$سایبەر سپەیس؛ لەبەرگرتنەوەی زڕە وێنە$
نووسینی: هێمن عوسمان عەبدوڵڵا
“زڕە وێنە مێژوویەکی دێرین؛ سوکرات بەر لە قوربانی ئازادی بیروڕا، قوربانی زڕەوێنه. ”
کاتێک “سوکرات” دەچێتە بەردەم دادگا، بە و تۆمەتەی “میلیتۆس” داویەتیە پاڵی؛ بە لا-ڕێگەبردنی گەنجانی ئەسینا، بانگەشەکردن بۆ خواوەندێک جیاواز لە خواوەندەکانی ئەسینا، تێکدانی ڕەوشتی گەنجانی ئەسیناییەکان. سوکرات لەبەردەم دادوەرەکان دەڵێت “هەرگیز، مامۆستای هیچ کەسێک نەبووم، ئەگەر هەر کەسێک؛ گەنج یاخود پیر، ئارەزووی گوێگرتنی هەبووبێ کاتێک دەپەیڤم، هەرگیز بۆڵەبۆڵ و سەرزەنشتیم نەکردووە گەر بە دڕدۆنگییەوە مامەڵەی لەگەڵ کردبێتم، دژی کەس نەبووم، پارەم لە هیچ کەسێک وەرنەگرتووە، بە یەکسانی ئامادەی هەموو پرسیارێکم لە هەرکەسێک؛ دەوڵەمەند بێت یاخود هەژار. ڕازیم بە وەڵامی ئەو پرسیارەی کردوومە و گوێ دەگرمەوە لەوەی دەیڵێم، ناتوانم دادپەروەرانە هەڵگری ئەو بەرپرسیارێتیە بم خەڵکی ئاڕاستە بکەم بەرەو چاکە و خراپە، هەرگیز بەڵێنی فێربوونی هیچ شتێکم بە هیچ کەسێک نەداوە و نەمکردووه، ئەگەر هەر کەسێک بڵێت شت لە منەوە فێربووە ئەوە ڕاستەوخۆ لەخۆمەوە گوێی لێ نەبووە و دڵنیابن ئەوە ڕاستیتان پێ ناڵێت1” سوکرات بەرگری و پاکانە لەخۆی ناکات تا بیەوێت تەنیا و بێ دروستبوونی گەردێک لەسەری لە دادگە بێتە دەرەوە، ناوەستێتەوە بەرانبەر ئەو حوکمەی بەسەریدا دەدەن، تەنانەت لە “دیالۆگی کریتۆن” دەرفەتی هەڵهاتن و دەربازبوونی لە زیندانەکە بۆ دەڕەخسێت و سوکرات ڕەد دی دەکاتەوە، دەڵێت ” مەرگ باشترین پزیشکە”. دروست و نا-دروست، تاوان و بێ-تاوانی بۆ دادوەران ڕۆشن ناکاتەوە ، لەسەرەتای ئەپۆلۆجی؛ دەستپێکردنی دادگەییەکەیدا تۆمەتەکەی میلیتۆس ڕەتناکاتەوە، نە وەک تاوانبار و نە وەک بێ-تاوان خۆی پیشان نادات، زیاتر هەوڵی ڕۆشنکردنەوەی ئەو ناڕاستییە دەدات بە ڕاستی بە دادوەرەکان گوتراوه، وێنە ئۆرجیناڵ و ڕەسەنەکەی سوکرات و ڕەفتار و گوفتاری نییه، وێنە لەبەر گیراوەکەیەتی بە شێوێندراوی و دادگە مامەڵە لەگەڵ زڕە وێنەکەی سوکرات دەکات و یەک لەدوایی یەک بۆ هەر دادوەرێک وێنەکە لەبەری دەگیرێتەوە و دێز و تەڵختر دەبێت.
