ھامبەشو مېیانو هۆرامەکا هۆرامانی و بەرو هۆرامانی (زۋانی ھۆرامی) ھەن.
بەڵام کریۊ، ھەر پاسە کە بەڵگۍ ھەنۍ، بە ئامای لەشکرو ئیمپڕاتۆرەکا ئا (ھۆرامی-زۋانۍ) کە ۋەرەنگاریشا کەرڎەبۊ، پەی بەرو ھۆرامانی دۇرۍ ۋزیێباۋە و ئیتر پەی وۍ-گونجېنای و ئەۋەمەنەی ناچارۍ بېیېبا تایبەتمەڼیۍ کۊمەڵایەتیۍ ناوچەکا بەرو ھۆرامانی ھۊرگېرا، بەتایبەت ئانە کە کاتو دۇرۆۋستەیشا ھەژمارشا ئېڼەو ئیسەی نەبېیەن و فرە کەمتەرۍ بېیېنۍ و مرۊڤېچ پېسەو ھەر زیڼەۋەرېۋی تەری پەی ئەۋەمەنەیش دلۍ ژیۋاری تازەنە، ناچار هەن و بۊ وېش گونجېنۊ؛ پېکئامای کۆمەڵایەتیی، ئایین، نەریت و بەها و جۊرو بەرھەمئاۋرڎەی و ..تد.
من پېسەو وېم، ھیچ بەڵگېۋە نمەۋینۇ یان تاکو ئیسە نەڎیېنە، کە ئانەیە سەلەمنۊ ھۆرامەکۍ (ھۆرامی-زۋانەکۍ) ئیمپڕاتۆېۋشا بېیەبۊ و تەمامو ئا ناوچاشە گېرتەبۊۋە، کە ئیسە ھۆرامېشا (ھۆرامی-زۋانېشا) چنە مژیۋا (پاکستان و ئێران و ئێراق).
چوارەم : زۋانی ھۆرامی زۋانو ئایینېۋی بېیەبۊ، کە چە ناوچەکا بەرو ھۆرامانیچەنە پەیڕەۋ کریابۊ و چا ڕێۋە زۋانی ھۆرامی کریابۊ بە زۋانی فەڕمیی ناوچا و دەسەڵاتا بەرو هۆرامانی.
بە پەیلۋاو من، ئی ئەگەرەشا فرەتەر ئاۋەزگیر هەن، چۇنکە چە لێۋۆ کریۊ، زۋانو ئایینو زەدەشتی (ئاۋێستا)ی ھۆرامی کۊنە بۊ و زۋانی ھۆرامی ئیسەی چاگۆ ئامابۊ. ھەر پاسە پېسەو بەڵگېۋی زیڼەی و ۋەردەسی متاۋمۍ نۋیستەکا ئایینو (یارسان)ی سەرنج بڎەیمۍ، کە سەربارو ئانەی چە ئیسەنە فرەو پەیڕەۋکەراش (کەڵھوڕی زۋانېنۍ)، کەچی زۋانو ئایینەکەیشا و نۋیستە ئایینییەکاشا (زۋانی ھۆرامی) ھەن.
