دەرکەوتن و بڵاوبوونەوەی ئايينی ئێزدی
کەیوان ئازاد ئەنوەرکەیوان ئازاد ئەنوەر
ئایینی ئێزدی بە یەکێک لە کۆنترین ئەو ئایینانە دادەنرێت، کە لە لایەک لەسەر خاکی کوردستان دەرکەوتووە، لە لایەکی دیکەوە بڵاو بووەتەوە. یەکەمین ئاماژەش بە دەرکەوتنی زاراوەی ''ئێزدی'' وەک ناوێک بۆ ئایینەکە، لە زاراوەی (ئێ زی دی E-Zi-da)ی سۆمەری وەرگیراوە کە مانای خودای گیانی پاک و بێگەردی بەخشیوە. مێژووەکەشی بۆ هەزارەکانی سێیەم و دووەمی پێش زایین دەگەڕێتەوە کە لای سۆمەرییەکان پەرستراوە.
بەم بەڵگەیەش بێت، لە هەزارەی سێیەمی پێش زایین خودایەک بۆ پەرستن بە ناوی ''ئێزدی'' لە وڵاتی سۆمەر هەبووە و پەرستراوە و ئەرک و بنەمای تایبەت بە خۆیشی هەبووە، بەڵام ئەوە ڕوون نییە ئەو خودایە لە خاکی کوردستانەوە بۆ وڵاتی سۆمەر هاتووە؟ یان داهێنراوی خودی سۆمەرییەکان بووە؟
لە سەردەمی (دەوڵەتی ماد)یشدا ئاماژە بە خێڵێک کراوە بە ناوی (بارتاسنی)، کە وەک هێزێکی شەڕکەر، لە ساڵی (612 پ.ز) هاوکاری و پشتیوانیی مادەکانیان دژی ئیمپراتۆریی ئاشووری کردووە. زۆریش پێ دەچێت ئەو خێڵە ئەوانە بووبن کە لە قۆناغی دواتردا بە (داسنییەکان) ناسران و لە نزیک شاری (نەینەوا)ی پایتەختی ئیمپراتۆریی ئاشوورییەوە، هاوکار و پشتیوانیی مادەکانيان کرد بۆ لێدانی ئاشوورییەکان.
ئەوەش دوای پشتبەستن بەو ڕاستییەی، کە خودی (داسنی) سەرباری ئەوەی ناوی چیاییەکی بەرزی باکووری خۆرهەڵاتی شاری مووسڵ بووە لە ناوچەی جزیرە و چیاکەش لەو سەردەمەدا هەبووە، لە هەمان کاتدا مەڵبەندی چەندین تیرەی کورد بووە، کە بە داسنییەکان ناسراون، وەک (خاڵی، پەیسان، مەحموودی، دونبڵی، داسنی). هەمووشیان بەپێی چەندین تۆماری مێژوویی، باوەڕداری ئێزدی بوون.
لە لایەکی دیکەوە و لە هەمان سەردەمدا و لە (ئاڤێستا)ی کتێبی پیرۆزی ئایینی زەردەشتیدا، زاراوەی (ئێزدی) بۆ ناوی خودای گەورە و باڵادەست هاتووە. ئەوەش جیاواز لە ناوی (ئاهوورامازدا)، ناوی خودای چاکەکار و باڵادەست، کە لەو ئایینەدا هەبووە.
لە تۆمارێکی مێژوویی دیکەدا، کە بۆ سەدەی پێنجەمی پێش زایین دەگەڕێتەوە، (کسەینەفون)ی سەرکردەی یۆنانی لە بەرهەمەکەیدا (Anabasis) باسی لەوە کردووە کە لە کاتی گەڕانەوە و پاشەکشەکردنیان بۆ وڵاتی خۆیان، دوای ئەو شکستەی بەرامبەر سوپای هەخامەنشییەکان و لە شەڕی (کۆناکسا) لە ساڵی (401پ.ز) دووچاریان بوو، لەنزیک شاری (نەینەوا) تیرەیەکی جەنگاوەر و ئازا و باوەڕداری خوداپەرستی یەزدانيان بینیوە، بێ ئەوەی ئاماژە بە ناو و شێوازی باوەڕ و ئایینەکەیان بکات. ئەو باوەڕەی ئاماژەیشی پێ داوە، هیچ یەک لە باوەڕەکانی (میترایی، زەردەشتی) نەبوون، چونکە ئەو هەریەک لە پەيڕەوانی ئەو ئایینانەی لەنێو سوپا و دەوڵەتی هەخامەنشیدا بینیوە و ناسیوە. هەموو ئەوانەش ئەمانگەیەننە ئەوەی، کە ئەو ئایینە لە هەزارەی سێیەمی پێش زایینەوە، تا سەدەی پێنجەمی پێش زایین هەبووە و لە کوردستاندا بڵاو بووەتەوە.