سوکرات بە تەنیا یەکەم قوربانی ئازادی بیروڕا نییە وەک ئەوەی لە مێژووی فەلسەفە و دەربارەی سوکرات دەوترێت، قوربانی ئەوی دیکە “میلیتۆس”ە سەربەستانە وێنەیەکی شیواوی سوکراتی گرتەوە و کێشاویەتی و، بردیە بەردەم دادگە و، قوربانی لەبەر گرتنەوەی زڕەوێنەکەیەتی. هەر وێنەیهک لە بەری گیرایەوە؛ زڕە وێنەیە و لە ڕەسەنێتیەکەی دەترازێ و دادەماڵدرێت . هەموو گێڕانەوەیەک دەربارەی هەر شتێک بۆ هەر کەسێکی دیکە، گواستنەوەی وێنەیەکەتی خستەبەردەستی زڕەوێنەیە بۆیە یان زۆر تاریک و ناڕۆشن دەبێت یان دیوێکی دەردەکەوێت یاخود کەمێک نزیکترە لە وێنەکە، هیچ کات بە دروستی وەک خۆی نایەتەوە وەک چۆن ماسک لەسەر ڕووخسارێک دەگیرێتەوە و یەک بە دوایی یەکیش بەردەوام بەرهەمدەهێنرێتەوە، ڕووخسارە ڕەسەنەکە ون دەبێت و نازانرێت کێ بووە، گێرانەوەیش هەمان تایبەتمەندێتی هەیە، لەدەم بۆ دەمی دیکە دەڕوات. دروستبوونی زڕە وێنە کردەیەکە و بەر لە ئەنجامدانی لە پێش خۆیدا پرۆسێسێکی دیکەی لە پێشەوەیه، بۆ وێنا؛ شیعر و چیرۆک و ڕۆمان لەبەر گرتنەوەی خەیاڵی نووسەرەکەیەتی. لەسەر گوتنی ئەوانی دیکە، دەربارەی ئەوانی دیکەیش نا ڕۆشن و نەدیدەیە گوێگر-خوێنەر، مامەڵە لەگەڵ خودی خەیاڵەکە ناکات ئەو نایبینێ تەنیا لەناو تێکستەکەی بەردەستیدا بەریدەکەوێت و کەمێکیەتی گواستراوتەوە سەر کاغەز و کراوە بە وشە تەنیا مامەڵە لەگەڵ وێنەکەیدا دەکات، بۆ دەربارەی گوتن لەسەر ئەوانی دیکە هەمان کارکردە، دادوەرەکان سوکراتیان نەبینیووە ڕەفتاری گەنجانی ئەسینا تێک بدات، مامەڵە لەگەڵ گێڕانەوەکەی “میلیتۆس” دەکەن، لە دۆخێکدا ئەگەر ئەو گوتنانە خراپ یان باش و پیا هەڵدانیش بن بەسەر کەسێکدا، هەر زڕەوێنەیە، هەر بۆیە هزرین و بیرکردنەوە و بیرلێکردنەوە بە ئاستەم دەردەبرێت بەر لەوە لە شوێنێکی زەیندا قەتیس ماوە و تەواوی ئەوەی دەیزانیت دەرنابڕدرێت. عەبدوڵڵا گۆران گوتویەتی ” ئەو خەیاڵەی پێی مەستم/ بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم” لەبەر گرتنەوەکە وەک ئەوەی لە خەیاڵدان هەیە دەرناچێ و تەواوی چوارچێوەکە پڕناکاتەوە و نایپێکێت.
ڤێرتواڵ؛ لەبەر گرتنەوەی ماسک.
زڕەوێنە و لەبەر گرتنەوەکەی بەردەوام کار دەکات؛ لەسەر ئاستی تاک-تاک، تاک-کۆلێکتیڤ. بەڵام لێکەوت و ئاسەوارەکانی زوو کاڵ دەبنەوه، چونکە دەنگ و ڕەنگی لەگەڵ نییە، کاتێک من دەربارەی کەسیک دەدوێم، ئەوی دیکە لە خەیاڵدانی خۆیدا وێنای دەکێشێت، کاکردنەکە گران دەبێ و بە ئاسانی لە زەیندا نامێنێ و دەڕوات، یان تەنیا جارێک دەربارەی کەسێک-شتێک بۆ ئەو ی دیکە دەدوێم، گوتنەکان و دەربڕینەکان دەربارەی ئەو دەنگ و ڕەنگی لەگەڵ نییە و، هێواش هێواش ئەگەری کاڵبوونەوەی هەیە بە بەرکەوتن لەگەڵ خودی ئەو کەسەی گوتنەکەی لە بارەوە گوتراوە، چونکە تۆ جارێکی دیکە لەگەڵ بوونە بایۆلۆژییەکە مامەڵەدەکەیت. بە پێچەوانەوە لە سایبەرسپەیس گوتنەکان گوزرارەکان و دەربڕینەکان هەمیشە دەنگ و ڕەنگی لەگەڵدایە و دووبارە دەبێتەوە زیاتر لە زەیندا دەچەسپێت.
