$ئەقڵگەرایی: زانستی کەلام و موعجیزەی قورئان لە بیروباوەڕی موعتەزیلەدا (بەشی یەکەم)$
ئەگەر چاوێک بگێڕین بە هۆشیاریی عەرەبی ئیسلامی وکریستیان وعلمانی دا، بە جیاوازیە فیکریەکانیەوە، بەرانبەر بە دەقی ئایینی، دەگەین بەو دەرئەنجامەی کە ئەم هۆشیاریە لە دواییدا تەواونەکراوە و هەتاکو ئێستا لە تێڕوانینێکی بێسودا بۆ یاساکان و شارستانی و بیری مرۆیی ومادی و ڕۆحی دەرنەچوە، لەخستنەڕوی یەقینێکی نەویستراو لە دەستگرتن بە نەقڵ و قبوڵنەکردنی توێژینەوەو لێکدانەوەی نوێ بۆ دەق دەرنەچوە، ئەوەی دڵسۆزانی ڕاستیی بانگەوازی بۆ دەکەن و ئەوانەی تەبەننی بیری ئازاد و هاوار بۆ ڕزگاربون لە چنگی مێژوی میپالی دەکەن، تاکو بگەن بە دەقێکی ئەقڵانی و ژیارێکی نوێ کە لە بۆچون ودانانی خۆی دا وە لەنێوان هەستی ڕۆشنبیری خۆی دا هۆشیاریی بە مرۆیی بون زیاتر لە فیکرەیەک لە خۆدەگرێ، موعتەزیلە وەکو گروپێکی کەلامی تەبەننی تێڕوانینێکی بابەتیانەی عەقڵانیان کردووە، بەرانبەر بە ئایین کە ئەویش تێگەیشتن و لێکدانەوەی عەقڵانی بو بۆ دەق لە هەردو ڕوی بون و ناوەرۆکەوە، ئەو قوتابخانەیە دانی دەنا بەوەی کە خودا گەردونی درووستکردووە، بەڵام کاری خوا تەنیا درووستکرنبوە، نکۆڵی هەر دەستێوەردانێکی دیکەیان لەلایەن خوداوە بۆ جیهان دەکرد، بەم شێوەیە موعتەزیلەکان پێیان وابو خودا وازی لە جیهان هێناوە کە گەشەبکات بە پێی یاسا سرووشتیەکان کە خۆی بەدیهێناون. ئەم ڕەوتە باوەڕیان بە لەپێشتربونی ژیری هەبو بەسەر باوەڕدا، باسی هەڵبژاردنی ئازادانەیان دەکرد، بەپێی ڕاوبۆچونی ئەوان: خوا مرۆڤی درووستکردووە و توانستی کردارو ئیرادەی پێداوە، بەپێی ئەمە مرۆڤ هەڵسوکەوت دەکات بەپێی توانستکەی خۆی بۆ هەستان بە کردەوەکانی جا چاکبێت یان خەراپ، بۆ بەڵگەهێنانەوە لەسەر پێویستبونی گونجاندن لەنێوان کرداری درووستکردن پاشان کرداری تێروتەواو لەنێوان خوا و بونەوەردا. شەڕەکەیان لە بنەڕەتدا ئاڕاستەکراوبو لە پێناو دەرخستنی چەند بابەتێکی عەقیدەی و ئایینی. بۆ نموونە: وەک بڕیاری حوکمی شەرعی لەسەر ئەوانەی بکەری تاوانی گەورەن، یان گفتوگۆ دەربارەی قەدەر، بە مانایەکی دیکە: ئایا مرۆڤ توانای بە سەر کردەوەکانی خۆی دا هەیە یان نا؟ بیری موعتەزیلە تاکو ئێستاش بە زیندویی لەناو سینگ ودڵەکاندا وە بەنووسراو لە ناو دێڕەکاندا ماوەتەوە، بەردەوام ژمارەیەک لە گروپەکان تەبەننی دەکەن، ئەگەر چی ناوەکەشیان جیاوازبێ، ئەمە سەرەڕای سەرکەوتنی زۆرێک لە نوێکەرەوانی ڕێبازی موعتەزیلە لە پێشخستنی ژیری بەسەر نەقڵەوە و کردنی ژیری بە بڕیاردەر بەسەر دەقە شەرعیەکاندا. تەنگەژەی ڕاستەقینە دەرچون بو بە زمانی خوێندنەوەیەکی نوێ کە چوارچێوە زانستیەکان دیاری دەکات لە بنیاتنانی عەقڵانیەتێکی درەوشاوەی پرشنگدار، بۆ ڕوبەروبونەوەی سەپاندنی نەقڵی تەقلیدی، ئەم مەسەلەیە عەقڵی عەرەبی وفەلسەفی سەرقاڵکرد، بەتایبەتی لەسەرەتای سەردەمی دەرکەوتنی موعتەزیلە، بۆیە لەدڵی مێژوی عەرەبی وە لە خودی قۆناغی بڕوابون بەمرۆڤ وەک بەهایەکی جیهانی و واقیعی زانستی، بۆ ئەوەی شۆڕشێکی فیکری بێننە ئاراوە کە ویستی بێ و بیەوێ ژیری کار لە سەر دەق بکات. لەبەرئەوەی زمان سەرچاوەیە بۆ ڕونکردنەوەی هۆشیاریی و بڵاوکردنەوەی فەهم وتێگەیشتن، بۆیە دەبێت سەرەتای گەشەی کەلام بزانین و ڕونی بکەینەوە.
