راپۆرتا شرۆڤەکارى: گاڤ نيوز
پشتى بڕيارا دادگەها فيدرالى يا بلند يا ئيراقى ل 15ى ڤێ هەيڤێ ل دۆر نەدەستووريا ياسايا نەفت و غاز ژمارە 22 يا سالا 2007 يا #هەرێما کوردستانێ# و سەربارکێن سکالايا ئيراقێ ل سەر #تورکيا# ل دادگەها ناڤبژيڤانيێ يا نێڤدەولەتى، مالپەرەکێ جيهانى ئاماژەيێ ددەتە ڕێکار و پێنگاڤێن ئەنقەرە پشتى ڤێ بڕيارێ و پرۆژەيێن غازێ ل هەرێما کوردستانێ. ئەرێ هەلويستێ تورکيا چيە؟ وێستگەهێن ديرۆکى يێن بازرگانيا وزەيێ دناڤبەرا تورکيا و هەرێمێ دا چنە؟ ڕهوريشالێن ناکۆکيان چنە؟ پرۆژەيێن غازێ ل هەرێما کوردستانێ بەرەڤ کويڤە دچن؟
مالپەرەک: #ئەردۆگان# دەستبەردارى گرێبەستێن‌ وزەيێ ل گەل کوردستانێ نابيت
مالپەرەکێ جيهانى ئاماژەيێ ددەتە وێ چەندێ کو ڕەجەب تەيب ئەردۆگان سەرۆککۆمارێ تورکيا نەيێ بەرهەڤە دەستبەردارى گرێبەستێن وزەيێ ل گەل هەرێما کوردستانێ ببيت.
ل گۆرەى مالپەرێ Al-Monitor؛ ئەردۆگان د نها نەيێ بەرهەڤە دەستبەردارى گرێبەستێن‌ وزەيێ يێن تورکيا ل گەل هەرێما کوردستانێ گرێداين ببيت سەرەراى پەيدابوونا ئاستەنگێن ياسايى، تەکنيکى و دارايى ل هەمبەر پرۆژەيێن غازێ يێن هەرێما کوردستانێ پشتى بڕيارێن دادگەها فيدرالى.
هەرچەندە بڕيارا 15ى شوباتێ، کارتێکرنێن خۆ ل سەر هيڤيێن ڕەجەب تەيب ئەردۆگان سەرۆککۆمارێ تورکيا ب کڕينا غازێ ژ هەرێما کوردستانێ کرينە ب تايبەت ئەڤ بڕيارە د دەمەکێ دا هات کو سکالايەکا ئيراقێ ل سەر تورکيا ل دادگەها ناڤبژيڤانيێ يا نێڤدەولەتى ل دۆر بازرگانيا پەترۆلێ دناڤبەرا تورکيا و هەرێما کوردستانێ دا هەيە، لێ تورکيا ڕێکارێن خۆ هەنە.
ئه و مالپەرە ديار ژى دکەت؛ ڕەنگە ئەردۆگان ب پشتبەستنێ ل سەر پێگەهێ خۆ يێ سياسى و ئابوورى بەغدايێ و بڕيارا دادگەها فيدرالى پەراوێز بکەت وەکى بەردەواميا وى ل سەر بازرگانيا پەترۆلێ ل گەل هەرێمێ سەرەراى سکالايا ئيراقێ يا نێڤدەولەتى لێ د سەر ڤێ چەندێ ڕا، ڕەنگە ئاستەنگێن دارايى و تەکنيکى ڕويبروى پرۆژەيێ غازێ ببن کو ب زەحمەت ئەردۆگان بشێت پشتگوﮪ بهاڤێت.
وێستگەهێن ديرۆکى يێن بازرگانيا وزەيێ دناڤبەرا تورکيا و هەرێمێ دا چنە؟
بازرگانيا کەرتێن پەترۆلێ و غازێ دناڤبەرا تورکيا و هەرێما کوردستانێ دا بۆ ژمارەيەکا وێستگەهێن ديرۆکى ڤەدگەڕيت.
ل گۆرەى ئەلمۆنيتۆر؛ پلانێن تورکيا بۆ گەهشتنێ ب ژێدەرێن وزەيێ ل کوردستانێ بۆ وان ڕۆژان ڤەدگەڕيت دەمێ ويلايەتێن ئێکگرتى يێن ئەمريکى بەرهەڤيێن خۆ بۆ ئازادکرنا ئيراقێ دکرين کو کوردستان د وى دەمى دا مژويلى لێگەڕيانێ ل وەبەرهێنەران د بوارێ وزەيێ دا بوو دەمێ زانيارى بۆ هندێ دچووين کو ڕژێما سەددام حوسەين بەرەڤ دويماهيکا خۆڤە دچيت.