سایبەر سپەیس-فەزای ئەلیکترۆنیە زنجیرەیەک چەمکن پێشگری سایبەریان بۆ دانراوە بە واتای (ئەلیکترۆنی/ئینتەرنێتی) سایبەرکولتوور و، سایبەر نیتێکس و، سایبەرپەنک زنجیرەیەک چەمکی بەدوا دێت، مەبەست لێی ڤێرتواڵ-واقعی مەجازییه، فەزایەکی ئەلکترۆنییە تێیدا؛ مامەڵەکردن، بینین، دەنگ و ڕەنگ، سڵاو کردنەکان… تا دوایی. لەبەری گیراوەتەوە و هەمووان بەر زڕەوێنەکەی دەکەوین ڕەسەنێتی و واقع تێیدا ونە بۆشایی، و مەودای زۆر دەخاتە نێوان خۆت و ئەوانی دیکە مەودایەک لە قوڵێتی و ناسینێکی ڕاستەقینەدا، بەرجەستەکراو و بەرکەوتنە ڕاستەقینەکان دەترازێنێ و دوورت دەخاتەوە، سایبەرسپەیس بەتەنیا سۆشیاڵ نێتۆڕک ناگرێتەوه، هەموو ئەو ئامێرانەن ئەلکترۆنین لە دەوروبەرماندا کاردەکات و، کارمان پێدەکات و، کاری پێدەکەین. سایبەرسپەیس؛ لە هەناوی ئەو لێکەوتانەوە دێتە دەرەوە ئینتەرێت و ئەلکترۆنیات بۆمان دروستدەکات، هۆگر و پابەندمان دەکات، تواناکان پەرەپێدەدات. لە دوای سەرەتای دروستبوونی تەکنەلۆژیا و پێشبینییەکان بۆ ئەوەی هەموو کەس دەستی پێی ڕادەگات بوارێکی تایبەتی بەناوی سایبەرۆلۆجی_ئینتەرنێت/ئەلیکترۆنناسی بۆ دروست دەبێت کە زیاتر جەخت لەسەر لێکەوت و گۆڕانە ڕیشەییەکان دەکاتەوە کە چۆن ئەلکترۆنیات و سوڕانەوە و ژیانکردن لەناویدا مرۆڤ لە ڕەگەوە دەبڕێتەوه، سایبەر سپەیس پێدراوێکە بۆ ئەو بۆشاییەی ئینتەرنێت دەیخاتە نێوانمان چاڵێکە بەردەوام قوڵتر و لێی هەڵدەکەندرێت، لەسەرەوە هەمووان نزیکین و لە قوڵایدا دوور و بێ ئاگاین. فەزایەکە بە بۆشاییەوە هەڵواسراوە و لەناویدا دەسوڕێینەوە بەر تەنکی دەکەوین و تەنکترمان دەکاتەوه، لێکەوتەی ناچیزی هەیه، لە ڕو وکەشدا لەزەت بەخشە بەر هەموو کەس و هەواڵ و شوێنێک دەکەوین دەگەیتە دوور و دوورترین. ئەو پێگەیی نەتدیووە دەچیت و زوویش دێیتەوە ، زوو تێپەڕە و ناچیتەوە سەری، ڕووداوەکان تێیدا دووبارە دەبنەوه. بەڵام هێندە ڕوانین و بیرکردنەوەت تەنک دەکاتەوە لە زەینتدا نەماوە بەر لە کاتژمێرێک بەر چ (هەواڵێک-کەسێک -شوێنێک) کەوتوویت و نازانیت دووبارەیە و هەمیشە بۆت نوێیە، میکانیزمەکانی شلن ڕامکراویت تێیدا، نەرم و دەستەمۆ لەگەڵ هەموو بارودۆخێکدا دەگونجێی، لێی ڕازیت و لێیشی ناڕازیت، بێزار دەبیت و نەبوویت، دایدەخەیت و دەچیتەوە ناوی، پانتاییەکە ماتەرەکانی ژیانی ئاسایی و بەرجەستەکراوی ڕۆژانەی خۆتی تێدایه، پەیوەندییەکان و هاوڕێکانت بێگانە و نا بێگانه، خەڵکانێکیش کە ڕەنگە لە ژیانی ڕاستەقینەدا هەرگیز دەرفەت نەبێ جارێکیش بیبیت، سایبەر سپەیس زانراوێکی نەزانرا و کەشفکراو نیه، بڕێکیش کۆن بووە و کەمێک لەسەر ئاستی تاک هۆشداری دروست دەبێت و کاڵ دەبێتەوه.
