$لەنێوان ئەفسانە و ئاییندا$
نووسینی: حەمەسەعید حەسەن
بە ڕێگەیەکی خراپدا، ناگەینە شوێنێکی چاک،
ڕێگەی خراپ، بەرەو خراپەکاریمان دەبات و
ڕێگەی چاکیش، دەچێتەوە سەر چاکە.
بوودا
بودایی، بە مانای بەرچاو ڕوون یان بێدار دێت، بودیزم کە هەم ئایینە و هەم فەلسەفە، بودا (563 – 483 پ. ز) کە ناوی ڕاستەقینەی (سیدهارتا گواتاما) بوو ، لە سەدەی شەشەمی پێش زاییندا، لە باکووری هیند دایمەزراند و دواتر لە چین، کۆریا، سیریلانکا، مەنگۆلیا، تایلاند، بورما، کەمبۆدیا، تایوان، نیپال، ڤێتنام و ژاپۆن بڵاو بووە وە. کرۆکی بودایی کە زیاتر بایەخ بە ڕەتکردنەوەی خود، خۆبەرزەفتکردن و کوشتنی ئارەزوو دەدات، وەک لە سرووت و ئەرکە ئایینییەکان، لەوەدا چڕ دەبێتەوە، ئینسان لە ڕێی بیرکردنەوەی قووڵ و ڕامانەوە، بە حاڵەتی نیرڤانا بگات.
بودا خۆی کوڕی میری هەرێمی ساکاس بوو، کە لە بیست و نۆ ساڵیدا، لەوە تێگەییشت، هەموو ئینسانێک مەحکوومە بە نەخۆشی و پیری و مەرگ، دەستی لە خۆشییەکانی دنیا و ژیانی میرایەتی هەڵگرت و ڕووی کردە چۆڵ و هەرد، تا لەژێر داری زانیندا ئیلهامی بۆ هات. ئەو درەختی زانینە لە ئایینە ئاسمانییەکانیشدا هەیە و ئەوەیە کە ئێڤا، ئادەم فریو دەدات تا لە بەرەکەی بخوات و ئیدی خودایش لە بەهەشت وەدەریان بنێت. لای بودایی، (کارما) کە بە مانای (پاداشت و دۆنادۆن) دێت، بایەخێکی زۆری هەیە و مەبەست لێی ئەوەیە، ئینسان لە پاداشتی هەڵسوکەوتی خۆیدا، گیانی لە بەرگی ئەم زیندەوەرە، دەچێتە بەرگی ئەو زیندەوەری دیکەوه.
چونکە بودایی بانگەشەی بۆ ئەوە دەکرد، بەزەیی باڵ بەسەر دنیادا بکێشێت، یەکسانی لەنێوان هەموو گیانلەبەراندا هەبێت و پێویستییە ڕۆحییەکانی ژنان دابین بکرێت، بۆیە هەر لە سەرەتاوە، لەنێو ئافرەتاندا، هەواداری زۆری بۆ پەیدابوو. بوداییەکانی چین، سەر بە ڕێبازی (زەوینی پاکژ)ن، کە هەموو ئایینەکەیان لە دوو وشەدا چڕ دەبێتەوە: بەزەیی و دڵسۆزی. (زەوینی چاک، ) ناوی ئەو ڕۆمانەیە کە پیرل باک، تێیدا باسی (چین)ی پێش یەکەمین شەڕی دنیاگرەوە دەکات و خەڵاتی پۆڵتیزەر و نۆبێڵیشی لەسەر وەرگرت. ئەو خاتوونە نووسەرە لە و شاکارەیدا، وەک چۆن بایەخی بە ژیانی ڕۆژانەی خەڵکی چین داوە، ئەفسانە و ئایینیشی فەرامۆش نەکردووە.
