دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی بۆمبەکانی چۆن و لەچی درووست دەکات؟
لەحوزەیرانی 2014دا، چەکدارانی (داعشداعش) توانییان شاری موسڵ بگرن، مانگێک دواتر ڕێکخراوی بەریتانی بۆ توێژینەوە لەکەرەستەی جەنگی (Conflict Armament Research)، لەسەر داوای یەکێتی ئەوروپا دەستی بەلێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی کرد سەبارەت بەو کەرەستانەی کەدەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی (داعش) بۆ درووستکردنی بۆمب سودیان لێوەردەگرێت.
سەرەتای لێکۆڵینەوەکان
بۆ ئەو لێکۆڵینەوەیە، ڕێکخراوە بەریتانییەکە زانیاری لەهێزی پێشمەرگە، ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی کوردستان، پۆلیسی فیدراڵی ئێڕاق،
حەشدی شەعبیحەشدی شەعبی و ئەنجومەنی سەربازی یەکینەکانی پاراستنی گەل (
یەپەگەیەپەگە) وەرگرتوە.
لێکۆڵینەوە مەیدانییەکە بۆ ماوەی 20 مانگ بەردەوام بوە، بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، داعش لەماوەی چەند ساڵی ڕابردودا لەسەر ئاستێکی نیمچە پیشەسازی بۆمبی چێنراوی درووستکردووە کە لەلایەکەوە کوژرانی ژمارەیەکی زۆر سەربازو خەڵکی مەدەنی لێکەوتوەتەوە، لەلایەکی تریشەوە گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیانی دواخستوە.
سەبارەت بەماتریاڵی بۆمبە چێنراوەکان، ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەدو خاڵ دەدات کەهۆکاری ئەوەن داعش لەو ئاستە بەرفراوانەدا پشتیان پێ ببەستێت، یەکەمیان هەرزانی ماتریاڵەکان، دوەمیشیان ئەوەیە کەزۆربەی ئەو ماتریاڵانەی بۆمبی چێنراویان لێ درووست دەکرێت، ماتریاڵی ئاسایین و پێویستیان بەمۆڵەتی حکومەت نییە بۆ ئەوەی لەوڵاتانەوە هەناردە بکرێن، بۆیە گواستنەوەی ئەو ماددانە لەوڵاتانی ترەوە بۆ ئێڕاق کەمتر لەژێر وردبینیی حکومەت و دەزگا ئەمنییەکاندا بوە.
لەماوەی 20 مانگی توێژینەوەی مەیدانیدا، تیمی (CAR) زیاتر لە 700 پێکهاتەی ناو بۆمبە چێنراوەکانیان پشکنیوە کە لەلایەن داعشەوە بەکارهێنراون، وڵاتی سەرچاوەی دیاریکردووە، بەپێی کاغەزو بەڵگەکان شوێن ڕێڕەوی ماتریاڵەکان کەوتوە، ڕاپۆرتەکە جەخت لەوەش دەکاتەوە کەهیچ بەڵگەیەک نییە ئەو کۆمپانیا یان وڵاتانەی یەکەمجار ماتریاڵەکەیان لێ بەرهەم هاتوە ڕاستەوخۆ بۆ داعشیان گواستبێتەوە، بەڵکوو لەهەمو حاڵەتەکاندا بەرهەمهێنەرەکان بەشێوەیەکی یاسایی بازرگانییان بەو ماتریاڵانەوە کردووەو بۆ کۆمپانیاکانیان گواستوەتەوەو لەوێشەوە کەوتوەتە دەست ناوەندو یەکەی بچوکتری فرۆشتن و پاشان لەوانەوە گەیشتوەتە دەستی لایەنگرانی داعش.
یاساو ڕێنماییە بازرگانییەکان و خزمەتکردن بەداعش
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، یاساییبونی بازرگانیکردن بەو ماتریاڵانە خاڵێکی گرنگە کە دەریدەخات یاساو ڕێنماییە بازرگانییەکان تا چ ڕادەیەک لەخزمەت پیلانەکانی داعشدا بون، چونکە لەلایەکەوە زۆربەی ئەو ماتریاڵانەی لەدرووستکردنی بۆمبە چێنراوەکاندا بەکاردەهێنرێن چاودێریی گواستنەوەیان لەسەر نییەو پێویستیان بەمۆڵەتی بازرگانی نییە، لەلایەکی تریشەوە ئەو کەرەستانەی چاودێرییان لەسەر نییە بەشێوەیەکی بەربڵاو لەلایەن کۆمپانیاو حکومەتەکانەوە بەکاردەهێنرێن، لەوانەش کۆنترۆڵی بۆمبە چێنراوەکان و ئەو کێبڵەی لەبۆمبە چێنراوەکاندا بەکاردەهێنرێ، زۆربەی ئەو کەرەستانە لەلایەن کۆمپانیای درووستکردنی ڕێگەوبان یان بەنداو بۆ تەقاندنەوەی شوێنەکان بەکاردەهێنرێن.