سۆسیۆلۆگ و فەیلەسوفی پۆستمۆدێرن “زیگمۆنت باومان” شلێتی بۆ پاش تەکنەلۆژیا و پاش نوێگەرایی بەکار برد، بە مانا باومانییەکەی؛ ماددەی شل بخرێتە ناو هەر چوارچێوەیەکی جیاوازەوە جێگەی دەبێتەوه، شلە و خۆی شکڵ دەگرێت. لەناو سێگۆشە سێگۆشە و لە چوار گۆشە و لەناو بازنەدا بازنەیە لەگەڵ هەموو قاڵبێکدا یەکدێتەوە، لێکەو تەکانی سایبەر سپەیس شلکردن و شیتەڵکردنه، هەڵتدەولشێ و کاتێک تێیدایت شل بوویت، سیستەمێکی هەیە بە شلێتی نەبێ وەرتناگرێ و سیستەمەکە خەلەلی تێدەکەوێت و فڕێتدەداتە دەرەوه، لەگەڵ ڕووداوە ڕووکەشگەرا و خێراکاندا دەرۆیت، نووسین و قسەت دەربارەی هەمووی هەیە، هەمووی نزیک لەیەکە و خۆت نمایش دەکەیت بۆ ئەوی دیکە، هەموو ئەو ڕووخسار و ناوانەی دێتە ناوی وێنە ئۆرجیناڵەکەی نییە خودی واقعە بەرجەستەکراوەکەی ژیانە و ڤێرتواڵ بووەتەوە، پێدراوەکانی ئەو بازنەی کایە و چەمک و بوارە جیاوازەکانی تێدایە بنەڕەتەکەی لەبەر گیراوەیه، بۆیە ڕووداوێک-گفتێک-ڕەفتارێک تێیدا لەبەر گرتنەوەی وێنە ئۆرجیناڵەکەیە و بە دوای یەکدا لەبەری دەگیرێتەوە و لە و پڕۆسەیەدا ماسک لەبەر ماسکی دیکە دەگیرێتەوە، ئۆرجیناڵەکەیشی ڕوون نییە و نادیارە لەگەڵیدا بە کۆلێکتیڤی دەکەونە ژێر هەژموونیەوە ژیانکردێکە لەسەر هێڵێ لەبەر گرتنەوەی بەردەوامی وێنەکان، بەردەوامی هەیه. ئۆرجیناڵ و ڕەسەنێتی تێدا نییە یان وێنەیە یان گیڕانەوه، عەوام لەگەڵ خۆیدا پەلکێش دەکات هەموو چرکەساتێک یاری بە ئیمۆشن-هەستەکان دەکات ڕێگەی بیرکردنەوە ون دەکات و ئەوەی بگوترێ لات دروستە بە نا-دروست و دروستەوه.
سایبەرسپەیس؛ ئەلیناسیۆنی کۆلێکتیڤ.