پیاوی بودایی وەک چۆن لە کاتی یۆگادا، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی هەناسەدان دەدات، هەر وایش لە کاتی سەرجێییدا، هەوڵ دەدات، ڕێگە لە ئاوڕژاندن بگرێت، ئاخر وای بۆ دەچێت، ئەگەر بەربەستی لە ڕێی ئەو ئاوەدا دانا، بۆ مێشک دەگەڕێتەوە و بەهێزی دەکات، هەرچەندە، ئەو ئاوە بەرەو میزەڵدان دەبێتەوە و لەگەڵ میزدا دەچێتە دەرەوە. بودایی هەر بۆ بە فیڕۆنەدانی ئەو ئاوەیش بوو، نەفرەتی لە دەستپەڕ دەکرد و وای بۆ دەچوو، ئەوە شەیتانە، وا دەکات، پیاو بە دەم خەوەوە، ئەو ئاوە گرانبەهایەی لە کیس بچێت. بودایی پێی وابوو، سەرچاوەی ئەو ئاوە، لە کن ژن قەت وشک ناکات، بۆیە ئەگەر ژن هانای بۆ خووی نهێنی بردبا، لەگەڵیدا توند نەدەبوو. بودایی وایشی بۆ دەچوو، پیاو تەنیا بە جووتبوون لەگەڵ ژندا، ئەو ئاوەی دەست دەکەوێتەوە کە لە کیسی چووە، هەر بۆیەش، هاوڕەگەزخوازی و لاقەکردنی ئاژەڵ، نەفرەتلێکراو بوون.
هەرچەندە لەنێو ژنانی بوداییدا، هاوڕەگەزخوازی بە نهێنی هەبوو، بەڵام ئەگەر ژنێکی بودایی، ژنە خۆراوایییەکی دیتبا، بە ئاشکرا مێردی ماچ دەکات، حیسابی سۆزانییەکی بەرەڵای بۆ دەکرد، ئاخر پێی وابوو، تەنانەت سۆزانییش، ئەگەر ڕێزی پیشەکەی لا بێت، بە نهێنی کڕیار ڕادەمووسێت. لە هیندستان (ژن: دوژمن، سێکس: شەڕ و ژووری نووستنیش: گۆڕەپانی شەڕ بوو، ) تا پەڕڵەمان مۆڵەتی نەدابوو، ماچومووچ لە فیلمدا، قەدەغە بوو.
بە گوێرەی ئەفسانەیەکی ژاپۆنی، جەستەی مێ، ئەندامێکی کەم بوو، هی نێریش بەشێکی زیادە بوو، ژیان لە و کاتەوە دەست پێ دەکات کە بەشە زیادەکەی نێر، دەچێتە ناو بەشە نوقسانەکەی مێیینەوە. هەر بەپێی هەمان ئەفسانە، ئەوە ستوونی چووکە، ئاسمانی لەسەرووی زەوییەوە ڕاگرتووە، هەر بۆیە، سەروەختی سەرجێیی، پیاو لە سەرەوە دەبێت و ژن لەژێرەوە. لە زۆر جێگەی، ئاسیا و ئەفریقایش، پەیکەری چووک کە لە ستوون دەچێت ، سیمبۆڵە بۆ فەڕ و پیت. (شانە)یش، ڕەمزێکی دیکەیە بۆ خێر و بەرەکەت، ئەو بۆیە گەلێک جار، لەژێر مێزەری توند بەستراوی (سیخ)ەکاندا، شانەیەک هەیە.
لە ژاپۆن وای بۆ دەچوون، وەک چۆن ئاو لە ئاگر بەهێزترە، توانای سێکسیی ژنیش لە هی پیاو باڵاترە و وەک چۆن بۆ بەردەوامیی ژیان، ئاسمان زەوییی لە ئامێز گرتووە، دەبێت پیاویش وەها ژن لە باوەش بگرێت، ئەگەرنا، تەمەنکورت دەبێت. لە ژاپۆن هەندێک جار هێندە نزم سەرنجی ژن دەدرا، بە پیاوی گەوجیان دەگوت: ژن! ئەو سووک سەرنجدانەی ژن، کە بەشێک بوو لە کولتووری فیودالیزم، زیاتر زادەی ئەوەبوو، پیاو لە ڕووی توانای جەستەیییەوه، لە ژن بەهێزتر بوو.