$زانستی کەلام چییە؟$
کەلام لەزمانەوانیدا:
بریتییە لەو وێژە لێکدراوەی کە دەلالەت لە واتایەک بدات بە چۆنیەتیەکەی ودەستورو زاراوەکەی، غەزالی دەربارەی کەلام دەڵێ : کاتێک درووستبونی کەلام گەشەی کرد و قوڵبونەوە تێیدا زیادیکرد، حەزوئارەزوی کەلامناسانی جوڵاند بەرەو هەوڵدان بۆ توانەوە لە ناوسوننەتدا بۆ گەڕان بەدوای ڕاستیی مەبەستەکان و قوڵبونەوە لە لێکۆڵینەوە بۆ گەڕان بەدوای کرۆکی مەبەستەکان و نیشانەکان و ئەحکامەکان. فارابی پێی وایە: مرۆڤ بەهۆی زانستی کەلامەوە دەتوانێت ڕای خۆی سەربخات ودەڵێ : مرۆڤ بەهۆی زانستی کەلام توانادار دەبێت بەسەر سەرخستنی بیروڕاکانی و لەسەر کردارە سنوردارەکانی کە دانەری ڕێبازەکە خستونیەڕو و ڕەتکردنەوەی هەمو ئەو وتەو گوفتارانەی پێچەوانەی وتەکەی ئەوبن، ئیبن خەلدونیش پەیوەندیەکی جەدەلی گرێ دەدا لەنێوان زانستی کەلام وباوەڕی عەقڵی، پێشی وایە کەلام زانستێکە مشتومڕێک دەگرێتەوە کە دەربارەی عەقیدە وبیروباوەڕی ئیمانی دەکرێت بە پشت بەستن بە بەڵگە ژیریەکان(عەقڵیەکان)، بەرپەرچدانەوەی ئەو داهێنەرە لادەرانەی کە لەبیروباوەڕ لە مەزهەبەکانی سەلەف وئەهلی سوننە لایاندا.
لەمەوە تێدەگەین کە زانستی کەلام هەوڵێکە بۆ بڵاوکردنەوەی هۆشیاریی عەقڵانی و درووستکردنی دەسەڵاتی ژیری وبابەتیی بونی بەڵگە لە خوێندنەوەی دەقدا، بەشێوەیەک کە دوردەکەوێتەوە لە چەمکی نەقڵی تەقلیدی، کە ئەهلی عەقڵی وشکبو(دۆگما)پێی دەدوێن، ئەمەش هەوڵێکی جەریئانەبو بە پێوەرەکانی ئەو سەردەمە، چەند سەرسامین بەوەی کەهەتا ئێستاش بەردەوام کەسانێک هەن هەوڵی داخستنی دەرگای ئیجتیهاد دەدەن لە دەقدا، هەڵدەستن بە پاسەوانیی بۆ هۆشیاریی نەقڵی و ڕێگە بە نوێکردنەوەو نوێخوازی نادەن و ڕێگە لە ڕووناککردنەوەی ئەو لێڵی وتاریکیە نادەن کە لەکێشە مەعریفیەکاندا هەیە، هەمو هەوڵێک بۆ شۆڕشی عەقڵانی ناودەنێ بەوەی کە دەڵێ (دەتەوێ دەقێک درووستبکەی کە پڕاوپڕبێت لە چەسپاندنی مادی).
