نووسەر :عەبدولقادر بەدرەدین

وەرگێڕ : سەلاح جەمیل سندی

بێ گۆمان هۆزانڤانێ هێژا – #جگەرخوین# – ڕویدانەک بهێز بوو، درێڤەچوونا هەلبەستا کوردی دە، ل پارچێ ڕۆژئاڤا؛ جگەرخوین تێت ناسین وەکی مرۆڤەکی نەتەوە خواز، وەلات پارێز، نەتنێ وەسا ژی، هات خوەندن وەک ناڤدارەکی چینی ژ خەلکێن تەخا ژێرین دهات بناڤکرن.
دەستپێکا گەریانا جگەرخوین دهەلبەستا کوردی دە، سەدەمێن نەتەوەی یێن یەکەمین بوون، کو بەرێ وی دایە هاندانا هەلبەستێ، نەتنێ مەبەست، ژێ ئەو بوو، گرێدانەگیت و موڤکان دخێزا بەرهەڤکرنا گۆتنێن زمانێ کوردی دە، یان ژی ئاڤاکرن و تەکوزکرنا دانە موزیک و ئاوازان، لێ بەلێ تەڤێ ڤان هەمیان، مەبەست ژێ ئەو بوو شرۆڤەکرنا تێبین، گۆتن و ڕامانێن وی لسەر هەمی پرس و کێشە یێن خەلکێن کوردستانێ.
هەلبەت جگەرخوین نەتنێ هەلبەسەڤان و چیرۆک بێژ بوو، تەنێ ئەز کارم بێژم مرۆڤەکی ڕامینی بوو، ژبەر ڤێ یەکێ جگەرخوین خوەست کو جۆرەیەکە تورەڤانی بهونە، داکو بیروباوەریێ خوە تێدە بەلاڤ و ئاشکەرە بکە، ئەو ژی تێ بناڤکرن هەلبەستا- چیرۆکی.
سەیدایێ مەزن دزانی کو خەباتێن تورەیی بێ یێن سیاسی تێر ناکن، ئو دیاربوو وەک سیاسەتمدارەکێ هاتە مەیدانێ ژبەرڤێ یەکێ ئەز دخوازم هن ژ ژینگەریا وی یا سیاسی ئەز بینم بەرچاڤ:
تەڤلوو کو هۆزانڤانێ مە ئەندامەک بوو دکۆمەلا- خوەیبوونێ دە و پشتی شوڕەشا شێخ سەعیدێ کال، چوو شامێ و دورا وی ناڤدارێن هێژا ئوسمان سەبری، قەدریجان، د.حافز بەگ، دسالا 1943یان دە ل ئامودێ، کۆمەلا ئازادی، ئاڤاکر و ڕامانێن وەلات پەروەری و کوردایەتی بەلاڤ دکرن، وێ دەمێ سووری دبن دەستێ کولونیالیستێن فەرەنسی دەبوون.فەرەنسیان ئەڤ کۆمەلە گرتن.
دسالا 1946 ئان دە دبە ئەندامێ جڤاتا ئازادی و یەکەتیا کوردستان. سالا 1957 هەڤکاریا جگەرخوین ب کۆمونستان ڕە دقەتە، ئو ئەو بهەڤالێن خوە ڕە سازی یا ئازادی ئاڤا دکرن، د سالا 1958 ئان دە ژی ئازادی ب پارتیا دەمۆکراتێن کورد ل سووریێ ڕە دبە یەک، د سالا 1959 ئان دە جگەرخوین ب هەلبژارتنێ دبە ئەندامێ کۆمیتا ناڤەندی یا – پارتی- وێ سالێ پارتی وی دشینە کوردستانا باشوور، ل ئەکادیمیا کوردی یا ل بەغدایێ ئەو کۆرسێن زمان و تۆرەیا کوردی ددە، پشتی دوو سالان شەرێ کوردستانا باشوور دەستپێدکە و سەیدا ڤەدگەرە سووری، ب هەلبەستێن خوە پشتگەریا شەرکر، و هێز دا پێشمەرگەیێن شوڕەشا ئیلوونێ ب سەروەریا بارزانیێ نەمر.

