شای دەوڵەتی ئورارتوو کێ بووە؟
چۆمان حەمە تەقیەلدین

نەتەوەی ئورارتوو، یەکێکە له و نەتەوانەی که نەتەوەی کوردی ئێستا ی لێ پێک هاتووە، واتا ئورارتووییەکان، کۆمەڵێکی دێرینی کوردستانی بوون که هەر له سەرەتاکانی دامەزراندنی ئەم دەوڵەته دێرینە کوردستانییە وە بە بەردەوامی لە شەڕ و پێکدادان و ملمڵانێی سەربازیدا بوون لەگەڵ دوژمنه دێرینەکەی دەوڵەت و ئیمپراتۆریاکانی کوردانی دێرین له و سەردەمەدا که ئەوەیش دەوڵەتی ئاشوورییەکان بوو. دەوڵەتی ئاشوورییەکان وەکوو پەتایەک وا بوو بەسەر شان و ملی نەتەوەکانی ناوچەکەوه، وەکوو ئیلامییەکان، کاشییەکان (کردۆنیاش)، لۆلۆییەکان، گوتییەکان، مانناییەکان، میتانییەکان، حیسییەکان (هیتییەکان)، بابلییەکان و نەتەوەکانن تر، که ئەوانە کۆمەڵەگەلێکی دێرینی کوردستانی بوون کە نەتەوەی کوردی ئێستایا ن لێ پێک هاتووە و هەروەها نەتەوەی ئورارتووییەکان لە ساڵی (860پ.ز) بە سەرکردایەتیی شا ئارام (ئارگیشتیشی یەکەم) (860-844پ.ز) دەوڵەتی ئورارتووییەکانیان دامەزراند لە سنووری پارێزگای وان لە باکووری کوردستان (کوردستانی بندەستی کۆماری تورکیای ئێستا) و سەرچاوە ئەرمەنییەکان ئەم دەوڵەتە دێرینە کوردستانییە بە یەکەم دەسەڵاتی نیشتمانیی خۆیان دەزانن و دوای شا ئارام (ئارگیشتیشی یەکەم) (860-844پ.ز) تاوەکوو کاتی بەدەسەڵاتگەیشتنی شا ئارگیشتی یەکەم (785-763پ.ز) بۆ سەر تەختی پادشایەتیی ئەم دەوڵەتە که شەشەم پادشای دەوڵەتی ئورارتوو بووە له باکووری کوردستان، نزیکەی چوار شا بوونەتە شای ئەو دەوڵەتە دێرینە کوردستانییە.

شا ئارگیشتی یەکەم (785-763پ.ز) یەکێک بووە له پادشا ناودارەکانی دەوڵەتی ئورارتووییەکان و تاوەکوو ئێستا دیار نییە لە چ ساڵێکی سەدەی هەشتی پێش زاییندا لەدایک بووه لە شاری ئەرزاشکون (ئەرشەشکون)ی پایتەختی دەوڵەتی ئورارتووییەکان، کە دەکەوێتە نێوان هە ڕدوو دەریاچەی وان لە باکووری کوردستان و دەریاچەی ورمێ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و دەکەوێتە سنووری پارێزگای وان لە باکووری کوردستان (کوردستانی بندەستی کۆماری ئێستای تورکیا) و ئەم شایە لەسەر شێوازی ئەو سەردەمە پەروەردە کراوە، تاوەکوو سەربازێکی قارەمان و ئازای لێ هەڵکەوتووە و له دوای کۆچی دوایی شا مینوا (810-785پ.ز)ی باوکی بووە بە شای دەوڵەتی ئورارتووییەکان و لە سەر ڕێبازەکەی باوکی واتا شا مینوا (810-785پ.ز) بەردەوام بوو و دوای ئەوەی دەسەڵاتی گرتە دەست، دەستی کرد بە دروستکردنی شاری (ئارگیشتی خینیلی) له لای چەپی ڕووباری (ئەراگیس)، واتا ڕووباری ئاراسی ئێستا له باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان (کوردستانی بندەستی کۆماری ئێران) و شایانی باسە که له ساڵانی ڕابردوودا دوای ئەوەی کە کنه و پشکنینێکی باش و ورد لەناو شوێنەوارەکانی ئه و شارەدا کرا، نزیکەیی چواردە پارچە نووسراو دۆزراونەتەوە که هەموویان باس له کاره کشتوکاڵی و پیشەسازی و بیناسازی و چاکسازییەکان و شەڕەکانی ئەم شا کوردستانییە دەکەن و شاری شروان ئەریوان (ئەریڤان-یەریڤان)ی دروست کردووه لە ساڵی (782پ.ز) که ئێستا ئەم شارە پایتەختی کۆماری ئەرمینیا (ئەرمەنستان)ی ئێستا و ناوەندی پارێزگای شروان ئەریوان (ئەریڤان-یەریڤان)ە، کە شا ئارگیشتی یەکەم (785-763پ.ز) کردوویەتی بە پایتەختی دەوڵەتەکەی.