$گرنگترین بابەتەکانی زانستەکانی کەلام$
کەلامناسان لە دوشتی زۆر بنەڕەتی دا ڕۆچون، ئەوانیش بریتین لە:
1) زانیاریی سەبارەت بە خوداداریی(الالهیات)
2) زانیاریە سرووشتیەکان(التبیعیات)
لەبارەی ئیلاهیات لە سیفاتەکانی خوای بەدیهێنەرو کردەوەکانی وتوانا ویست وئیرادەی خوایان دەکۆڵیەوە، هەتا لایەنی لێکۆڵینەوە لە مەسەلەکانی قەزاوقەدەر و زیندوبونەوەو ڕۆژی دوایی، ئەو باسانە پێیان دەگوترا(جلیل الکلام)، واتا کەلامی گەورەو شکۆدار.
ئەوەی جێی سەرنج و تێڕوانینە، ئەوەیە کە باسەکانی کەلام یەکەم جار لەبازنەی ناوخۆیی بیروباوەڕی ئیسلامی (العقیدە الاسلامیە)دا گەشەی کرد، زۆربەی توێژەرانی کۆن وهاوچەرخیش لەسەر ئەمە یەک دەنگن کە جیاوازیی نییە لەوەی ئەو گەشەکردنە بوبێتە هۆی فیتنەی ڕۆژگاری عوسمانی کوڕی عەفان یان بوبێتە هۆی جیاوازی لە بڕیاردانی شەرعی بەسەر ئەو کەسەی تاوانی گەورە ئەنجامدەدات یان لە جیاوازی سەبارەت بە شەرعیبونی کێشەی نێوان عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب و مەعاویە ودەرکەوتنی مورجیئەکان وجیابونەوەی خەواریجەکان، لەبەر ئەمە توێژینەوە هاتە کایەوە وە جیاوازی سەریهەڵدا یەکەم جار لە مەسەلەکانی (جلیل الکلام) هەمو کێشەکان لە لێکدانەوەی کەلامیەکاندا کورت هەڵاتوبون لە چوارچێوەی(تەئویل)دا، واتە: ڕاڤەکردن و لێکدانەوەی دەقی قورئانی، بە تایبەتی بەهۆی ئەوەی کە دەقی قورئانی سەرچاوەی سەرەکییە کە هەمو موسوڵمانان لەسەری یەکدەنگن، لەکاتێکدا موسوڵمانان بە فیکروبیرباوەڕی خۆیانەوە ڕوبەڕوی مشتومڕبونەوە لەلایەن نەتەوەکان و ئایینەکانی دیکەی وەک (مانەوی نەسرانی ویەهودی)لەسەریانبو کە بەبەڵگەی عەقڵی بەرپەرچیان بدەنەوە، چونکە ئەوەی موسوڵمان نییە لەکاتی مشتومڕدا قەبوڵی پشتبەستن بە ئایەتەکانی قورئان ودەقەکانی فەرمودەناکات، بۆ بەڵگەهێنانەوە، لەبەر ئەوە دەبێت لێکۆڵینەوەبکرێ دەربارەی بنەماکان وبەشەکانی عەقیدە، سەرچاوەکان باس لەوەدەکەن کە ئەبو هزیل عەلاف یەکەم کەس بو لە بەرگریکردن لە بیروباوەڕی ئیسلامی لە ڕوبەروبونەوەی لەگەڵ بیروباوەڕەکانی مانەوی دا. لە دوای دەرکەوتنی فەتحکردن لەلایەن موسوڵمانانەوە ئەبو هزیل عەلاف چەند نێردراوێکی نارد بۆ خوراسان و وڵاتی هیند، هەروەها چەند نێردراوێکی دیکەی نارد بۆ وڵاتی مەغەریب، ئەوەی لێرەدا جێی بایەخی ئێمەیە ئەوەیە کە زەرورەتی ئەو کارە وایکرد لە ئەبو هزیل عەلاف و هاوڕێکانی و ئەوانەی بەدوای ئەوانیشدا هاتن کە بیرۆکەیەکیان دامەزراند کە خۆی لە زانستی کەلام دا بینیەوە، ئەویش لە سەر بنەمای ئەقڵی ڕەها، ئەمانە لێکۆڵینەوەیان دەکرد دەربارەی تەواوی دیاردەکانی جیهانی مادەو خاسیەتەکانی و گۆڕانەکانی و کارلێکردنەکانی و دەربارەی جوڵەو وەستان وکات وشوێن وبون ونەبون وجگە لەمانەش لە خاسیەتی شتە دیارەکان، ئەمانە بەتوانابون بە تێڕوانینێکی گشتگیرانە کە لەسەر کۆمەڵێ بنەماو ئەساسی عەقڵی بنیاتنرابو ئەم لێکۆڵینەوانەش ناونران بە (دقیق الکلام). سەرەڕای ئەوەی کە ئەبوهزیل وهاوڕێکانی بۆ (دقیق الکلام)چەند بنەمایەکی عەقڵییان دانابو بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بۆ زۆربەی فکرەکان دەگەڕانەوە بۆ دەقی قورئانی.
