$پێشەکی$
یەکێ دە پەلەێل زوان کوردی ک دە شارەێل فریەێ دە وڵاتەێل کوردزوان وە کار چووگ «#کوردی خوارین#»ە. مینورسکی ئێران ناس و #ڕووژئەڵات# ناس ڕووسی ئەڕا ئەوەڵ جار دە ساڵ 1943 نام ئێ پەلە دە زوان کوردی «کوردی جنووبی» نا. کوردی خوارین زوورم دە ئیلام، کرماشان و خانەقین وە کار چوو. دە ئێ چەن ساڵ دۊماگە پەێجووریەێل زوان ناسی فریە و وەر چیەم گرێ دە بان کوردی خوارگ ئەنجام گرتگە وەلام گیچەڵەێلێگیش دەێ نامە هەس ک باێەد چارە بوون تا دە بانان فێشتر و خاستر دە بان ئێ لق گەپە دە زوان کوردی کار بکرێ.
دە ئێ مەقاڵە گیچەڵەێلیگ شیەو بۊنە ک زوورم پەێجووریەێل زوان ناسی و کوردی خوارین تۊشێان هاتنە و هالیم دە وەرەسی کارناسەێل فکرێ ئەڕاێان نەکریاگە.
$وشە کلیل:کوردی خوارین، خسارناسی$
$1. نام$
هالیمان ده نام نۊسەرەێل، پەێجوورەێل و لاینیدارەێل زوان کوردی ئەڕا ئێ پەلە دە زوان کوردی نام یەکەوگیرێگ وە کار نیەچووگ.
بڕێ ئۊشن کوردی خوارگ، بڕ ترەکیش ئەلخوسووس دە عراق، ئۊشن #فەیلی# یان #لوڕی#. بڕێگیش دە #کەڵهڕی# ئستفادە کەن. هە ئەو چنە ک دە یەو وەریش وتریا، کوردی خوارین هام لفێگە ئەڕا Southern Kurdish انگلیسی ک یەکم جار مینورسکی بردەێ کار. مینورسکی وە ئێ بووتەو دە ئێ کەلیمە ئستفادە کرد ک نیشان بێگ ئێ کوردیە دە خوار (جنووب) وڵاتەێل کوردزوان چووگە کار. وانە ک دە فەێلی یان لوڕی ئستفادە کەن هانە عراق و فریە دە بارەێ ئێ کوردیە دە ئیران نیەزانن. لوڕی ک دە زوان ناسی وە یەێ زوان جنووب غەربی ناسنەێ و فریە وەرد کوردی فاسڵە دێرێ، ئەمانێ تۊەنیم دە فەیلی ئەڕا ئوو کوردیە ئستفادە بکەیم ک دە عەراق ئۊشرێ ئوو هامیتە وەرد عەرەوی بۊە. دە بارەێ کەڵهڕی باێەتە بۊشیم ک کەڵهڕی تەنیا یەکێ دە پەلەێل کوردی خوارینە و نیەو ئەڕا گێشتێان بچووگە کار. بڕێ دە پەێجوورەێل و نۊسەرەێلیش ئۊشن «خوارین» یانێ کەم مایە و کەم ئەرزش و ئیمە نەباێەد خوارین بەریمە کار. دە جواو ئێ کەسەێلە باێەد بۊشیم ک ئێ لفە هۊچ لقووزێ بارێ نییە و تەنیا دە قورشنگ جوغرافیاییەو نووڕێگە زوان. مەسەڵەن ئاڵمانی سفلا (سفلی) شکڵێ دە ئاڵمانیە ک دە بەشێ دە ئاڵمان و هوڵەند وەێ قسیە کەن ئوو هالیم کەسێ نەوتگە ئەڕا چە وە زوان ئیمە ئۊشن سفلی (Low German).
$2. وڵاتەێل کوردی خوارین$
هەنزاێ ک نام کوردی خوارین بریەێ، زوورم ئیلام و کرماشان و خانەقین کەفێگەو هۊر؛ وەلام باێەت بۊشیم ک دە ڕاسی کوردی خوارین یەکێ دە پەلەێل قورس زوان کوردیە ک دە ئوستانەێل فریەێ چووگە کار ک ئەیانەن: ئازەربایجان خوەرئاوا (کوردی #چاردووڵی دە شاهین دژ و تکاب#)، کوردسان (#قوروە# و #بیجار#)، #هەمەدان# #(نەهاوەند#، #ڕەزەن#، #ئەسەدئاباد#، #تۊسرکان# و #کەبودەرئاهەنگ#)، #کرماشان، ئیلام، لورستان# و جیەێلێگیش دە خووزستان جۊر سەربەندەر و خوڕەمشەهر و دە عراقیش دە #خانەقین،# #کووت#، #منەلی#، #زرباتیە# و #جەسان#.
