پیتی (ئ) هەمزە (Low pitch)
نووسین و ئامادەکردنی: #سابیر ژاکاو#
ئەم پیتە وەکو فۆنیم لەسەر بنەمای فۆنۆلۆجیک، لەنێو زوانی کوردیکەوە دەرناکەوێت و چالاکی نیە و بەپێی فۆنێتیکی زوانی کوردیک، دەردەکەوێت و لە داتای مکانیزمی فۆنێتیکی زوانی کوردیک، هاوشێوەی فۆنێک کارایی نیە و هەژمار ناکرێت. کەچی لە ڕێنوسی ڕاستچین هێمای ئەلفبێیی هەیە و نابێتە هۆی گۆڕینی واتای وشە و هێزی واجی نیە. ئەمەش حاڵەتێکی تایبەتە و یەکیەک لە تایبەتی و گرنگیەکانی فۆنیم و واج، گۆڕینی واتای وشەیە. لەسەر ئاستی دەنگسازی کوردیک ئێمە چ بڵەین (ا) و چ (ئا) هەر یەک فۆنن. واتە مکانیزمی بەرهەمهێنانی فۆنێتیکی هەر ڤاوڵی (ا) یە کە بە دەرکەوتنی کۆنسۆنانتی C (ئ) هێزێکی نیمەنەبزوێن دەگرێت کە بەپێی سیستەمی بڕگەبەندی دەبێتە قاڵبی CV کە ئەم سیستەمەش بازنەی بەرهەمهێنانی فۆنێتیکی کوردیک تێکدەدات لە کاتێک کە خۆی فۆنەکە ڤاوڵی V (ا).
بێژەکردن و سازکردنی فۆنی (ا) لە نێوەڕاست و کۆتایی هەر بڕگە و وشەیەکەوە، ڕێک هاوشێوەی دەستپێک و سەرەتای وشەیە. فۆنی (ئێ، ئۆ، ئە، ئی، ئو، ئۊ، ئوٓ، ئیٓ) ڕێک بەم شێوەن، هیچکام لە دەنگەکان گۆڕانکاریان بەسەر نایەت، واتا دەنگ و سیستمی دەنگی (ئۆ) لەگەڵ (ۆ) یەکدەنگ و فۆنن، بەڵام تاکو ئەمڕۆ کورد هەر بەم شێوەیە لە ڕێنوسی ڕاستچین ڕاهاتوە کە هیچکات بزوێن لە سەرەتای وشە و بڕگە نایەت! ئەمەش بەم هۆیەیە کە سیستمی فۆنسازی ئەم زوانە توانایی دەرکەوتنی ڕێنوسی لە سەرەتای بڕگە و وشەی کوردی بەهۆکاری (جواننوسی) نیە، کەچی ئەم دیاردەیە لە ڕێنوسی چەپچین وەبەرچاو ناکەوێت. کەواتە ئەم دیاردەیە، دیاردەیەکی ڕێنوسیە، نەک فۆنۆلۆجیکی و فۆنێتیکی. بەم هۆیە کەڵک لە پیتی هەمزە وەکو پیتێکی یارمەتیدەدەر و ئالیکار، لە سەرەتای وشە وەردەگرن و ئەمەش دیاردەی دەنگی نیە، بەڵکو پتر حەزێکی جواننوسی ڕێنوسیە، چون ئەم شێوەنوسینە بۆ ڕینوسی ڕاستچین، سیمایەکی جوانی نیە:
ئەوە ەوە
ئێوە ێوە
ئۆخەی ۆخەی
ئیلام یلام
ئورمیە ورمیە
ئۊشم ۊشم
لە + ئێرە = لێرە
لە + ئەوێ = لەوێ
لە + ئەوان = لەوان
لە + ئەمە = لەمە
کەچی لە ڕێنوسی چەپچین و هەمان لاتین، ئەم دیاردەڕێنوسیە پەیدا نابێت، هەر بۆیە (م. جەلادەت بەدرخان) لەبری پیتی هەمزە (ئ) بۆ ڕێنوسی چەپچین پیتی هەڵنەبژاردوە و بەم شێوەیە دەردەکەون:
ئەوە Ewe
ئێوە Êwe
ئۆخەی Oxey
ئیلام Îlam
فۆنی (ئ) دەنگێکی قوڕگیە، لە خوارەوەی قوڕگەوە بڕەهەوایێک ساز دەکرێت کە دەبێتە هۆی سانا دەربڕینی فۆنی نزم و بەرز و کراوەی بزوێنی زوانی کوردیک، واتا بۆ دەربڕینی فۆنی (ی) بەتەنیا و بێهێنانی شێوەدەنگی (ە) نزم یان (ا) بەرز، لە سەرەتای بڕگە، ئەمە دەردەکەوێت کە ئەم بڕەهەوایە پێشگرتنێکی لەپێش سیە و ژێیەکانە کە دەبێتە کۆسپ بۆ دەربازبونی هەوای سازبونی ئەم فۆنانە و هاتنی (ئ)، یارمەتی سازبونی ئەم فۆنە دەدات لە هاستێکی فۆنەتیکی کە تەنیا لەگەڵ بزوێنەکان دەردەکەوێت.