ل ئادارا 2002 د سەرەدانەکێ دا ژ بۆ ئەنقەرە، جەلال تالەبانى کو ل وى دەمى سکرتێرێ گشتى يێ ئێکەتيێ بوو ل گەل محەمەد سيبيل خۆدانێ کۆمپانيا ’ئيپێک’ يا ئاڤاکرنێ يا تورکى کۆمبوو. سيبيل کو شارەزايى د پرۆژەيێن ئاڤاکرنێ يێن سەربازگەهێن ئەمريکى و هەڤپەيمانيا باکۆرى ئەتلەنتيکى دا هەبوو، بۆ وى جهێ شۆکێ بوو دەمێ تالەبانى ئۆفەرا پێشئێخستنا کێلگەهێ پەترۆلێ يێ تەقتەق پێشکێشى وى کرى و پێشبينيێن بدەستڤەئينانا وەبەرهێنەرێن کو ل دەستپێکێ دێ گرێبەست ب بەر وان کەڤن بۆ وى ئاشکراکرى.
ژ ڤەرێژا ڤێ چەندێ؛ سيبيل هەڤپشکيەکێ ل گەل محەمەد ئەمين کرامى خۆدانێ کۆمپانيا Cukurova Holding يا تورکى ژ بۆ دامەزراندنا کۆمپانيا Genel Energy گرێددەت و ئه و کۆمپانى ل دويڤ دا کارێ خۆ ل گۆرەى گرێبەستەکا بەشداريێ د بەرهەمئينانێ دا ل تەقتەق دەستپێدکەت.
پشتى وێ چەندێ، کۆمپانيا جێنێل ئێنێرجى کارێ خۆ بەرفرەهتر دکەت کو ژمارەيەکا بياڤێن دى ب خۆڤە دگريت. ئه و کۆمپانيە ئێکەتيەکێ ل گەل کۆمپانيێن دانا غاز يا ئيماراتى، OMV يا نەمساوى، DNO ASA يا نەرويجى و Petoil پێکدئينيت. ل دويڤ دا، ل گەل کۆمپانيا Vallares يا وەبەرهێنانێ ل لەندەن ل سالا 2011 ئێکدگريت.
رهوريشالێن ناکۆکيان چنە؟
ل سالا 2005 ئيراقێ دەستوورەکێ نوى پەسەندکر و پشتى دو سالان هەرێما کوردستانێ ياسايا نەفت و غاز دەرئێخست. ل وى دەمى، بڕيار بوو بەرهەمێن پەترۆل و غازێ يێن ل هەرێما کوردستانێ دهێنە بەرهەمئينان، ب ڕێکا کۆمپانيا سۆمۆ يا گرێداى حکومەتا ئيراقێ بهێنە فرۆشتن و د بەرامبەر دا هەرێما کوردستانێ ڕێژەيا 17% ژ بودجەيا فيدرالى وەربگريت، لێ ڕەوش ب وى ئاوايى برێڤەنەچوو.
ئەلمۆنيتۆر ل دۆر ڤێ چەندێ ديار دکەت؛ ژ ڤەرێژا ناکۆکيان حکومەتا هەرێمێ هندەک گرێبەست ل گەل کۆمپانيێن پەترۆلێ يێن دەرڤە گرێدان. ل سالا 2009، بەرهەمئينانا پەترۆلێ ژ هەردو کێلگەهێن تەقتەق و تاوکێ دەستپێکر و ل سالا 2012 ماوەيێ ياسايى يێ ڕێککەفتنا پەترۆلێ يا سالا 1974 دناڤبەرا ئەنقەرە و بەغدا دا ب دويماهيک هات.
ئەردۆگان سەرەراى نەرازيبوونا مالکى، ڕێککەفتنا 50 سالى يا وزەيێ ل گەل هەرێما کوردستانێ گرێددەت. ل گۆرەى وێ ڕێککەفتنێ؛ کۆمپانيا وزەيێ يا تورکى دەستووريا کارکرنێ ل 12 جهێن لێگەڕيانێ ل هەرێما کوردستانێ وەردگريت.