$3. لەکی$
یەک تر دە گیچەڵەێلێگ ک دە پەێجووریەێل زوان ناسی فریە دیاێگە وەر چیەم یەسە ک هالیمان دیاری نەۊە ک لەکی بەشێ دە زوان کوردیە یان نە. دە نام پەێجووڕیەێل و مەڵوەنەێل جورواجوور، سێ وەزیەت ئەڕا لەکی دۊنیمن؛ بڕێ ئۊشن لەکی خوەێ زوان جیاێگە، برێگیش ئۊشن لەکی ژێرپەلێ دە کوردیە ک کەفێگە نام کوردی خوارگ، ئوو بڕێگیش وە ژێرپەلێ دە لوڕی زاننەێ. چەن ساڵێگە زوورم لەکەێل خوەێانیش هانەو شوون یە ک لەکی وە یەێ زوان جیاێ بناسرێگ.
$4. نۊسمان$
یەک تر دە گیچەڵەێلی ک کوردی خوارین گیروودەێ بۊە یەسە ک نۊسمان یان ڕێنۊس زوان کوردی ئەو جۊرە ک باێەد، دە نام مەردم جی نەکەفتگە و تا جیێ ک بڕێ دە نۊسەرەێلش کتاوەێل کوردیێان وە نۊسمان فارسی نۊسنن و ئەڕا یە ک وە خەێاڵ خوەێان کومەک کتاوخوەنەێل بکەن پەلام بەن وە ئێعرابەێلێ ک دە بان کەلیمە نۊسنن و فریەیش دە باسەوادەێل هەم هە دە ئێ خەت فارسیە ئەڕا کوردی نۊسانن دە فەزاێ مەجازی ئستفادە کەن. دە جی ترەکیشەو، دە نام ئەوانەیش ک کوردی خوەنن و کوردی نۊسنن، هالیم ئختڵاف هەس؛ مەسەڵەن، ئەڕا نیشانەێ ۊ کە دەنگ دیاری کوردی خوارینە، بڕێ ۊ نۊسنن و بڕ ترەکیش ک زوورم وەرەو سورانی کیشن، دە نیشانەێ ۆ ئستفادە کەن و خوەێان دەێ واقعیەتە خەنە لا ک ئەگەر ڕۊن (روغن) وە ڕۆن (آشکار) بنۊسرێ ماناێ کەلیمە گۊەڕێ.
$5. زوان داڵگی کوردی$
زوان ناسەێل ئۊشن ئەگەر کەسێ بخوازێ ڕیشگ زوانێگ درارێ، وەکارتەرین شێوە یەسە ک وەرد چین نوو وە زوان داڵگیێان نەۊشیم. وە داخەو دە جیێەێلێ ک کوردی خوارگ قسیە کرێ فریە دە باوگ و داڵگەێل وەرد زاڕووەێلێان کوردی نیەۊشن و فارسی وتن نیشانەێ ئەڕا قووز بۊنە و ئەگەر هە وەێ چنە پێش بچوو، ئەڕا سی ساڵ تر، دەێ وڵاتەێلە دە زوان کوردی هە نامێ مینێگ.
$6. پەخشان$
ئەگەر بخوازیم دە قورشنگ زوان ناسی جەستە (#Corpus Linguistics#) وە کوردی خوارین بنووڕیم، گاهەس بۊشیم دیاری تەرین گیچەڵێ یەسە ک زوورم جەستە و سەرچاوەێل زوانی شێعرن نە پەخشان و هە وەێ بووتەیشەو ئەڕا لف سازین کەلیمەێل بغەێران و مەفهوومەێل نوو دەس نۊسەرەێل و پەێجوورەێل بەسیاگەسەو. پەس ئەگەر بخوازیم دە بانان ئەڕا کەلیمەسازین دە کوردی خوارگ حەوەجەمان ئەو زوانەێل ترەک نەکەفێ، باێەد فێشتر چیەممان وە پەخشان بوو.[1]
#کەرەم ئەلا پالیزبان#، #دوکتورای زوان ناسی#
واژه¬نامه:
زوورم: زۆربە
پەێجوور: لێکۆڵینەر
پەێجووری: لێکۆڵینەوە
گیچەڵ: کێشە
بانان: داهاتوو
وەرەسی: لایەن
هالیم: هێشتا
ئەمانێ: بەلام
قورشنگ: قوژبن
هەنزا: کات
مەڵوەن: سەرچاوە
نۊسمان: ڕێنووس
گۊەڕێ: ئەگۆڕێ
قووز: قۆز
بووت: بۆنە
حەوەجە: پێداویستی
چه¬مسار: ڕوانگه