ڕاپۆرتەکەی (CAR) ئەوەش دەخاتەڕو کەنزیکبونی وڵاتی کۆمپانیای بەرهەمهێنەر ڕۆڵێکی سەرەکی هەیە لەوەی ئێڕاق و تورکیا دابینکەری سەرەکی ئەو ماتریاڵانە بن کە داعش بۆ درووستکردنی بۆمبی چێنراو بەکاریاندەهێنێت، ئەوەشی بۆ دەرکەوتوە کە ژمارەیەک لەیەکە بچوکەکانی فرۆشتن بە ئەنقەست یان بێ ئەوەی پێی بزانن، ماتریاڵی پێکهێنەری بۆمبە چێنراوەکانیان بەخەڵکی سەر بەداعش فرۆشتوە.
تیمی ئامادەکاری ڕاپۆرتەکە پێیانوایە گرنگترین خاڵ کەبۆیان دەرکەوتبێ، ئەوەیە ماتریاڵەکان بەخێراییەکی بێ وێنە لەشوێنی بەرهەمهێنانەوە گەیشتونەتە دەستی چەکدارانی داعش، لەهەندێک حاڵەتدا تەنیا یەک مانگی ویستوە بۆ ئەوەی ماتریاڵەکان لەدوای گواستنەوەی یاساییان، لەبەرهەمهێنەرەوە بگاتە دەستی چەکدارانی داعش، ئەمە لەلایەکەوە ئەوە دەردەخات کە حکومەت و کۆمپانیاکان چاودێریی گواستنەوەکە ناکەن و لەلایەکی تریشەوە ئاماژەیەکە بۆ ئەوەی حکومەتەکان ئاگایان لەوە نەبوە کە گروپە تیرۆریستی و چەکدارییەکان ماتریاڵەکانی ناو بازاڕ بەکاردەهێنن.
50 کۆمپانیاو 20 وڵات
ڕاپۆرتەکە 50 کۆمپانیای سەر بە 20 وڵاتی دۆزیوەتەوە کەپەیوەندییان هەبوە بەو ماتریاڵ و کەرەستانەی داعش لەبۆمبە چێنراوەکاندا بەکاری هێناون، کۆمپانیاکان بەرهەمهێنەر، فرۆشیار یان کڕیارو وەرگری ئەو ماتریاڵانە بون، لەوانەش ماتریاڵە کیمیاییە بەراییەکان، سیمی بەکارهاتو لەبۆمبەکاندا،
تەقێنەرەکان، کێبڵ، وایەرو پێکهاتە کارەباییەکانی تر.
ماتریاڵ و کەلوپەلەکان بەسەر نۆ جۆری تایبەتدا دابەشکراون کەبریتین لەمادە کیمیاییە بەراییەکان، سیمی بەکارهاتو لەبۆمبەکاندا، فیوزی پارێزراوبون، باروت، کێبڵ و وایەر، نێرەری سیگناڵ، مایکرۆکۆنترۆڵەر، ترانزیستۆر، مۆبایل.
بەشداریی وڵاتان لەدرووستکردنی بۆمبەکاندا
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، تورکیا خاڵی سەرەکی گواستنەوەی مادە کیمیاییەکان و کەلوپەلەکانە، 13 کۆمپانیای تورکی لەبەرهەمهێنان یان نێوەندگیری گواستنەوەی ئەو ماتریاڵانەدا بەشدار بون کەداعش لەدرووستکردنی بۆمبە چێنراوەکاندا بەکاریهێنابون، لە هەندێک حاڵەتدا کۆمپانیا تورکییەکان بەرهەمهێنەری سەرەکی کەلوپەلەکانن، بۆ نموونە لە هەمو ئەو بۆمبانەی ڕاپۆرتەکە لەماوەی 20 مانگدا تۆماریکردون، وایەرو کێبڵی تورکی بەکارهاتون، لەهەندێک حاڵەتیشدا کۆمپانیا تورکییەکان خاڵی گواستنەوەو بازرگانیکردنی ئەو مادە کیمیایی و کەلوپەلانەن کە لەبەرازیل، چین، هیندستان، ڕۆمانیا، ڕوسیا، هۆڵەندا و بەلجیکاوە بەرهەمهاتون.
ڕاپۆرتەکەی (CAR) ئەوەش دەخاتەڕو کەزۆرینەی ئەو کۆمپانیا تورکییانە کەلوپەل بۆ سووریاو ئێڕاق هەناردە ناکەن، ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی لایەنگرو دەستوپێوەندەکانی داعش لەبازاڕەکانی تورکیا مادە کیمیایی و کەلوپەلەکانی دیکەیان کڕیوەو بۆ سووریاو ئێڕاقیان گواستوەتەوە، هەر ئەمەش وایکردووە چاودێریکردنی گواستنەوەیان بۆ حکومەت و دەزگا ئەمنییەکان کارێکی ئاسان نەبێت.