ئەلیناسیۆن؛ نامۆیی بە خود و ئەوانی دیکە، بێگانە بوون لە سوبێکتێکەوە دێت بەردەوام خۆی بەرهەمهێنەری خۆی بێت، وا دەکەوێتەوە بە خۆی نامۆ دەبێت و تێیدا ئازادییەکانی لە ڕیشەوە هەڵدەکێشێ و مامەڵەی لەگەڵدا بۆ ناکرێت و کۆتەکەی بۆ ناشکێت، بنەڕەت ئۆرجیناڵەکەی لێ ون بووە کە خۆی بەرهەمی هێناوە ناتوانێ بگەڕێتەوە و هەڵیوەشێنێ، هەژموونی زیاتری بەسەر خود دەبێت و دژبەرانە لەبەردەم ئەو جیهانەشدا دەوەستێتەوه. ئەلیناسیۆن لای هیگڵ” ئەو مرۆڤەیە خۆ بە خۆ بووە بە نەیار و بێگانە، کاتێک ئەو نەیتوانی خۆی ببینێت لە و جیهانە کۆمەڵایەتییەی تێیدا دەژی”. هیگڵ لە چرکەساتێکی جووڵەی ڕۆحدا ئەلیناسیۆنی دیاریکردووە کاتێک “ڕۆح بریتییە لە پڕۆسەیەک کە ببێتە شتێکی دیکە بۆ خودی خۆی و ئەو شتەی دیکە نەیبێت” بێگانە بوون و نامۆیی دروستدەبێت وەک ئەوەی مرۆڤ لە دەرەوەی ئەو شتە بێت کە دروستی کردووە، لای “مارکس” ئەلیناسیۆن خود نامۆیی لە ئیشکردندایە لە پڕۆسەی کارکردندا بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا-شمەکێکی دیاریکراو کە دەچێتە دۆخی دەرەوەی خودی خۆی، کرێکار هێزی کار چالاکی و ژیانی خودی خۆی تێکەڵ بە شمەکەکە دەکات هەمان کات وەک کاردانەوەی شارەزا فێری بارودۆخ و سرووشتی کاڵا و شوێنی کار دەبێت ئەوکاتە پەیوەندییەکە دەچێتە ئەلیناسیۆن-ەوە دیسانەوە کاڵا-شمەک هۆکاری بەرهەمهێنانی کەسێکی دیکەیه، کە ئەویش هی یەکێکی دیکە و کەسێکی دیکە خاوەندارێتی دەکات، دەبێتە کاڵایەکی ئازاد بۆ دەسەڵاتێکی سەربەخۆ کە خودی کرێکاریش دەبێتە هەمان کاڵا بۆ خاوەن کارەکه، فەزای ئەلیکترۆنی لە فراوانتر لە سۆشیاڵ میدیا لە بەرهەمهێنانەوەی ڕۆبۆت و زیرەکی دەستکردا مرۆڤ بە خۆی نامۆ دەکات هایدیگەر لە “دازاین” دەگاتە ئەو بۆچوونە حەتمیەیی بوون لە کات و مێژوودا بەرجەستەکراوە و لە دەرەوەی مێژوو کات نییە، ئەمە وایکردووە بەر لە هەموو شت مرۆڤ بە ئاگا بێت لە مردنی خۆی، دەزانێت کۆتاییەکی هەیە بۆیە ئەو ژیانە هەڵدەبژێرێت خۆی دەیەوێت و ڕۆبچێتە ناو ڕەسەنێتی خۆیەوە ئەزموون و بەیانی بکات، بەڵام تەکنەلۆجیای بە مەترسی داناوە لەسەر ڕەسەنێتی بوونی مرۆڤ، چونکە ڤێرتواڵ دەبێتەوە و بوونە ئۆرجیناڵ و بنەڕەتییەکەی دیار نامێنێ هەمووان ئەوانی دیکەن و ئەوی دیکە یەکێکی دیکە و لە ئارەزوو قسە کردن و نووسین و خۆ نمایشکردنی لە فەزای ئەلیکترۆنیدا، نیگەرانیەکانی “هایدیگەر” بە ڕاست دەگەڕێت کە پێی وایە مرۆڤ بێ هاوتا و تاقانەیە و ئەم تاقانەێتیە نا مێنێ و نە بە شوێنیشدیدا دەڕۆن . [1]