هەلبەست چییە:
هەلبەستڤانێ ناڤدارێ عەرەب نزار قبانی دبێژە:( هەلبەست ئەوە دەما کو دلێ هەلبەستڤان دکەڤە دلێ خوەندەڤان دە، و ژێرە دبە دەڤ و زەنگەلۆرک، وی چاخی ئارمانجا هەلبەستێ پێکتێن و خوەنا سپی چی دگرە و هەلبەست دکەڤە هەر مالێ دە، دکێلەکا نان و ئاڤێ دە ).(1)
مامۆستا – دەهام عبدالفتاح - دڤێ مژارێ دە وەها دبێژە:( هەلبەست مینا خەونێن شەڤانن، دەما مرۆڤ سەرێ خوە دسپێرە تەمارا خەوێ، نزانە کو ئەوێ تو خەونان ببینە یان نەبینە، دەما کو هەوسا هەلبەستێ د سەرێ هەلبەستەڤانەکی دە دگەرە، وەکو بایێ بەرتاڤێ خوە دئاڤێژە جان و دەروونێ وی، و هەستەکە نەپەندی دخوینا وی دە هشیار دکە، وی چاخێ دلێ مرۆڤێ هەلبەستڤان دبە وەکی تەندورەکە سنجری و پێلێن ڕڤینێ د ڕەه و دامارێن وی دە هلتینە و داتینە...).(2)
هۆزانێ ب ناڤ و دەنگ و سەرکێشێ هەلبەستا نوژەن شێرکۆ بێکەس دبێژە:( هەلبەست لجەم من ئیشقە، هەلبەسێن ڕەسەن و ڕاستەقینە ئەون کو وەکی ڕەهێ داری و بەروێین کوردستانێ نە، وەکی چاڤێن کەچێن کوردان و چیانان، ئەڤ هەلبست دێ هەر بژین ).(3)
دا ئەم وەرن گوهدارکن تێبین و هەلبەستێن هن ناڤدارێن کورد کو د دەرحەقا جگەرخوین دە چ گۆتنە:
پرۆفیسوور قەناتێ کوردۆ دبێژە:( جگەرخوین هۆزانڤانەکێ ئازادی خوازە، نەتەوەیێ کوردە، دەنگبێژێ دۆست و هەڤکاریا ملەتانە، شەرکارێ ئاشیتییا جیهانێ یە ).(4)
مامۆستا،کەمال بۆرقایی- د پێشگۆتنا خوە دە یا کو د( ڕۆناک )ێ دە دبێژە:( وێ گەلەک دوور درێژ بکشینە ئەگەر مرۆڤ بخوازە سەر جگەرخوین و ئەفراندنێ وی بنڤیسە ).(5)
تێکوشەرێ هێژا ئوسمان سەبری، د پێشگۆتنا – سەورا ئازادی دە وەها دپەیڤە: جگەرخوین کوردایەتیا خوە دە ڕاست و دروستە، ئەو چەند ڕاست و دروست کو، دریا وەلات و وەلاتییێن خوە دە سینگا خوە د زیڤاری و بەلەنگازی یێ ڕە ڤەکریە، ب چاڤ من ئەڤ یەکا هان کۆچا فەداکاری یا داویێ یە، و دیسا ئابۆ ئوسمان زەلال دکە و دبێژە:( سەیدایێ جگەرخوین دڤەکرنا چاڤێ کوردێن سووریێ و نیڤرۆیێ تورکیێ دە شوپەکە مەزنە و هێژا هشتیە ).(6)
پشتی ڤێ پانۆراما یا هان لسەر خەباتا جگەرخوین یا سیاسی ئەم دکارن بگەهن خالێن گرنگ:
1-جگەرخوین ب هش و هەست و جەگەرێ خوە ڤە، بکارێن خەباتا سیاسی مشول دبوو، و گوه دانەک تایبەت ب بوویەرێن نەتەوەی و سیاسی ڕە تێکەلی دکر، ژبەر ب بیروباوەری نیشان ددا کو ب سەرکەتنا خەباتا سیاسی و زانستی وێ سەرکەفتن و شاهنازیێ بدە مافێن دن ژی.
2-شوڕەش، سەرهلدان، وەلات پارێزی و مێرخازی ژ مرۆڤێ کورد ڕە دخواست، ژبەر دزانی ئەڤ خەسلەتێن هان نیشانێن سەرەکینە ژ ئاڤاکرنا جڤات و خوەسەریەکە کورد هزکرنا خاکا کوردستان.
3-جگەرخوین خوەدی ڕێبازەکی ئەشکەرە بوو، و هەر مرۆڤەکێ کورد ژ هەمی ڕەنگێن جڤاتێ دناسی، کو جگەرخوین مرۆڤەکێ چینی بوو، هەڤکارێ جوتکار وکارکەر و پەریشانان بوو، دژی کەدخوار و سەگێن هاربوو، دژی کولەدار و مرۆڤێن قەلس و نەزان بوو، وەکی زیرەکی چەپ هاتە مەیدانێ و ب وی ڕامانێن چەپگێری پرسگرێگ و کێشە یێن نەتەوەی شیرۆڤە و زەلا دکرن.
لێ دیاربوو، ڕامانێن چەپیتی ل بال جگەرخوین نە ئۆلەداری و باوەرمەندی بوو، نە تزبی وخشت و جبە بوو، گوهرتن دباوەریێ جگەرخوینی دە ژ بۆنا باشترینا پێشەرۆژێ و پێشکەتن و ڕزگارکرنا کێشا گەلێ کورد ب هێسانی و جارنا ب بەز و لەز دهشێ وی دە دهاتن پژراندن، ئەڤ ژی د باوەریا من دە یەک ژ خەسلەتێن هەری گرنگە ژ مەرجێن ڕێڤەچوونا نووژەنیێ.