ئەم شا کوردستانییەش هەروەکوو شاکانی پێش خۆی لەگەڵ دوژمنە دێرینەکەی دەوڵەته دێرینە کوردستانییەکان له و سەردەمەدا، واتا دەوڵەتی ئاشوورییەکان لە شەڕ و ملمڵانێدا بووە که زۆر ئازایانە بەرگری له وڵاتەکەی کردووە دژ به داگیرکاری دەوڵەتی ئاشوورییەکان بۆ سەر خاکی وڵاتەکەی و پاش ئەوەی نزیکەی (32) ساڵ لە فەرمانڕەوایی دەوڵەتی ئورارتووییەکان کردووە بە شێوەیەکی باش، لە ساڵی (753پ.ز) کە نەزانراوە لە تەمەنی چەند ساڵیدا بووە لە شاری شروان ئەریوان (ئەریڤان-یەریڤان)ی پایتەختی کۆماری ئەرمینیا (ئەرمەنستان)ی ئێستا کۆچی دوایی کرد و هەر لەوێش ئەسپەردەی خاک کرا و ئەوە بوو لە دوای خۆی کوڕەکەی کە ناوی شا ساردووری دووەم (753-730پ.ز) بوو شوێنی گرتووه و ماوەی شایەتیی شا ئارگیشتی یەکەم (785-763پ.زپ.ز) هاوکات بووە لەگەڵ شایەتیی هەریەکە لە شا ئاداد نیراری سێیەم (808-783پ.ز) شەست و حەوتەم شا و شا شەلمەنەسری چوارەم (783-773پ.ز) شەست و هەشتەم شا و شا ئاشووردانی سێیەم (773-755) شەست و نۆیەم شا و شا ئاشوورنیراری پێنجەم (755-745پ.ز) هەفتایەم شا، کە ئەوانە شا یەک لەدوای یەکەکانی دەوڵەتی ئاشوورییەکان بوون، واتا شەڕی لەدژی ئەم چوار شایەی دەوڵەتی ئاشوورییەکان کردووە کە هێرشی سەربازییان کردووەتە سەر دەوڵەتی ئورارتووییەکان.[1]

$سەرچاوەکان:$
1- ئیسحان نوری پاشا: مێژووی ڕەگ و ڕەچەڵەکی کورد، و: حەمه کەریم عارف، سلێمانی 1998ز
2- ڕەشید شێخ عەبدولڕەحمان: مێژووی زاگرۆس، هەولێر 2001ز.
3- خەسره و گۆران: کوردستان له میژوو دا چاخە کۆنەکان (100 هەزار ساڵ پ.ز- 400ی زایین)، و : ئاسۆ کەریم- هەولێر 2001ز
4- د. کەیوان ئازاد ئەنوەر: کورد له چەند تۆمارێکی مێژوویی دا – سلێمانی 2004ز.
5- ساڵح قەفتان: مێژووی گەلی کورد له کۆنەوە تا ئەمڕۆ، سلێمانی 2004ز.
6- شوکروڵڵای بابان: مێژووی کورد و کوردستان، سلێمانی 2005ز.
7- یاسین صابر صالح: ئینسایکلۆپیدیای گشتی –سلێمانی 2005ز.
8- قادر ئەحمەدی: کورد و مێژوو، سلێمانی 2005ز.
9- مەنسور مەخدوم: گرنگی کورد و کوردستان له قۆناغە مێژووییەکان ئێران، و: ڕەفعەت مورادی، هەولێر 2005ز.
10- میر نەسیر خان ئەحمەد زەیی بەلوچ: مێژووی بەلوچ و بەلوچستان، بەرگی یەکەم، و: هیوا مەحمەد زەندی-هەولێر2005ز.
11- محەممەد ئەمین زەکی: خولاسەیەکی تەئریخی کورد و کوردستان له زۆر قەدیمەوە تا دەوری ئەمڕۆ-ئامادەکردنی: ڕەفیق ساڵح-هەولێر، 2006ز.
12- د. کەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەک له مێژووی کورد-سلێمانی، 2006ز.
13- محەمەد مەردۆخی کوردستانی: مێژووی کورد و کوردستان، و: عەبدولکەریم محەمەد سەعید، هەولێر 2007ز.
14- حەسەن ئەڕفەع: کوردەکان، و : حەمید گەوهەری، هەولێر، 2007ز.
15- کەمال بورکای: کورد و کوردستان له سەردەمی باستانەوە تا کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم، و : عەلی فەتعی، هەولێر 2008ز.
16- عەبدوڵڵا قەرەداغی (مەلا عەلی): کورد لە سەرچاوه مێژووییەکاندا، سلێمانی 2008ز.
17- شاخەوان فایەق ئەلیاسی: نەتەوه کۆنەکانی کوردستان، هەولێر 2008ز.
18- سەید کەمال ئیبراهیمی: کوردستان پێش ڕووخانی نەینەوا، سلێمانی 2008ز.
19- د، جەماڵ ڕەشید ئەحمەد و د. فەوزی ڕەشید: مێژووی کۆنی کورد، و: ملکۆ کەلاری، سلێمانی 2011ز.
20- د. فەرهاد پیرباڵ: کرۆنۆلۆجیای کوردستان 625پ.ز-1932ز- هەولێر2011ز.
21- لازاریف. ن: مێژووی کوردستان، و: وشیار عەبد وڵڵا سەنگاوی، هەولێر 2012ز.
22- عەلا و نووری بابا عەلی: ئاوڕدانەوە له مێژووی کورد و کوردستان، سلێمانی 2012ز.
23- عومەر ئیسماعیل مارف: تۆمارەکانی مێژوو، سلێمانی 2013ز.
24- ئینتەرنێت، ویکیپیدیای ئازاد.