کەلوپەلی هیندی
زۆربەی کەلوپەلە کارەباییە بەکارهاتوەکان لەبۆمبە چێنراوەکاندا (سیمی بەکارهاتو لە بۆمبەکاندا، تەقێنەرەکان، فیوزەکان) لەلایەن حەوت کۆمپانیای هیندییەوە بەرهەمهاتون، بەپێی ڕاپۆرتەکەش، هەمو ئەو کەلوپەلانە پێویستیان بەمۆڵەتی یاسایی حکومەتی هیندستان هەبوەو بەشێوەیەکی یاساییش بۆ تورکیا یان لوبنان گوازرابونەوە.
داعش و مۆبایلی نۆکیا
بۆ ئەو بۆمبە چێنراوانەی لەدورەوە کۆنترۆڵ دەکرێن، داعش مۆبایلی نۆکیای جۆری) RM 908/ مۆدێلی 105)ی بەکارهێناوە، لەو 10 مۆبایلەی کەداعش بۆ ئەم مەبەستە بەکاریهێناون و دەست تیمی ئامادەکاری ڕاپۆرتەکە کەوتون، هەشت دانەیان لەڕێگەی کۆمپانیای ئەلئارینی ئیماراتی لەدوبەی، دەرینتن ئینتەرناشناڵی ئیماراتی و برایت پۆینت میدڵ ئیستی ئیماراتی دابینکراون و دو دانەشیان لە
هەولێرهەولێرەوە دابینکراون.
مادە کیمیاییە بەکارهاتوەکان:
هەویری ئەلەمنیۆم:
ئەلەمنیۆمی تێکەڵکراو لەگەڵ کود یەکێکە لەباوترین تێکەڵە کیمیاییەکان کەداعش بۆ درووستکردنی بۆمبی چێنراو پشتی پێدەبەستێت، ڕێکخراوە بەریتانییەکە لەنیسانی
2015 دا لەتکریت سەردانی ئەمبارێکیان کردووە کەداعش تێیدا ئەلەمنیۆم و کود (ئامۆنیۆم نیرات)ی تێکەڵ کردبو، هێزی جوندولئیمام لەئاداری هەمان ساڵدا دەستیان بەسەر ئەمبارەکەدا گرتبو.
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، هەویری ئەلەمنیۆمەکە لەنێوان ئاب بۆ ئۆکتۆبەری
2014 لەلایەن کۆمپانیای (Aldoro)ی بەرازیلی، (Alba Aluminiu)ی ڕۆمانی و (Sunrise Aluminium Pigments)ی چینی بەرهەمهاتوە، ئەو سێ کۆمپانیایەش بەرهەمەکانیان بۆ سێ کۆمپانیای تورکی ناردوە بەناوەکانی گوڵتاش کیمیا، ماریکەم و مەکتیم، ئەو سێ کۆمپانیا تورکییەش دەڵێن ئەوان خۆیان ئەلەمنیۆم هەناردە ناکەن و ئاگاداریش نین کۆمپانیا کڕیارەکانیان چۆن و لەچ ڕێگەیەکەوە ئەلەمنیۆمەکەیان ئاودیوی سووریاو ئێڕاق کردووە.
ئامۆنیۆم نیترات و پریلد یوریا
هێزی جوندولئیمامی ئێڕاق لەدوای جەنگی تکریت دەستیان بەسەر ئەمبارێکی ئامۆنیۆم نیتراتدا گرت کەداعش لەدرووستکردنی بۆمبی چێنراودا بەکاریدەهێنان، ئامۆنیۆم نیترات یەکێکە لەجۆرەکانی پەینی کیمیایی کە لەکشتوکاڵدا بەکاردێت، ئەو پەینە کیمیاییە لەلایەن کۆمپانیای مەرت گڵۆباڵ (Mert Global)ەوە بەرهەمهێنرابو.
لەکاتی هێرشەکەی سەر کۆبانێش، داعش مادەی پریلد یوریا (Prilled urea)یان بەکارهێنا بو کەئەویش جۆرێک لەەینی کیمیاییە. ئەو مادەیەی داعش لە بۆمبەکانی خۆیدا لە کۆبانێ بەکاریهێنابون لەلایەن کۆمپانیایەکی ڕوسییەوە بەرهەمهێنرابو کەدیار نییە لەکوێی ڕوسیا کاردەکات، بەرهەمەکان لەلایەن کۆمپانیای (EKM Gubre)ی تورکییەوە لەتورکیا دابەشکرابون.