ئەڤ چەندە پێشهاتەکا نوى بوو ژ لايێ ئەنقەرە ڤە ئەوا کو ژبەرى چەند سالان ژ وێ پێنگاڤێ ل گەل بەرهەمئينان و گەهشتنا پەترۆلا کوردستانێ بۆ ئەورۆپا نەى چونکى ل دويڤ بۆچوونا ئەنقەرە؛ ئەڤ چەندە دێ بيتە ئەگەرێ سەربەخۆبوونا کوردان.
گرێبەستا دناڤبەرا ئەنقەرە و هەولێرێ دا، دروستکرنا بۆريەکا ڤەگۆهاستنا پەترۆلێ يا نوى ب خۆڤە گرتبوو بۆ دەربازبوونێ ژ پێدڤيبوونێ ب وێ پارچەيێ ژ بۆريا پەترۆلێ يا د ئيراقێ ڕا ژ کەرکووکێ بۆ بەندەرێ جيهان يێ تورکى ل سەر دەريايا سپى يا ناڤەراست دچيت، زێدەبارى دروستکرنا کەنالەکێ غازێ ژ کێلگەهێن ميران و بينا باوى يێن غازێ ل سەر سنوورێ تورکيا.
بۆريا پەترۆلێ هاتە ئاڤاکرن و ل سالا 2014 کەفتە د وارێ کارکرنێ دا. د هەمان دەم دا، کۆمپانيا Powertrans کو دهێتە گۆتن خۆدانێ وێ بيرات ئەلبەيرەق زاڤايێ ئەردۆگانى يە، دەست ب ڤەگوهاستنا پەترۆلا خاڤ ژ هەرێما کوردستانێ ب ڕێکا ئەردى کر.
هاتنوچوونا لۆريان دناڤبەرا سالێن 2009 تا 2013 دا زێدەبوو و ڕۆژانە نزيکى 500 لۆريێن بارهەلگر پەترۆل ڤەدگوهاستن. پەترۆلا خاڤ يا کوردى بۆ بەندەرێ جيهان دهاتە ڤەگوهاستن و پاشى بۆ هندەک کۆمپانيان دهاتە فرۆشتن.
غاز وەک وەبەرهێنانەکا نوى ل هەرێمێ
زێدەبارى وەبەرهێنانێن د بياڤێ پەترۆلێ دا، وەبەرهێنانا غازێ ژى ژ هەرێما کوردستانێ دەستپێدکەت و دبيتە ژێدەرەکێ دى يێ داهاتێ ناڤخۆيى.
ل گۆرەى ئەلمۆنيتۆر؛ بەروڤاژى چالاکيێن پەترۆلێ يێن گەشەکرى ل هەرێمێ، پرۆژەيێن غازێ ل کوردستانێ تووشى چەندين گرفتان بووينە.
غازا سرۆشتى ژ کێلگەهێن خۆرمۆر و چەمچەمال ب ڕێکا کۆمپانيێن نەفتا هيلال و دانە غاز بۆ وێستگەهێن بەرهەمئينانا کارەبێ ل دەڤەرێ دچيت و هێشتا وەبەرهێنانێن د بياڤێ بەرهەمئينانێ دا تێرا پێدڤياتيێ ناکەن. کۆمپانيا بۆتاش يا بۆريێن پەترۆلێ يا حکومى يا تورکى ڕادبيت ب بەرفرەهکرنا تۆرا بۆريێن خۆ تا سەر سنوورى لێ کەنالەک ب درێژيا 180 کيلۆمەتران ب ڕەخ هەرێما کوردستانێ ڤە وەک بەشەک ژ پلانێن دەستپێکى يێن بەرهەمئينانا 20 مليار مترێن چارگۆشە ژ هەر ئێک ژ وان هەردو کێلگەهان ناهێتە ئاڤاکرن وەک پلان بۆ هاتيە دانان.
رێڤەبەرەکێ بەرێ يێ کۆمپانيا جينێل ئێنيرجى بەحسێ ئەگەرێن لێڤەبوونا تورکيا ژ کڕينا غازێ ژ کێلگەهێن ميران و بينى باوا دکەت.