چما- چیرۆک هەلبەستا- سالار و میدیا...؟
د دەستپێکا چیرۆکێ دە جگەرخوین گۆتنا( ڕۆژهەلات ) تینە سەر زمێن، دبینە مینا کەڤالەکی دیرۆکی دمێژی ڕامانێن ئنسانێن کورد دە، ئەڤ واتە ڕۆلەکە گرنگ دستینە د دەمێن دەولەتا میدیا دە و دناڤ فەقە و شاگرتیێن زەرادەشتیا، و تانی ئەڤ ڕۆژ، ئۆمیداراوی، چاڤنێری و بندەواری ب دەربوونا ڕۆنی، شەفەق، ستێرا سبێ، یان ژی گەلاوێژ ژ ئەلیێ ملێ ڕۆژهەلات ڤە:
ژ ڕۆژهەلات ڤە سەر دارێ جیهانێ
دناڤ چیان ڤە دەرکەت ناگهان
بەرێ خوەدا مە ژ ڕۆژهەلات هات
ددی هەر کەسی ئازادی، فەلات،
سەرێ خوە هەلدا تەڤ وا ناڤا
رۆنی خوە بەردا سەر دار و ئاڤا.(7)
بێ گۆمان خەونا مرۆڤێ میدی هاتە بەر قەفێ و سەرکەتنا شوڕەشا ئیلوونێ ب سەروەریا بارزانیێ نەمر و پشتی پەیمانا (11)ێ ئادارێ سالا 1970 ب چی ئانی.
سەیدایێ جگەرخوین ب هەستا خوەنی نەتەوەی و نیشتمان ئاگاداربوو کو چاڤیکە هیڤیێ ژ ئەلیێ ڕۆژهەلات ڤە پێکەت، و هەلبەست دڤێ قوناغا دیرۆکی دە تەڤگەرا ئازادی خواز ب گەلەمپەری، ب هەمی چینێن جڤاتا کورد، ل پارچێ ڕۆژئاڤا- خوەسپارتن قەهرەمانێ شوڕەشا ئیلوونێ و ژێ خوەستن ئەفراندنکە نووژەن ژ بزاڤا کورد ڕە، بارزانیێ نەمر- وەکی بەرپرسیارەکی دل سوز گۆت و بانکر.( ئەم کوردن و وەلاتێ مە کوردستانە ).