چا بارۆ، بەڵگۍ فرۍ هەنۍ و ئەر بە ورڎی سەرنجو جوگرافیاو ئایینو یارسانی (کەرکۇک، ھاۋارەکۊن، سەحنە و ..تد) بڎەیمۍ، فرە بە ئاسانی ئانەیە ۋینمۍ، کە زۋانی ھۆرامی زۋانو ئایینەکا ۋەڵۍ ئایینو ئیسلامی بېیەن. ھەر پاسە ئەر سەرنجو نۋیسەرۍ و ھۊنیەرە ھۆرامی-نۋیسەکا تاکو چەرخو نۊڼزەی بڎەیمۍ، فرە بە ئاسانی ئانەیە ۋینمۍ، ۋەرو ئانەی کە زۋانی ھۆرامی زۋانو ئایینەکا زاگرۆسنشینا بېیەن، چا ڕاچۆ بېیەن بە زۋانو ھۊنېیاری و نۋیستەی و بېیەی ھەژمارېۋی فرەو نۋیسەرا و ھۊنیەرا بەرو ھۆرامانینە، کە زۋانی ئەڎایی وېشا ھۆرامی نەبېیەن و بە زۋانی ھۆرامی نۋیستەنشا و بە ھۆرامی ھۊنیێشا ھۊنیێنێ و ھۊربەسە ئایینیی و کۊمەڵایەتییەکۍ وېشا نۋیستېنۍ، زیڼەتەرین بەڵگەن. 4
زوانی ماچو
بە پەیلۋاو من نەک ھەر زۋانېۋ بەنامۊ (ماچۊ) بېیەیش نېیا، بەڵکو تاشای نامەکېچ نەزانانەن؛
یەکەم : نۋیستەی ۋاچەکۍ بەماچو، ماچۆ ھەڵەن، (ماچۊ) درۊسا!
دوەم : ئا ۋاچۍ زۋانی ھۆرامییەنە دۋۍ فۆرمېش ھەنۍ (ماچۇ ، ماچۊ)، کە ھەمان (ئێژم، ئێژێ) سۆرانی ھەن و چە قسەکەرڎەینە قسەکەری ئاسایی فرە بارەش کەرۊۋە!
باری یەکەم: (ماچۇ | ماچوو) کرڎاری ئیسەیی و ئایەڼەیی پەی یەکەم کەسی تاکی | قسەکەری [من ماچۇ ، منیچ ھەر ئانەیە ماچۇ ].
باری دوەم : کرڎاری ئیسەیی و ئایەڼەیی پەی یەرەم کەسی تاکی نېرە و مېڵەی
ئاڎە|ئاڎ ماچۊ، ... .
ئاڎېچە|ئاڎیچ ھەر پاسە ماچۊ.
من دڵنېیا هەنا، ئاڎە|ئاڎ سەبایچ ھەر ئانەیە ماچۊ.
ئاڎە|ئاڎ ھەردەم ئانەیە ماچۊ.
پاسە کە زانیان، یارسانەکۍ کەرکۇکی و دۆروبەریش چە کاتو قسەکەرڎەینە (ماچۊ) فرە بەکاربەرا. ئا دېیاردە چە قسەکەرڎەی یارسانەکانە پەی خەڵکو دۆروبەریشا، کە قسەکەرڎەی یارسانەکا نەیاۋێنېنە، ھەم پېسەو سۇکایەتی و ھەم پېسەو شۇناسېۋی، یارسانەکېشا بە ماچۊ | ماچۊیی نامۍ بەرڎېنۍ و ھەر ئانەیچەنە، کە تاکو سەرەتاو نیمەی دوەمو سەڎەی ۋەڵینی دلۍ شارەکا دۆروبەرو ھۆرامانییەنە پېسەو سۇکایەتی بە ھۆرامەکا ماچۊ ۋاچېیان و ۋاچیۍ. ۋەرو ئانەی و پەی ۋەرگېرتەی چا سۇکایەتیی و نەزانییەیە، بە پەیلۋاو من درۊستەرین نامېۋە پەی ئا دیالێکتەیە، (دیالێکتو یاری) ھەن.
--------------------------------------
پەراۋېزۍ
(4) پەی زانیاریی فرەتەری چە بارەو ئا ھۊنیەرا کە وېشا ھۆرامی-زۋانی نەبېیېنۍ و بەڵام بە زۋانی ھۆرامی نۋیستەنشا. سەرچەمە: ویکیپێدیا https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%DA%95%DB%8E%DA%98%DB%95:%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D8%B1%DB%8C_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DA%A9%DB%8C_%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%DB%8C
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ : ئەڎا : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ : ۋاران : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ : مەڼ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ : لۊ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و : (مﯗ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
[1]