سپێنۆزا یان هیگڵ لە کوردستان؟
نووسینی: نەوزاد جەمالنەوزاد جەمال
ئەگەر ئەم ناونیشانە لەناو زمان و نووسینی کوردییدا بە دیوێکدا کەمێک سەیر بێت، ئەوا بە دیوەکەی تردا دەکرێت جێگەی پرسیار و سەرنج و وردە کۆمێنتی خوێنەرێکی ئاسایی هەتا بیرمەندێکی گەورەش بیت. ئەمە فاکتێکی بەڵگەنەویستە، کە کوردستانی ئێمە بە حوکمی جیۆپۆلۆتیکی، نووسەر و وەرگێرەکانمان زۆربەی جار بە کۆمەڵ! دەکەونە ژێر تەوژمی هەژموونی نووسەرانی تورک و فارس، عەرەب .
خاڵی نەرێنی ئەم مۆدێلە ئەوەیە، ئەمان لە ڕێگەی هەندێک فیگەری دیاری بواری نووسین، بە جۆرێک ویستی بادانەوە بەلای ئەم فەیلەسوفە و یان ئەوی تر هەیە. وەکچۆن لەسەر پرسی کورد و چەوسانە و “ڕۆژهەڵاتناسی هەندێک بەلای “کەنعان مەکیە” و ئەوی تر “ئیدوار سەعید ، ئاوەهاش ساڵانێکە ناڕاستەوخۆ لەژێر کاریگەری “ژیژەک ئاڕاستەکاندا بە جۆرێک هیگڵ دەبێتە مۆدەیەک. پێت سەیر نەبێت، بچیتە پەڕتووکخانەیەک کۆی بەرهەمەکانی “ژیژەک بە ئینگلیزی ببینیت وەک ئەوەی نووسەرێکی خۆماڵی بێت!
لێرەوە، دۆزینەوەی سەرەداوەکانی ئەو بایەخدان و خۆدانەپاڵ فەیلەسوفێک، ڕووناکبیرێکی دەرەکی، دیوێکی نووسەرانی ئێمە دەردەخات. وەکچۆن دیاردەی لێدان لە باوکی مەعریفی نووسەرێکی دیار، دەرخەری جۆرە مشتومڕ و جەنگێکە، دەکرێت بە “جەنگی بە وەکالەت” دابنرێت.
سەیر نییە، کاتێ هاوڕا نیت لەگەڵ نووسەرێکی تردا، بێیت لێرە ڕەخنە لە ژیژەک یان ئیدوارد سەعید بگریت. لە کاتێکدا ئامانجەکە گەنگەشەیەکی ئەکادیمی و ڕەخنەسازی ئەو نووسەرانە نییە لەخۆیدا، بەڵکوو لێدانە لە نووسەری تر کە یەکێک لەو فیگەرانە بە باوک و سەرچاوەی مەعریفی خۆی دەزانێت.
بەش بە حاڵی خۆم، ڕەخنە و سەرنجم لەسەر ژیژەک هەبووە کە بە وتارێک بە ناونیشانی “سلاڤۆ ژیژەکی فەیلەسوف و وێنەی کورد” (2015) بڵاوبۆتەوە. بەڵام هەرگیز بە ئامانجی لێدان و پەلاماردانی هیچ هەوادارێکی ئەو فەیلەسوفە نەبووە. خۆشبەختانە، لە ماوەی خوێندن و وانەوتنەوە و توێژینەوەی فەلسەفییدا، هەرگیز خۆم بە فەیلەسوفێکی دیاریکراوەوە نەبەستۆتەوە. سەرسام بوونم بە فەیلەسوفێک نەیخستوومەتە داوی بیرکردنەوەی کە چوارچێویەکی بۆ بڕیار و جیهانبینی فەلسەفیم دابنێت.
ئەوەی نووسینەکانم بخوێنێتەوە، دەزانێ کە هەرگیز خۆم نە لە کلاسیک نە لە مۆدێرن و نە پاشمۆدێرن، یان نە ئاڕاستەیەکی دیاریکرای چەپ و ڕاستدا چەقاندوە. ئێستا، کە سەرقاڵی لە چاپدانی پەڕتووکێکم سەبارەت بە “کانت لەنێوان سپینۆزا و هیگڵ”دا، بەجۆرێک لایەنگیرم نەکردووە.