جگەرخوین وەکی بەشدارەکێ دل شەوتی ب جان و گیانێ خوە ڤە گوهداریا ڤی پارتیزانی دکر و هەر پەیڤەک وی، دهش و باوەریێ جگەرخوین دە دبوو هەلبەستەکە نەمر دبوو کەڤالەک ب ناڤ نیشان، قێرینا چیرۆک هەلبەست- سالار و میدیا گوهەرتنەک ئەرێنی دگیانی جگەرخوین دە چی گرت و دەری دەرڤەتێن نوه ڕامانێن کو بۆ سەدەمەک سەرەکی ب ڕاست بژارنا بەرهەمێن وی دە، جگەرخوین کەتە گۆمانێن کوور و دوور، هاتە بیرا وی ڕەوشا گەلێ کورد، و نەکۆکیا جڤاتا وێ، و دژیتیا ئینسانێن بن دەست، و مالباتێن پەریشان: مەهموودکی- ئەتمانکی- دەکشووری، هەڤێرکی، ئیسا بەگی .. خلیل بەگی .. و جەنگا دناڤ بەرا جۆتکار و فەوەدالان، یان ژی کارکەر و کەتخواران دە .. ژ وێ دەمێ دە جگەرخوین ژ وان خەونێن کو هاتبوو دۆرپێچکرن ڕزگار و ئازاد دبە:
وەکی وە ئەو ژی تەڤ مێر مەردن
ئەو ژی وەکی وە میتان و کوردن
بەسە ڤان شێران ژ بەندان بەردن
ئەو ژی وەکی وە میدی و کوردن.(8)
گەلۆ جگەرخوین د خوازە ئەزموونا دەولەتا میدیا بینا بەرچاڤ ؟ خوە بکە شیرەتکارێ کوردان؟
جگەرخوین ڤێ مژارێ مینا باژارێ- ئەفلاتۆن- ژ خەلکێن کوردستانێ ڕە ساز دکە:
بەسە ژیار بن ژ خوە دلۆڤان
ببن وەک برا ئاغا و شڤان
بەرە نە مینان کین و بەربەری
سەربەست بی ملەت ژ هەڤ بگەری.(9).
سەیدایێ جگەرخوین، چیرۆک هەلبەستا، سالار و میدیا، دیاری ( خۆرتێ کو بارێ ملەت دانە سەر ملێ خوە، و ب دژواری د ناڤ تاریستانا زۆر و سەتەما دژمنێ کورد ڤە ب گەرناسی دەرباس دبن، ژوان گوندی و جۆتکارێ کو دبن زۆر و سەتەما کەڤنە پەرەستێ کوردستانێ دە، پشت خووز و گەردەنخوار ژ بۆ کو نانێ زارۆکێ خوە دەرخن خەباتا دەستێ خوە ب ئەرزانی دفرۆشن سەرمایەدار و خوەدی گوندا ژبۆ وان گەرناسی کو دزندانا دە چاڤنێریا بەن و دارێ دژمن دکن و ب گەرناسی دروێ دژمنێ خوینخوار، سەتەمکار دە دۆزا داخوازێ کورد و مرۆڤان یێ دکن ژبۆ ڤا تەڤارە ئەز ڤێ چیرۆکێ ب دیاری پێشکێش دکم ).(10)
لێ مخابن دیسا، دیرۆک کین و دل ڕەژیا خوە دەڤەگەرینە ل سەر خاکا کوردستان، وسەیدایێ جگەرخوین ژبۆ زانینێ، ب دل شکەستی و دلمانی ژ خوەندەڤانێ خوە ڕە وەها دبێژە:( ب بۆرن، دەما من ئەڤ چیرۆک چێکر کەڤنە پەرەستێ کورد ل سووریێ هەڤسارێ ڕێزانی ب دەست ملەت ڤە بەردا بوون، ژ لەورا مە باوەر دکر کو ئەم دکارن بێ سەرگێژی، و ب هەڤرە بگهێن هن دۆز، داخوازێن خوە دیسا سەیدا دبێژە: لەورا گەرەکە ملەتێ کورد باش زانبی،کو بێ سەرگێژی، بێ دژواری نکاری هەڤسارێ ڕێزنیا خوە ژ دەستێ خوینمژێ کەڤنە پەرەستا دەرخی. چاوا کو هاتیە گۆتن:
( دارا کو مرۆڤ ب خوینا خوە ئاڤ نەدی، بەرێ شێرین ناگری ).(11)
ئەز باوەرم ئەو خەونێن سپی ب جی هاتن و ئەزموونەکە دەمۆکراس و ئازاد ئیرۆژ ل دارە، دیار بۆ کو پاکرەوانێن شوڕەشا ئیلوونێ ب سەرکێشیا بارزانیێ قەهرەمان و دل سۆزیا سەیدایێ جگەرخوین یا بێ سینۆر، ژ ڕێبازێ کو بیروباوەریێ خوە ل سەر ئاڤکرن، ژبەر ڤێ ڕاستیێ هەلبەستێن سەیدا کەتن هەر مالەکە کورد دە، دکێلەکە نان و ئاڤێ دە، ڕاستە ... هەلبەستێن جگەرخوین ببوون پرزکا سەر زمانێ پالە و ڕێنجبەران، بوونە ئاوازێن جەزب و پێلووتا فەقان ب بوون ناسناما تێکۆشەر و پارتیزانان، بێ گۆمان ئەڤە هەلبەستا ڕەسەن، و ڕاستەپین، کو هشت هەمی چینێن گەلێ کورد، تاخا ژۆرێن و یا ژێرین ببە شاگرت و خوەندڤانێن جگەرخوینی نەمر.

ژێدەر:
1-گفوله نهر نزار قبانی
2-ئازادیا وەلات-هەڤپەیڤین.
3-ئازادیا وەلات-هەڤپەیڤین.
4-تاریخا ئەدەبیاتا کوردی –ستۆکهۆلم 1993.
5-جگەرخوین –روناک.
6-جگەرخوین – سەروا ئازاد -1954.
7- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973.
8- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973
9- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973
10- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973/ دیاری.
11- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973/ بۆ زانین.





قامشلو/ 1999.[1]