کاتێکیش دەگەینە سەدەکانی ناوەڕاست، (ئەلبلازەری) مێژوونووسی عەرەبی و ئیسلامی ئاماژەی بەوە داوە، کە کاتێک (عوتبەی کوڕی فەرقەدی سەلەمی) لە ساڵی (20ک/ 640ز) بەرەو (نەینەوا) بەڕێ کەوتووە، بەری خۆرهەڵاتی شارەکە ئیسلامیان بە ئاشتیی وەرگرتووە، بەڵام بەری خۆرئاوای نەینەوا لەسەر پێدانی باجی جزیە ڕێک کەوتوون. هەر لە بەری خۆرئاواش کۆمەڵێکی دیکە هەبوون، کە پێوەری (باجی جزیە) نەیگرتوونەتەوە، چونکە وەک ئایینەکانی (جوو، زەردەشتی، مەسیحی) خاوەن کتێب نەبوون. هەر بۆیە زۆر پێدەچێت ئەوانەی ڕووبەڕووی ئەو سوپایە وەستاون و ناچار بە شەڕکردن بوون، باوەڕدارانی ئێزدی بووبن.
(ئیبن حەوقەل/ 367ک- 978ز)یش وەک گەشتیارێکی ئیسلامی، لە باسی شاری (جزیرە)شدا دانیشتزوانەکەی بە (شەیتانپەرەست و خەواریج) پێناسە کردووە. ئەمەو ئاماژەی بەوەش داوە، کە ئەگەر دەسەڵاتی شەیتانپەرەست و خەواریجەکان بهێڵێت، شارەکە ئارامیی تێدایە و مەڵبەندێکی بازرگانییە، بەڵام بەهۆی ئەوانەوە ئارامیی شارەکە تێکچووە و دەسەڵاتدارانی ئیسلامیش وازیان لێ هێناون. بەم دەقەش بێت، پێدەچێت مەبەست لەو شەیتانپەرستانە! (باوەڕداری ئێزدی) بووبن، نەک (زەردەشتی)، چونکە ئەگەر ئەوان لە باوەڕدارانی زەردەشتی بوونایە، ئەوا وەک (باوەڕداری ئاگرپەرست) یان (زەردەشتی و مەجووسی) ناوی دەهێنان.
ئەوانەیشی مێژووی ئایینەکە بۆ کەسایەتیی (عودەی کوڕی مسافر) یان (شێخ ئادی) دەگەڕێننەوە، دەگەینە ئەوەی کە ئەو کەسایەتییەکی دیاری بواری زانست و ئەدەب و فیقهی ئیسلامی بووە، نەوەک ئێزدی و لەنێوان ساڵانی (465-557ک/ 1074-1164ز)یدا ژیاوە. ئەو لە (کونە مشک- بیت فار)ی سەر بە شاری (بەعەلەبەک)ی وڵاتی شام لەدایک بووە و لە ماوەی تەمەنیشدا شارەکانی (مەککە، مەدینە، بەغدا، هەولێر، مووسڵ) بە شوێن فێربوونی زانستی ئایینییدا گەڕاوە.
دواتریش لە (لالش) گیرساوەتەوە و دەستی داوەتە خوداپەرستی و کەوتووەتە نزیکبوونەوە لە ئێزدییەکان و تێڕوانین لە ئایینەکەیان. بەمەش توانیویەتی لەلایەک ئایینەکەیان بخاتە چواچێوەیەکی دیاریکراو، لەلایەکی دیکەوە کەوتووەتە ڕێکخستن و چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆیی و گرفتەکانیان. بەمەش (شێخ ئادی) سیمایەکی ئیسلامیی بە ئایینەکەیان بەخشیوە.
لێرەوەش ئێزدییەکان لەدەوری کۆبوونەتەوە و وەک پێشەوایەکی ئایینیی هەرەبەرزی خۆیان لێیان ڕوانیوە، تا ئەوەی گەیاندوویانەتە ئاستی پایەی پەیامبەری. تەنانەت لە دەقێکی کتێبێکی پیرۆزی ئێزدییەکانیشدا هاتووە، کە: ’’یزدان فەرمانی بە (عودەی کوڕی مسافر) کردووە لە (شام)ەوە بێتە (لالش) و لەوێ بگیرسێتەوە‘‘. بەم دەقەش بێت، هاتنی ئەم کەسایەتییە لە (شام)ەوە بۆ (لالش) بە فەرمانی پەروەردگار بووە، تا بە هانای ئێزدییەکانەوە بچێت. پەیڕەوانیشی بەمەبەستی پاراستنی پێشەواکەیان لەدەوروبەری (لالش) کۆبوونەتەوە.