شافعی وحەنبەلی هەردوکیان زەمی علمی کەلام دەکەن و زەمی ئەوانەش دەکەن کە عیلم و زانست وەردەگرن لە سەر ڕێبازی متکلمین، دیارە مەبەستیان لەم زەمکردنە موعتەزیلەو ڕێبازەکەیانە.
موعتەزیلەکان ناکۆکبون لەگەڵ زانایانی پێشینە(سەلەف)دا، لە تێگەیشتنی بیروباوەڕدا لە ڕاستیدا قورئان تاکە سەرچاوە بو لای زانایانی سەلەف، بۆیە هەریەکێ لە زانایانی سەلەف بیوستایە لە سیفاتەکانی خودا تێبگات دەگەڕایەوە بۆ قورئان و فەرمودەکانی پێغەمبەر دەربارەی هەر عەقیدەیەک کە دەبوایە باوەڕیان پێی هەبێت، بۆ لێتێگەیشتنی سیفاتەکانی سەیری غەیری قورئان و فەرمودەیان نەدەکرد و بە قورئان نەبوایە قەناعەتیان نەدەکرد، ئەگەر لە دەقێکی قورئان تێنەگەیشتبان یان ئاشکرانەبوایە لەلایان ئەوا هەوڵیان ئەدا لەڕێگای زمانی عەربیەوە تێیگەیشتبان، وە ئەگەر تێنەگەیشتبان یان ئاشکرا نەبوایە لەلایان ئەوا ڕادەوەستان وحەواڵەی خوایان دەکرد دەیانگوت(والله اعلم)ئەوەش لەگەڵ عەرەبەکان دەهاتەوە، چونکە لە بنچینەدا عەرەب نە لە ئەهلی عیلم ونە مەنتیق ونە فەلسەفەنەبون، موعتەزیلەکان ناکۆکبون لەگەڵ سەلەفدا بەوەی عەقڵگەراکان تەنیا پشتیان بە ژیری دەبەست. موعتەزیلەکان عەقڵیانکردبوە بنچینەی لێکۆڵینەوەکەیان وئارەزوی تێگەیشتنیان وایلێکردبون لە ڕێگەی عەقڵەوە بچنە بنج وبناوانی هەموشتێکەوە و لێیبکۆڵنەوە. مەیل وحەزی موعتەزیلە لە نرخ دانان وخەمڵاندنی دەسەڵاتداریی ئەقڵ، لەدوای ئەوەی کە بە بنەماو بنەچەی خۆیان دانا، باوەڕی تەواویشیان پێی هەبو، ئەوان کە ڕەخنەیەکیان لە ئایەتێکدا دەگرت پێشتر دەیانخوێندەوەو دواجار ڕاڤەیان دەکرد، نەک دژایەتیان بە قسەی نکۆڵی بوبێت، هەمو ئەمانەش بە ورەو بە بوێری بوە، هەندێک جار هەڵوێستێکی نەرێی بوە، چونکە ئەقڵ لە فەرمودەدا دەکەنە بڕیاردەرو ناوبژیوان، نەک فەرمودە لە ئەقڵدا، کەواتە ڕێبازی موعتەزیلە بۆ تێگەیشتن لە بیروباوەڕ تەنیا ئەقڵ بو، هەرچەندە هەوڵیان دەدا پێچەوانەی دەقێکی قورئانی نەکەن گەر هاتبا خیلافێک دەرکەوتبا لەنێو نەسەکان، واتە خیلافێک هەبو لەنێوان ئەوان ونەسێکی قورئانیدا ئەوە بە جۆرێک تەئویلیان دەکرد کە لە مانای خۆیی دەرنەچێ و مخالیفی بۆچونی ئەوانیش نەبێ، ئەو ڕێبازەش بنچینەی باوەڕ بە ئەقڵ بونە.