لە چین و ژاپۆنیش، خەڵکی بڕوایان وایە، لە درەختی سنەوبەردا، جادوویەکی بەهێز هەیە، ئەوە بۆیە هەمیشە سەوزە و ئەوە هەمان سیحرە وای کردووە، کیسەڵیش تەمەنی هێندە درێژ بێت. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، هەم لە چین و هەم لە ژاپۆنیش، لە تابلۆکاندا، وێنەی ژن هەمیشە وەک جەستە بەهێز نیشان دەدرا، ڕووخساری گوشتن، مەمکی گەورە و پڕ، ناوقەدی باریک و سمتوکەفەڵی قورس، دواتر هێدی هێدی ئەو وێنەیە کاڵ بووەوە و تەنیا بایەخ بە جوانیی ڕووخساری ژن دەدرا.
شاعیر و نووسەری ژاپۆنی، ئیهارا سایکاکوو (1642 - 1693) لە (چیرۆک)ەکانیدا، بایەخێکی زۆر بە سێکس دەدات و کارەکتەرە سەرەکییەکانی بە دوای تێرکردنی ئارەزووەکانیاندا، دنیا تەی دەکەن. لای ئەو لە پەرستگە بودایییەکاندا، هاوڕەگەزخوازی تەشەنەی سەندووە و پەیوەندیی سێکسیی نێوان مامۆستای ئایینی و فەقێیەکانی، لەوە دەرچووە، کارێکی نهێنی بێت. بەگوێرەی چیرۆکی (ئاوێنەی ئەوینی نێرانە)ی سایکاکوو، هاوڕەگەزخوازان بۆ خامۆشکردنەوەی ئاگری ئاڵۆش، ڕوو لە پەرستگەکان دەکەن.
گیشا، کە بە واتای کیژێکی هونەرمەندی لێهاتوو دێت، ڕاستییەکەی ئافرەتێکە بە سەما و گۆرانی، چێژ بە پیاوان دەبەخشێت و ئەگەر پیاوان بخوازن و کرێ بدەن، زیاتریش دەڕوات. ئەو کیژانەی ئەو کارانە دەکەن، سەر بە خێزانە هەژارەکانن و لە گوند و شارۆچکە دوورەکانەوە دێن و ئیدی ڕێیان ناکەوێتەوە ماڵی بابیان. لە ژاپۆن، ژنی گوندی لە هی شار، ئازادترە، ئاخر تێکەڵی پیاوان دەبێت و لە شایی و ئاهەنگدا، بە کەیفی خۆی پێدەکەنێت و سەما دەکات، ئەمە لە کاتێکدا کە ژنانی شارنشین ئەو دەرفەتانەیان بۆ ناڕەخسێت.
هەرچەندە لە ئەفریقا، بە گشتی خوداوەند نێرە، بەڵام لە نیگەر، مێیە و کۆمەڵێک مەمک و چەندان منداڵی هەیە. بە گوێرەی ئەفسانەیەکی ئەفریقایی، ئەوە دووانەی ماوو و لیزا بوون، کە دنیایان لە ماددەیەک خوڵقاند کە پێشتر هەبوو. ماوو کە ڕەمزی فەڕ و دایکایەتی بوو، لە مانگ دەچوو، لیزایش کە ڕەمزی هێز بوو، لە خۆر دەچوو، بە هەردووکیشیان بە دوای یەکدا هاتنی شە و و ڕۆژیان داهێنا. ماوەیەک لەدایکبوونی نموونەیی، دوو دوو لە دایکبوونی منداڵ بوو، ئەو سەروەختە دووانەپەرستی لای هەندێک خێڵی ئەفریقایی باو بوو.