پیتەبزوێن و ڤاوڵەکان 10 پیتن:
(ۆ، و، و، وٓ، ۊ، ێ، یٓ، ی، ە، ا)، لە سەرەتای وشە و بڕگەی ڕێنوسی ڕاستچین دەرناکەون و بۆ ئەمەی کە ئەم 10 بزوێنە، لە سەرەتای بڕگە و وشەی کوردی دەربکەون، کەڵک لە پیتی (ئ) وەردەگرین وەکو پیتێکی یاریدەدەر:
آ = ئا A =
اَ = ئە E =
اِ = ئێ Ê =
ٱ = ئۆ O =
او = ئو U =
ای = ئی Î =
ئەم پیتە هەندێکجار دەکەوێتە نێوەڕاستی وشە، کاتێک کە دو بزوێن بەدوای یەکەوە دەرکەوتبن، ئەرکی یارمەتیدەدەری خۆی دەگەیەنێت و زۆرجار پەیویست ناکات بنوسرێتەوە چون واتای وشە ناگۆڕێت، وەکو:
(قوڕئاو، ڕۆژئاوا، خۆرئاوا، ماستئاو، شۆربئاو، ماڵئاوا، دەستئاو، بەرئاو، تێرئاو، مرئاوی، تیزئاو، میزئاو، پارئاو، بەندئاو، تاڵئاو).
لەم وشانە، بەهۆی دیاردەی پەیدابونی دەنگ، پیتی (ئ) هیچ گۆڕانکاری ناهێنێتە سەر واتای وشە و نابێتە واج. لە کاتی دەربڕینیشیان دەبێتە هۆی قورس و گرانبونی ئەم وشانە. لە چوارچێوەی قڕتاندن و تواندنەوەی زوانی ئێمە کەڵک لەم بەشە وەردەگرین و پیتی (ئ) لەم وشانەوە دەقڕتێنین، وەکو:
قوڕ + ئاو قوراو Quŕaw
ڕۆژ+ ئاوا ڕۆژاوا Ŕojawa
ماست + ئاو ماستاو Mastaw
شۆرب + ئاو شۆرباو Şorbaw
ماڵ + ئاوا ماڵاوا Malawa
دەست + ئاو دەستاو Destaw
بەر+ ئاو بەراو Beraw
تێر+ ئاو تێراو Têraw
مر+ ئاوی مراوی Mirawî
٭ تێبینی: ماڵئاوا (ماڵت ئاوەدان) هەندێکجار وەکو ڕێزگرتن و هەندێکجار وەکو ڕەخنە و ناڕەزایەتی بەکار دێت، بەواتای (ماڵ ئاوەدانی و ڕوناکی و ئاوایی) دێت.
(ماڵاوا)، لەبری خوداحافیزی و ماڵاوایی بەکار دێت.
خۆر ئاوا بو، ڕۆژ ئاوا بو (غروب)
ڕۆژاوا، خۆراوا (غرب).
ماستئاو: ماست + ئاو = ماستاو.
قوڕئاو: قوڕ + ئاو = قوڕاو.
شۆڕبئاو: شۆڕب + ئاو = شۆڕباو.
دۆغئاو: دۆغ + ئاو = دۆغاو.
تێرئاو: تێر + ئاو = تێراو.
دەستئاو: دەست + ئاو = دەستاو.
لە نێوەڕاستی وشە بەم شێوەیە دەردەکەوێت:
(دەئاخڤێت، قورئان، ئنشائەڵڵا، ماشەئەڵڵا).
لەم ئاستە دەردەکەوێت کە پیتی (ئ) چ لە نێوەڕاست و چ لە کۆتایی وشەی کوردیک، هیچ ئەرکێکی فۆنێتیکی و واجی نیە و واتای وشەکە ناگۆڕێت و دەرکەوتنی لە سەرەتای وشەی کوردی، پتر ڕێنوسیە تاکو زانستی فۆنێتیکی زوانی کوردیک.