یەکێک لە تایبەتمەندیەکانیان ئەوە بو پشتیان بە ژیریی دەبەست بۆ سەلماندنی بیروباوەڕو بۆچونەکانیان، وەکو سەرچاوە دەگەڕانەوە بۆ قورئان بۆ ئەوەی بە هەڵەدا نەچن ولەڕێگەی ڕاست دەرنەچن، بەڵام زۆر ئاگایان لە فەرمودەی پێغەمبەر نەبو، چونکە بەڵگەیان بە فەرمودە نەدەهێنایەوە بۆ چەسپاندنی بیروباوەڕ، پشت بەستنیان بە ژیریی وای لێکردن کە خەریکی زانستە ئەقڵیەکان بن کە لەسەردەمی ئەواندا سەردەمی تەرجەمەکردن بو، موعتەزیلە یەکەمین کەسببون کە دەستیانکرد بە خوێندنەوەو وەرگێڕانی بەرهەمی سرووشتناسان وفەیلەسوفەکانی یۆنان، هەرورەها وەرگێڕانیان بۆ زمانی عەرەبی کە لە زانستە ئەقڵیەکاندا پشکیان هەبو ئەوەندەیان لێ بەدەستهێنا کە یارمەتیدەریانبێت بۆ ئەوەی لە بەڵگەدا هەڵە نەکەن و بەرانبەر نەیارەکانیان بوەستن، بۆیە زۆر لە فەیلەسوفەکانیش شوێنیان کەوتن، چونکە سەیریانکرد بیروبۆچونەکانی موعتەزیلە لەگەڵیان دێتەوە، لەبەرئەوەی بیروبۆچونەکانیان هەم لایەنی ڕۆحی دینی تێدا هەبو کە بو بو بە سایە بەسەر بیروبۆچونەکانیانەوە، هەم لایەنی بیرۆکەی پاکگیری(التنزیە) تێدا هەبو کە زاڵ بو بەسەریاندا، هەروەها بیرۆکەی مادییش بەسەریانەوە زاڵبوبو، هەروەها لایەنی بیروبۆچونەکانی فەلسەفەشیی گرتبوەوە کە لەگەڵ ئارەزوەکانی ئەقڵ دەهاتەوە، بۆیە لەنێوان پیاوانی ڕێبازی موعتەزیلەدا، ژمارەیەکی زۆر لە نووسەرە دیار و زانا هەڵکەوتوەکان و فەیلەسوفەکان تێگەیشتوەکان دەرکەوتن کە بەبێ وردبونەوە و لێکۆڵینەوە، بەبێ ئەوەی بەڵگەکان قیاسبکەن بە تەرازوی ئەقڵ، شوێن غەیری خۆیان نەدەکەوتن وەک: (واصل بن عەتا، أبو هزیل العلاف، ئیبراهیم بن یسار النزام، جاحز، الکندیی...هتد) خۆیان لە چاولێکەری (تەقلید)دەپاراست، لەلای ئەوان بیربۆچونەکان ڕێزی هەبو نەک ناوەکان، ڕاستی ڕێزی هەبو نەک قسەکەر، بۆیە لەنێو خۆشیاندا چاولێکەرییان(تەقلید)یان نەکردووە، ئەو ڕێبازەی کە لەسەری دەڕۆیشتین ئەوەبو کە هەمو بڕوادارێک لە بنچینەکانی ئایین ئازادە کە بە ئیجتیهادو عەقڵی خۆی بگات بەوەی کە دەیەوێت. [1]