1. خۆدانەپاڵ باوکێکی مەعریفی ساختە
لە “چیرۆکی هەڵاتنی زۆڵەکانی مۆدێرنە لە تۆڕەکاندا کە بەشێکە لە پەڕتووکی “فەلسەفە و فەیسبووک” (2019) ئاماژەم کردووە بەوەی “ڕووناکبیر و ڕۆشنبیری” ئێمە دەرهاویشتەیەکی مۆدێرنن بۆیە بە “زۆڵەکانی مۆدێرنە” ناوم بردوون چونکە، باوانیان دەچێتەوە سەر دەرەوەیان. لەوێوە شتێک دەهێننە کایەی نووسینی کوردییەوە، بێ ئەوەی پرسیار بکات لەبارەی پێویستی و گرنگییەکەی، بەم هۆیەوە خۆیان دەکەنە خاوەنی و دەبنە باوکێکی مەعریفی لە پانتایی ڕووناکبیریدا. بە ئامانجی خۆیی کە دەکرێت خوازیاری هەژموون و پێگە و هێز و دەسەڵاتیان هەبێت، لە خەمی کۆکردنەوە دەروێشن-خوێنەر- و ڕکابەری یەکترن لە ڕووی دەروونییەوە. گرفتەکانیان لەگەڵ یەکتردا دژ بەیەک دەفەلسەفێنن، بۆ شاردنەوەی گرفتەکانی ناخی خۆیان لە بەرانبەر یەکتردا دەیڕۆشنبیرێنن.
فەلسەفەی هیگل بە دوو باردا لە لایەن مارکسیزمەوە بایەخی هەبووە؛ لەلایەک ڕەخنەکردنی ئایدیالیزم کە لە جیهانی ئەبستراکتدا بیری کردۆتەوە، لەلایەکی ترەوە دیالێکتیک
2. ئایا هیگڵ سپینۆزاییە یان هیگڵێ؟
لە “چەند وانەیەک لەبارەی مێژووی فەلسەفە دا هیگل دەپرسێت: یان سپینۆزایی دەفەلسەفیت یان هەر فەیلەسوف نیت. بەڵام، ئایا خودی هیگڵ خۆی وایە؟ ئەگەر بۆ دید و بۆچوونی جیاوازی هەردووکیان لە بەرانبەر یەکتر دادەنریت و هەندیک بەلای سپیۆنزا و ئەوی تر بە لای هیگلدا دەرۆن؟
فەلسەفەی هیگل بە دوو باردا لە لایەن مارکسیزمەوە بایەخی هەبووە؛ لەلایەک ڕەخنەکردنی ئایدیالیزم کە لە جیهانی ئەبستراکتدا بیری کردۆتەوە، لەلایەکی ترەوە دیالێکتیک. چونکە، کلیلی شۆڕشیان لە دیالێکتیکەیدا دۆزییەوە و “مارکس وتەنی سەرەونخونکردنەوەی هیگڵ، ڕەچەتەی گۆڕانکاری و شۆڕشە. بەشێک لەو نووسەر ڕووناکبیرانەی سەر بە هێڵی مارکسیزمن، بە جۆرێکیش سەرسامن بە هیگڵ.
جگە لەوەی هیگڵ لە وشەسازییە گەورە و قەبەکانیدا، لە ڕەهایی نووسین و لافلێدانی زانینی ڕەهادا و لە تەمومژاوی دەربڕینەکانیدا سیحرێکی هەیە. جارێکیان فەرەنسییەک داوای لە هیگڵ کرد فەلسەفەکەی لە ڕستەیەکدا کورت بکاتەوە، بەڵام هێنایی و بردی نەیتوانی. لە کاتێکدا قەشەیەک هەموو ئایینی کریستیانیی لە ڕستەیەکدا چڕکردەوە “ئەوەی کە بۆ خۆت پێتخۆشه، بۆ هاوسێکەشت پێتخۆش بێت !(Durant، 1926(1933)، p. 377).