واتە ئەم پیتە ئەرکێکی فۆنەتیکی دەگرێتەئەستۆ و ئەرکی فۆنیمی نیە، هەربۆیە لەنێو ئەلفبێەکەی بازنەی ناوەندی، پیتی (ئ)م وەکو پیت هەژمار نەکردوە، زوانی کوردی چ لە ئاخاڤتن و چ لە ڕێنوس خوی بەم پیتە نەگرتوە، ڕاستە پیتەکە لە ڕێنوسی عەرەبی وەرگیراوە و ئەمەش یەکێک لە هۆکارەکانە، لەم وشانەی کە کورد توشی لێکچوونی کردون، دیارە فۆنی سەرەکی وشەکە (ئ) نەبوە، وەکو:
لێکچوون لەگەڵ پیتی (ه):
ئاوێنە هاوێنە
ئامراز هامراز
ئێوارە هێوارە
ئاوەڵناو هاوەڵناو
ئاوەڵکار هاوەڵکار
ئێستا هێستا
ئیشتیا هیشتیا
ئاست هاست
ئی هی
ئی من هی من
ئومید هومید
ئێستر هێستر
ئالیکار هالیکار
ئاواڵ هاواڵ
ئەڤاڵ هەڤاڵ
ئۊشم هۊشم
لێکچوون لەگەڵ پیتی (ە):
ئەچم دەچم ەچم
ئەکەم دەکەم ەکەم
ئەخۆم دەخۆم ەخۆم
لێکچوون لەگەڵ پیتی (ع):
عەزیز ئەزیز ئازیز هازیز حازیز
عەشق ئەشق
عەقڵ ئەقڵ
عێراق ئێراق
عەرەب ئەرەب ئارەب هارەب حارەب
ئەم لێکچوونە، بەپێی لێکچوونێکی مێژویی هاتوتەپێشەوە، هەربۆیە کورد وەکو خوگرتن، خوی بەم پیتەوە نەگرتوە، ڤاوڵی (ا) لە ئاستی لێکچوونی فۆنی لە تەتەلەی مێژویی خۆی، بەزۆر لەگەڵ فۆنی (ه، ع، ح، م) توشی لێکچوون بوە.
بەهۆی ئەمەی کە ڕێنوسی ئێستاکانەی کورد، لەسەر بناغەیەکی کلاسیکی نزدیک 60 ساڵ لەمەپێشی کۆڕی زانیاری کورد دامەزروە و هێستاش چالاکی دەکات، زۆرجار بەپێی هەمان باری کلاسیک ڕێنوسەکەی بەکارهێناوە.
بەرەی کۆن و کلاسیکی ڕێنوس و ڕێزمانی کوردیک بەتایبەت تەنیا بازنەی ناوەندی وەکو بازنەیەکی باڵادەستی زوانی لە سیستەمێکی فرەزوانی، زوانی کوردیک بەهۆی ئەمەی کە زانستی فۆنێتیکیان نەبوە و گرنگتر زۆرتری بڕیارەکانی ڕێنوسی کوردی کە دەبێت بە مێتۆدێکی زانستی کاری بۆ بکردرێت، تێکەڵ بە سیاسەت کراوە و سیاسیەکان لێدوانیان بۆ لێداوە! بەڕای ئەوان بە بەکارهێنانی کۆنسۆنانتی (ئ) لە سەرەتای واژە و لێکچوونی ئەم کۆنسۆنانتە لەگەڵ کۆنسۆنانتی گەرویی (ع) کە هەر دو فۆنەکە لە یەک مکانیزمی فۆنسازی مرۆڤ ساز دەکرێن و فۆنێکی لارینگالین، ئەمە بەم شێوەیە و بەپێی لێکچوونی ناتەواوی پیتی (ع) بۆ (ئ) توشی لێکچوونی ناتەواویان کردون، بەڵام چون هیچ شارەزاییەکیان لەسەر زانستی زوان نەبوە، ئەمە نەیانزانیوە بە کوردیکردنی (ع) بۆ (ئ)، ویستویانە خۆیان لە ڕێنوس و ئەلفبێی عەرەبی دور ڕابگرن و دور بکەنەوە! بەڵام ئەمەی ڕاستی بێت ئەوان توشی هەڵەیەکی گەورە بونە، چون بەپێی فۆنێتیکەوە ئەم کۆنسۆنانتی (ئ) سروشتێکی ناسکی گەرویی هەیە و ئێمەش ئەگەر بەشێوەی زانستی و کاری مەیدانی زوانی کوردیک لە پیرانی کورد داوای بێژەکردن و سازکردنی ئەم فۆنە بکەین، هیچ کوردیک ئەمەندە ناسک فۆنی (ع) بێژە ناکات کە بکردرێتە (ئ) و توشی لێکچوونی ناکات، واتە کاتێک کە دەیانهەوێت ڕێنوس و ئەلفبێ کوردی لە عەرەبی بە بەکارهێنانی (ئ) جودا بکەنەوە، بیریان بۆ ناسک بێژەکردنی ئەم کۆنسۆنانتە نەچووە، بڕوانن هیچ کوردێک ئەم جۆرە بێژەی ناکات، بەتایبەت پیرەکان:
عەزیز (گڕ) = ئەزیز (ناسک)
عەلی (گڕ) = ئەلی (ناسک)
عەرەب (گڕ) = ئەرەب (ناسک)
هەر گڕبون و بەهێزبونی وەستاوی ئەم فۆنە وایکردوە کە لە هێزی (ع) پتر گڕی بکەن و سترسی فۆنێمیکی بدەنە سەر ئەم فۆنە و لە ناوچەی موکریان و بەشێکی باڵەکایەتی و هەندێک ناوچەی فۆنێتیکی کوردیک، فۆنەکە گڕتر دەکەن و لەگەڵ لارینگالێکی دیکە کە فۆنی (ح) توشی لێکچوونی ناتەواوی دەکەن، وەکو:
عەزیز = حەزیز
عەلی = حەلی
عەرەب = حەرەب
سەرچاوە: پەرتووکی پرشەدارێکی زمانەوانی.
[1]