ئەفسانەیەکی تر باس لەوە دەکات، کە (ئەمما)ی خوداوەندی ئاسمان، بە مەبەستی جووتبوون، لە زەوین نزیک بووەوە، چونکە بەرزایییەک هەبوو، ئەو کردەیە مەحاڵ بوو، بۆیە تا ئەو (گرد)ەی تەخت نەکرد، کارەکە مەیسەر نەبوو. دەڵێن خەتەنەکردنی کچان، زادەی ئەو ئەفسانەیەیە. دۆگۆن، ئەو خێڵە ئەفریقایییەی بڕوایان بە و ئەفسانەیە هەیە، پێیان وایە، هەموو ئینسانێک دوو ڕۆحی هەیە، یەکێکیان مێیە و ئەوی تر، نێر، یەکێکیان لە جەستەیدایە و ئەوی دیکەیان لە ئاسمان یان لە ئاودایە. بە و پێیە کە کوڕ خەتەنە کرا، لە ڕۆحە مێیەکەی ڕزگار دەبێت و کە کیژیش خەتەنە کرا، لە ڕۆحە نێرەکەی قوتار دەبێت و ئیدی هیچ کۆسپێکیش لەبەردەم جووتبووندا نامێنێت. لە ئەفریقا، ئەفسانە و ئایین بە جۆرێک تێکەڵی یەکدی بوون، ئەوە زۆر ئەستەمە بزانین، ئایین زادەی ئەفسانەیە، یان بە پێچەوانەوە.
بە گوێرەی ئەفسانەیەکی (ئاشناتی)یەکانی گانا، خوداوەند ژن و پیاوێک لە ئاسمانەوە بۆ سەر زەوین دەنێرێت و لەگەڵ ژن و پیاوێکی زەوینشنیدا، پێکەوە ژیان بەسەر دەبەن و هیچ لەبارەی زاوزێوە نازانن، تا دواتر خوداوەند مارێک دەنێرێت و فێریان دەکات، چۆن منداڵیان ببێت. ئەوە بۆیە لای ئاشناتییەکان مار پیرۆزە و کەس نایکوژێت و کە ژنێک مار دەبینێت، بۆی دەنووشتێتەوە و سڵاوی لێ دەکات. لای هەندێک خێڵی تر، پەلکەزێڕینە ڕەمزە بۆ مار و ڕەنگە سوورەکەی نێرە و شینەکەی مێ. چونکە مار لە چووک دەچێت، هەن ئەم بە پیرۆز زانینی مارە، دەبەنەوە بۆ لای (چووکپەرستی) و هەنووکەیش لە کەنارەکانی گانا، دەیان پەیکەری مەزنی چووک کە لە تەختە یان قوڕ، درووست کراون، بە پێوە ماون.
لە باشووری ئەفریقا، بە تایبەتی لای گەلانی خۆسا و باسوتوو، پیاوێک خەتەنە نەکرابێت، بە پیس و بە سەگی دەزانن و کەس کچی خۆی ناداتێ. ئێستایش ئەگەر پیاوێکیان بەهۆی ئەوەی لە ئەوروپا ژیا بێت، خەتەنە نەکرابێت، هەر کە گەڕایەوە، دەستبەجێ خەتەنەی دەکەن. بە پێچەوانەی موسوڵمان و جووەوە کە نێر بە منداڵی خەتەنە دەکەن، لەوێ نێر تا نەگاتە تەمەنی هەرزەکاری خەتەنەی ناکەن. فرەژنی لە زۆر جێی دنیادا هەبووە، لە هەندێک شوێنیش بە تایبەتی لە کۆمەڵگەی دایکسالاردا، فرەمێردیش هەبووە، وەلێ لە ئەفریقا، فرەمێردی نەبووە.