هیگڵ فەیلەسوفێکی فەڕمی بوو، چونکە لە دامەزراوەیەکی وەک زانکۆ ئوستاد بوو. جگە لەوەی، هێندە باوەڕی بە خۆی هەبوو تا ئەو ڕادەی لەوانەیەکدا (1806) بڵێت: “بەم وانەیە، ئیتر مێژووی فەلسەفە بە کۆتا گەیشت . واتە، بەدواییهاتنی وانەکە، فەلسەفەش کۆتا دێت!
جگە لەوە ئەرکی فەیلەسوف وەک کوندەپەپوویەک دادەنێت کە لە پێشەکی پەڕتووکی “فەلسەفەی ماف-قانون دا دەڵێت: “کوندەپەپووی “مینێرڤا” (خوداوەندی دانایی ڕۆمان و یۆنانەکان) تەنیا پاش ئەوەی تاریکی شەو دادێت باڵی خۆی بڵاو دەکاتەوە”. واتە، فەلسەفە تەنیا پاش ڕووداوەکان لە واقیع و ڕاستییەکان تێدەگات، وەک چۆن کوندەپەپوو پاش کۆتایی ڕۆژ و هەمووشتێک ڕوویداوە، ئیتر باڵەکانی خۆی دەکاتەوە. لەبەرئەوە، ئەرکی فەلسەفە پێشنیاز و ئامۆژگاریکردن نییە کە جیهان و هەلومەرجەکان دەبێت چۆن بن و چیان لێ بکرێن. بەڵکوو کاری ئەو ڕامان و تێگەیشتنە لەوەی ڕوویداوە، نەک دانانی ڕەچەتەیەکی ئامادە بۆ ژیان. دیارە، هەڵبژاردنی میتافۆری “کوندەپەپووی مینێرڤا و تاریکی شەو، ئەوە دەگەیەنێت کە بۆ تێگەیشتن لە هەلومەرجی مێژوویی، فەلسەفە کاتێک دێتە مەیدان کە ڕووداوەکان بەسەرچوون و تێپەڕیوون. ئیتر فەیلەسوف پاش ڕووداوەکان درەنگانێک وەک کوندەپەپووەکە لە تاریکی و ئەنگوستەچاودا چاو دەکاتەوە، دەفەلسەفێنێت.
ئایا ئەم فەیلەسوفە کوندەپەپووە چی دەکات لە کوردستان و نێو زمانی کوردیدا؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت بگەڕێینەوە سەر هاوردەکردنی مشتومڕێک لە فەرەنساوە.
3. مشتومڕێک لە فەرەنساوە بۆ کوردستان
هەڵبەت، ناونیشانی وتارەکە لە بنەڕەتدا توێژەر و نووسەری فەرەنسی “پیێر ماکێری لە پەڕتووکێکدا (1979) بە ناوی “سپینۆزا یان هیگڵ” بە کاری هێناوە. ئاشکرایە، بە بەراورد بە هیگڵ، کەمتر “سپینۆزا لە ناوەندی نووسینی ئێمەدا جێکەوتووە. بەهۆی سەختی فەلسەفەکەی و کەمی وەرگێڕان و نائاسانی تەسویقکردنی بە پێچەوانەی “هیگڵ لە “شەڕە دەنووکی” نووسیندا. بەڵام، بۆ یەکەمجار “محەمەد کەمال دەرگای ئەو فەیلەسوفەی بە نووسینێک (2018) بە ڕووماندا کردەوە. پێش ئەویش کۆچکردوو “د. تۆفیق ڕوشدی ئەحمەد بەگ (1928-1979) خاوەنی یەکەم دکتۆرای فەلسەفە بەپێی سەرچاوەی دەماودەم، یەکەم کەسە کە لە “ڕووسیا ساڵانی شەستەکان و کۆتایی هەفتا تێزەی دکتۆرای لەسەر سپێنۆزا نووسیو.