عارف ئاکتۆرک ديار دکەت کو ژمارەيەکا ئەگەرێن سياسى، دارايى و تەکنيکى ل پشت لێڤەبوونا تورکيا بکڕا پێشبينيکرى يا غازێ ژ وان کێلگەهان هەنە وەکى؛ ئێک: سکالايا ئيراقێ ل سەر کۆمپانيا بۆتاش ل سالا 2014 ل دۆر عەمبارێن پەترۆلێ يێن ئێکلايەنانە ژ هەرێما کوردستانێ بۆ تورکيا کو ئەڤ چەندە بوو ئەگەرێ دويرکەفتنا وەبەرهێنەر و پارەدەران کو پێشبينى دهێتە کرن دەستەيا ناڤبژيڤانيێ يا نێڤدەولەتى ل سەر تورکيا بسەپينيت کو 25 مليار دولاران وەک قەرەبوو بدەتە ئيراقێ. دو: ڕيفراندۆما سەربەخۆبوونا کوردستانێ ل سالا 2017 بوو ئەگەرێ پەيدابوونا دودليەکێ ل دەف ئەنقەرە د پرۆژەيێن وزەيێ دا. سێ: ئاستەنگێن تەکنيکى و دارايى کو ڕێژەيا بلند ژ کبريتێ دناڤ غازا هەرێما کوردستانێ دا پێدڤى ب پرۆسێسينگەکا زێدەترە.
کۆمپانيا جينێل ئێنێرجى کو پتر ژ مليار دولاران د کێلگەهێن ميران و بينا باوى دا وەبەرهێناينە، ئەولەويەت دايە دەرئێخستنا پەترۆلێ د بن عەردى ڤە و بڕيار دابوو پشتى باشتربوونا کاودانان ژ بۆ پرۆژەيێ غازێ ڤەگەڕيت، لێ هەولێر ڕازى نەبوو چونکى دديت ئەڤ چەندە دێ بيتە ئەگەرێ کێمبوونا هاندانا وەبەرهێنەرێن غازێ. ل گۆرەى عارف ئاکتۆرک؛ دروستکرنا هێلێن بۆريان يا ب ساناهى يە و د شيان دايە د سالەکێ و نيڤان دا ل سەر ئەردەکێ ڕاست ب تێچوويا 350 مليۆن دولاران بهێنە دروستکرن.
ئاکتۆرک ديار ژى دکەت: پيشەسازيا غازێ پێدڤى ب وەبەرهێنانێن تەمام و گرەنتيێن بەلاڤکرنێ و فرۆشتنێ هەيە و کارگەها پرۆسێسينگا غازێ پێدڤى ب 4.5 مليار دولاران هەيە کو ژبەر ڤێ چەندێ ب زەحمەت پارەدەر پەيداببن کو وان گرەنتيێن کڕينێ دڤێن و ڕێککەفتنا ڤەگوهاستنێ ب تنێ بەس نينە.
ل گۆرەى ناڤهاتى؛ نەبوونا شەفافيەتێ و چاڤدێريێ دناڤبەرا ئەنقەرە و هەولێرێ دا فاکتەرەکێ دى يێ دويرکەفتنێ يە.
هەژى گۆتنێ يە کو پشتى قۆتکرنا ئيرانێ بۆ غازێ ژ تورکيا بۆ ماوەيێ 10 ڕۆژان، تورکيا ل پێگوهۆڕەکى دى دگەڕيت.
ل 2ى شوباتێ نێچيرڤان بارزانى سەرۆکێ هەرێمێ سەرەدانا تورکيا کربوو و بابەتێ غازێ ئێک ژ تەوەرێن دانوستاندنێ بوو.
مەسرۆر بارزانى سەرۆکوەزيرێ هەرێمێ ژى سەرەدانا قەتەر کربوو و بۆ گۆتوبێژکرنا مژارێن گرێداى غازێ ل گەل وەزيرێ وزەيێ يێ قەتەرى کۆمببوو.
عەلى حەمە سالح سەرۆکێ لژنەيا وزە و سامانێن سرۆشتى د پەرلەمانێ کوردستانێ دا ديارکريە کو هێلا بۆريێن غازێ ژ هەرێمێ بۆ تورکيا ل سالا 2025 دێ دەست ب کارى کەت.
هەرێما کوردستانێ ل ديسەمبەرا سالا بۆرى ڕێککەفتنەک ل گەل گرۆپێ کار بۆ نژيارکرنا هێلەکا بۆريێن غازێ ژ کێلگەها خۆر مۆر بۆ هەولێرێ و ژ وێرێ بۆ دهۆکێ گرێدايە کو ئارمانج ژێ پڕکرنا پێدڤياتيێن ناڤخۆيى يێن غازێ ل هەرێمێ يە.[1]