لە نیگێریا، لە شاری ئیبدان، پەیکەری خوداوەندی پیت و فەڕ هەیە، مەمکەکانی هێندە گەورەن، هاوزەمان شازدە منداڵ دەمیان پێوە ناون و بەردەوام ژنان بە و مەبەستەی منداڵیان ببێت، دەچنە لای و لێی دەپاڕێنەوە. لە گینیا بە بۆنەی یادی هاوسەرگیریی خوداوەندەوە، فێستیڤاڵێکی ساڵانە هەیە، جاران تێیدا، بە ئاشکرا سێکس دەکرا، هەنووکە تەنیا هەر ڕامووسان تێیدا ئازادە. لای ئاشانتییەکان کە پیاوێک بە ژنێک دەڵێت: بمدە بەر ڕێژنەی گوللە ی تفەنگەکەت! ئەگەری ئەوە هەیە، ژنە دەستبەجێ خۆی بۆ ڕووت بکاتەوە. لە هەندێک شوێنی ناوەڕاستی ئەفریکا، ئەوە شەرم نییە، ژن نزیکەی بە ڕووتی بچێتە دەرەوە و تەنیا بۆ داپۆشینی خۆی، هەندێک گەڵا و گژوگیا بەکار بهێنێت و پیاویش بە هەمان شێوە، هەموو پۆشاکی، بریتی بێت لە کیفێک بۆ چووکی.
لە گانا، ئەوە شوومە ئەگەر ژن و پیاوێک لە دارستانێکدا، لەسەر زەوییە ڕووتەکە، سێکس بکەن، ئاخر وای بۆ دەچن، بەوە (ئاسیز یا)ی خوداوەند غەزەبیان لێ دەگرێت و قاتوقڕی و نەهاتیی بە دوادا دێت. لەوێ ئەگەر پیاوێک ناساغ بێت و چاویشی هەر لە دووی ژنان بێت، (سەگی گوند)ی پێ دەڵێن و پێیان وایە سێکسکردن، وزە و توانایەکی زۆری دەوێت، بە پیاوی نەخۆش، جێبەجێ ناکرێت و ئەگەر ژنیش دوو گیان بێت، نابێت پیاو بچێتە کنی، چونکە ئەگەری ئەوە هەیە، ئەو کیسەیە کون ببێت کە منداڵ لە سکی دایکیدا دەپارێزێت. لە زۆر جێی ئەفریقا، پیاو نەک هەر کچی خزمی ناخوازێت، بەڵکوو لە خێڵەکەی خۆی، با بە خزمایەتیش پێی نەگات، ژن ناهێنێت.
کە گۆڕانکاری لە ئاییندا ڕوو دەدات، سەرەتا لە کریستیانیزمەوە سەر هەڵدەدات، دواتر لای ئایینی جوو ، ئینجا دەپەڕێتەوە بۆ ئایینەکانی دیکە، یان لە لایەن ئایینەکانی ترەوە، ڕەت دەکرێتەوە. چەندان ساڵ بوو، لە قامووسی ئۆکسفۆرددا لەبارەی دەستپەڕەوە نووسرابوو: ڕەوتارێکە ئازار بە خود دەگەیەنێت، لە 1976 بەدواوە، ئەو پێناسەیە گۆڕا بە: بەرهەمهێنانی موچڕکەیە لە ڕێی خۆ ورووژاندنەوە. سەدان ساڵ بوو، لاهووتییەکان لەسەر ئەوە سوور بوون کە دوو جۆر ئەڤین هەیە، جەستەیی و ڕۆحی، پۆخڵ و پیرۆز، بەڵام هێدی هێدی سنووری نێوان ئەو دوو جۆرە ئەڤینە کاڵ و کاڵتر بووەوە. جارانی زوو، ترسێکی گەورە لەوە هەبوو کە تۆوی پیاو، بەهۆی خەونبینین بە شەیتانەوە، بە هەدەر دەڕوات، لەگەڵ دۆزینەوەی هێلکەدانی ژندا، تەمی ئەو ترسەیش هێدی هێدی ڕەوییەوە. [1]