بەڵام بەم یەکدوو ساڵەی دوایی هیگڵ مۆدەی هەیە، بە تایبەت لەژێر کاریگەری “ژیژەک ئەو فیگەرە جەماوەرییە لە کوردستان دەنگۆی خۆی هەیە. ئەو یەکێکیشە لەوانەی بانگەشەی گەڕانەوەی بۆ هیگڵ کردووە. بە تایبەت لەو دەرسوتارەکانی کە لە سویسرا (2009) پێشکەشی کرد باسی لە هیگل و چەمکی هیگڵیانەی مێژوو و مێژوویەتی دەکرد. چونکە، ئەو تەنیا لە کارەکانی مارکس و “لاکان بابەت هەڵناگۆزێت، بەڵکوو هیگڵ چەقێکە لە بیرکردنەوەدا.
لە شەستەکاندا، هیگڵ مۆرکی فەلسەفە بوو، بەڵام، لە ناوەڕاستی هەفتاکاندا وەرچەرخانێک بەرەو سپینۆزا هاتە ئاراوە
هەڵبەت، لە کۆنتێکستی ڕووناکبیری فەرەنسیدا پرسیاری هیگڵ یان سپینۆزا، تەواو گونجاوە. چونکە، بایەخدان بە دوو فەیلەسوفە لە خۆیدا دووبەرەی درووست کردووە و داقڵیشان و جیاوازییەکی لەنێو چەند فیگەرێژی گرنگی فەلسەفی فەرەنسیدا خستۆتەوە. لە شەستەکاندا، هیگڵ مۆرکی فەلسەفە بوو، بەڵام، لە ناوەڕاستی هەفتاکاندا وەرچەرخانێک بەرەو سپینۆزا هاتە ئاراوە(Ruddick، 2011).
لەو سۆنگەیەشەوە پەڕتووکەکەی “ماکێری لەتەک بڵاوبوونەوەیدا، مشتومڕی درووست کرد. لە پەڕتووکەکەیدا ئاماژە بە دۆلۆز و ئەلتۆسێر و برادەرانی کە بە سپینۆزایی ناسراون. بادیۆ و ڕانسێر و چەندانی تر تاڕادەیەک هیگڵی بوون. بەرەی بادیۆ/ژیژەک لە چەمک و تێزەکانیان وەک فەلسەفەی هیگڵەوە سەرچاوە دەگرن. لە بەرانبەردا دۆلۆز، “ئەنتۆنیۆ نیگر ی لە سپینۆزاوە هەڵدەگۆزن.
4. دەنگۆی هیگڵ لە خۆرهەڵات و ڕووناکبیرانی ئێرانی
ڕەنگە، سەرسامییەکە بەرانبەر هیگڵ لە خۆرهەڵات و ئێران، بۆ وتەکانی هیگڵ لەبارەی شارستانیەتی ئێران لە مێژوودا بێت. واتە، خۆبینینەوە لە ئاوێنەی هیگڵدا، پاڵنەرێکی بایەخدانەکە بێت. پسپۆری وەک “تەباتەبایی ڕاڤەکاری ناسراو و بە ئەزموون لەگەڵ گەنجێکی وەک “محەمد ئەردەبیلی کە ناوێکن لەپاڵ چەندانی تر. لای ئێمەش محەمەد کەمال ئەگەرچی خۆی لە بنەڕەتدا ئاڕاستەیەکی “بوونگەرایی لەتافی خوێندنەوەی فەلسەفەدا گرتووە. بەڵام، لەسەر هیگل نەک هایدگەر یان سارتەر دکتۆرای ئامادە کردووە لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا. هاوکات، کارێکی نەکردەی ئەنجام دا، ئەویش وەرگێڕانی شاکارەکەی هیگڵ بوو بۆ زمانی کوردی. هەڵبەت، بە ڕای خۆم، ئەوە ڕووداوێکی گرنگە لە مێژووی فەلسەفە بە زمانی کوردی.