پرۆکسیدی هایدرۆجین
لەدوەم شەڕی تکریتدا، هێزەکانی پۆلیسی ئێڕاق جلیکانێک پرۆکسیدی هایدرۆجین (Hydrogen Proxide) یان دۆزیبوەوە، ئەو مادەیە لەبنەڕەتدا بۆ سپیکردنەوەی کەلوپەلی ماڵەوە بەکاردەهێنرێ، بەڵام وەک مادەیەکی پێکهێنەر بۆ درووستکردنی بۆمبی چێنراوی دەستکردیش بەکاردێت.
بەپێی ڕاپۆرتەکە، جیلکانەکەی کە لەتکریت دۆزرابوەوە، نیشانەی کۆمپانیایەکی هۆڵەندی پێوەبوەو بەشێک بوە لەو بارەی کەکۆمپانیایەکی بەلجیکی بەناوی سۆلڤای کێمیکاڵ (Solvay Chemical) بۆ کۆمپانیای دیڤەرسی کیمیا (Diversey Kimya)ی تورکی گواستبوەوە، لەتورکیاشەوە بۆ کۆمپانیای مازن ڕەزا خاناتی لەهەولێر گوازرابوەوە، دواتر هەر بە ئەلسافی دانۆن لەهەولێرو گروپی کاروانچی لەکەرکووک فرۆشرابون.
کەلوپەلی کارەبایی بۆمبەکان
بەگوێرەی ئەو نمونانەی لەمەخمورو کۆبانێ دۆزراونەتەوە، زۆربەی ئەو کێبڵانە، تەقێنەرەکان و فیوزەکان لەهندستان بەرهەمهاتون، لایەنی دابەشکاری ئەو جۆرە کەلوپەلانەش لەتورکیاو لوبنانن، لەهەندێک حاڵەتیشدا لایەنی دابەشکار دیار نییە، کۆمپانیای ئیلچی (Ilci) یەکێک بوە لەو کۆمپانیایانەی کەکێبڵی تەقاندنەوەی لە هندستانەوە گواستوەتەوە تورکیا.
کۆمپانیاکە بەتیمی ئامادەکاری ڕاپۆرتەکەی ڕاگەیاندوە ئەوان ئەو بەرهەمانەیان بە کۆمپانیای خاوەن مۆڵەت لە تورکیاو وڵاتانی باڵکان فرۆشتوە، حکومەتی تورکیاش فرۆشتنیانی بەئێڕاق و سووریا قەدەغە کردبو، کۆمپانیای نیترۆماک دینۆ نۆبڵ (Nitromak Dyno Nobel)ی تورکیش هەمان زانیاری پشتڕاست کردووەتەوە.
لەشوباتی
2015 لەکۆبانێ، ڕێکخراوی (CAR) دۆزینەوەی کێبڵێکی تەقاندنەوەی تۆمار کردووە کەبەرهەمی کۆمپانیای پریمەر ئیکلۆسیڤز (Premier Explosives)ی هندی بوە، ئەو کۆمپانیایە لە
2009 بۆ
2010 زیاتر لەشەش ملیۆن مەتر لەو جۆرە کێبڵەی بە کارگەیەکی حکومەتی سووریا فرۆشتبو، تیمی ئامادەکاری ڕاپۆرتەکە دڵنیا نین ئاخۆ ئەو کێبڵەی لەکۆبانێ دۆزیبویانەوە لەئەمبارەکانی حکومەتی سووریا تاڵان کراون یان نا.
تەقێنەر
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، داعش دو جۆر تەقێنەر بەکاردەهێنێت کە یەکێکیان سادەیەو ئەوەی دیکەیان کارەباییە، زۆربەی ئەو نمونانەی لە کۆبانێ، خورماتو، هەولێرو کەرکووک دۆزراونەتەوە، بەرهەمی دو کۆمپانیای هندین کەیەکێکیان ئیکۆنۆمیک ئێکسپلۆسیڤز (Economic Explosives) و ئەوەی دیکەیان ڕاجاستهان ئێکسپلۆسیڤزن (Rajasthan Explosives)، لەزۆربەی حاڵەتەکانیشدا دۆکیۆمێنتی گواستنەوەو بازرگانی کەلوپەلەکان بەردەست نییە.
پێکهاتەی بۆمبەکانی داعش
- مادە کیمیاییە بەراییەکان
- سیم
- فیوزی پارێزراوبون
- باروت
- کێبڵ و وایەر
- نێرەری سیگناڵ
- مایکرۆکۆنترۆڵەر
- ترانزیستۆر
- مۆبایل
پێکهاتە کیمیاییەکانی بۆمبەکانی داعش
- پرۆکسیدی هیدرۆجین
- ئامۆنیۆم نیترات و پریلد یوریا
- هەویری ئەلەمینیۆم
[1]