تەنانەت کاریشیان لە پەیڕەوانی ئێزدیی شارۆچکەکانی (شێخان، شنگال، باعەزرێ، جزیرە) کردووە، چونکە خودی (شێخ ئادی) سەردانی کردوون. بەوەش دەستی بەسەر بنەما ئایینییەکانی ئێزدیدا گرتووە، بۆیە لای ئێزدییەکان پیرۆز کراوە. هەر بۆیە لە باوەڕی ئەواندا پایەی ئایینی (لالش) بەرز بووەتەوە و وەک قیبلەی ئێزدییەکان ناسراوە، چونکە بووەتە جێی مەزاری پێشەوای ئایینەکەیان. بەمەش ئەم ئایینە چوارچێوەیەکی نوێی بەخۆوە گرتووە.
لێرەوە دەگەینە ئەوەی کە ڕیشەی ئێزدییەکان بۆ ئەم کەسایەتییە ناگەڕێتەوە، بەڵکوو بۆ پێشتر دەگەڕێتەوە. ئەم کەسایەتییەش تەنیا پێشەوای ڕێبازێکی نوێی ئایینەکە بووە. هەر بۆیە لای هەندێک مێژوونووس و توێژەر، بە دەرکەوتنی (شێخ ئادی)، ئێزدیایەتی بە (ڕێبازی عەدویە) ناسراوە.
(شەرەفخانی بەدلیسی)ش لە (شەرفنامە)دا ئاماژەی بەوە داوە، کە (مند)ی دامەزرێنەری (میرنشینی کلس) بە خۆی و بنەماڵە و هۆز و ئەندامەکانی میرنشینەکەیەوە، ئێزدی بوون و ڕوویان لە شام و میسر کردووە، تا پشتیوانی لە (دەوڵەتی ئەیووبی) بکەن. لەبەرامبەردا سوڵتانی ئەیووبی، بە سۆز و دڵسۆزییەوە بۆ ئەو هەڵوێستەی ئەوانی ڕوانیوە و (مند)ی وەک گەورە و سەرۆکی کوردەکانی ویلایەتی (شام و حەلەب) دیار کردووە.
هەروەها (میرنشینی دونبوڵی)ش وەک حکوومەتێکی کوردیی سەدەکانی ناوەڕاست، کە مەڵبەندەکەی شاری (خۆی) بووە، بە پەیڕەوانی ئێزدی ناسراون. (میر عیسا کوڕی میر یەحیای دونبوڵی)ش (هەزار) خێزانی ئێزدی بۆ (ئازەربایجان و کوردستان) گواستووەتەوە و لەوێ نیشتەجێی کردوون. دواتر شاری (تەورێز)ی کردووەتە پایتەختی دەسەڵاتەکەی.
وەک ئاماژەیەکیش بە مێژووی ئایینەکە، لە سەدەی هەژدەیەمی زایینی (موحەممەد کوڕی ئەحمەد ئەلحوسەینی) ناسراو بە (مونشئی بەغدادی)، کە لە سەردەمی (داود پاشا)ی والیی بەغدادی عوسمانی و لە کاتی گەشتەکەیدا لە ساڵی (1820ز)دا سەردانی گوندی (حوسێن کفتی) نزیک شاری (هەولێر)ی کردووە، بە مەڵبەندێکی ئێزدییەکان ناوی بردووە، بی ئەوەی ئاماژە بە مێژووی دەرکەوتنیان بکات.
بە هەموو ئەو تۆمارانەش بێت، ئایینەکە هەر لە هەزارەی سێیەمی پێش زایینەوە بە خاکی کوردستاندا بڵاو بووەتەوە و دواتر گەیشتووەتە وڵاتی شام و میسر و تەنانەت ئێرانیش. ئەمەو جگە لە بڵاوبوونەوەی بە چەندین ناوچەی جیهاندا. تەنانەت بە کۆنترین ئایینی کۆمەڵگای کۆنی کوردستان و خاکی کوردستان ئەژمار کراوە، پەیڕەوانیشی بە (ئێزدی) ناسراون و قیبلەی پەیڕەوانیشی (لالش)ی نێو خاکی کوردستان بووە.
[1]