بە پێچەوانەی کوردستان، لە ئێران نەریتێکی هیگڵ هەیە. ڕەنگە، گریمانەکردنی ئەوەی دیالیکتیکی هیگل و دوالیزمی زەردەشتی لینکێک بێت. تاچەندە دوالیزمی زەردەشتی لە دیالیکتیکی هیگڵدا ڕەنگی داوەتەوە؟ بەدەربڕینێکی تر، تا چەندە ئەو کاریگەرە بە تێزەکانی زەردەشت و لە کوێدا یەکتر دەگرنەوە و جیادەبنەوە؟
ئەوەی کە جێی سەرنج و ڕامانە کە لە سەروبەندی شۆڕشی ئێراندا، بایەخێکی تەواو بە هیگڵ دراوە، بە تایبەت “لۆجیکی دیالێکتیک لای ئیحسان تەبەری(چەپ) و موجتەهیدی، پاشان تەباتەبایی و ئێستە گەنجە ئەکادیمییەکانی وەک ئەردەبیللی. چۆنیەتی بوونی هیگڵ بە ڕۆژەڤێک لە سەروەختی ئاڵوگۆڕی سیاسی ئێران و گۆڕینی ڕژێمی سیاسیدا و هۆکارەکانی، بۆ خۆی باسێکی سەربەخۆیە. بەڵام، چۆنیەتی بە فارسیکردنی هیگڵ، بابەتی مشتومڕهێنەری نێوان “هیگڵناسەکان” کە گرفت لە وەرگێڕانیدا هەیە. گلەییە توند و ڕەقەکانی تەباتەبایی لەسەر هەڵیت و پەڵەتی وەرگێڕانی هیگڵ، لەنێوەندەکاندا جارجار گەرمن. ئیدی، خراپ وەرگێڕان و باش حاڵی نەبوون لە هیگڵ لە کایەی زمانی فارسیدا، بە جۆرێک کاریگەرە لەسەر ئەوانەی سەرچاوەی فێربوون و تێگەیشتنیان لە فەلسەفە فارسییە!
هەروەها خاڵیکی تر کە لەلای من گرنگە، ئەوەی وای کردووە زمانی فارسی و ڕووناکبیرەکانی بە جۆرێک بایەخ بە هیگڵ بدەن، نەک تەنیا تێزی دیالیکتیکی و بۆیاخە مارکسیزمەکەیە، ڕەنگە خۆبینینەوەی ڕووناکبیری ئێرانە لە پەڕتووکی و بایەخەکانی هیگڵ خۆیدا بە مێژووی ئیران کە وەک تاکە دەوڵەت لە گەشەی مێژووی ئاگاییدا، هیگڵ ئاماژەی پێ کردووە و بە شارستانیەتێکی گرنگی قۆناخێکی مێژووی داناوە. ئایا ئەو “هیگڵە ی ئێران، هیگڵی ئەڵمانییە؟ ئایا بە فارسیکردن و بایەخدای پێی، جۆرێک نییە لە پڕۆسەی بەخۆییکردنی هیگڵ و دواجار کەسانێک ببنە هیگڵی ئێرانی و بە ناویەوە گوتاری سیاسی/ کولتووری پان-ئێرانی سەرپێخەن؟
بایەخی هیگڵ لە زمانی کوردیدا وەک هەندێک فەیلەسوفی ترە. هەڵبەت، محەمەد کەمال دکتۆراکەی لەبارەی هیگڵ نووسیوە و پێشتر پەڕتووکێکی دەروازەیی بۆ هیگڵ نووسیوە. لە زمانی کوردیدا کاری زۆر لەبارەیەوە نەکراوە. بەڵام دیسان بۆ هیگڵ کاری لەسەر بکرێت؟ دەزانین هەموو پرسیارێکی فەلسەفیی و پسپۆڕی کە کاری فەلسەفیی دەستەبژێرە، مەرج نییە خەموخواستی هەمووان بێت. لەلایەکی ترەوە، زاڵبوونی فەلسەفەی فەرەنسی بەسەر “فەزای فەلسەفی کوردیدا” ئەگەر ئەو دەربڕینە شیاو و ڕاست بێت، بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ شوێنکەوتنی مۆدەباویی لە ڕووناکبیریی و نووسینی کوردیدا. [1]