$درزی تەفسیر$
نووسینی: #وەلید عومەر#
مارکس لە تێزی یانزەی خۆیدا کە دەڵێت (فەیلەسوفان تا ئێستا بەشێوەی جیاجیا جیهانیان تەفسیرکردووە، بەڵام مەسەلەکە گۆڕینیەتی)، لانی کەم پێنج مەبەست دەگەیەنێت:
1) فەلسەفە، جیهانی وەک ئۆبێکتێک وەرگرتبوو کە دەبێت بناسرێت و زیادەیەکی شڵەژێنەری نەخاتەسەر.
2) پێشتر هەوڵدراوە (ئەوەی هەیە) بخوێنرێتەوە، نەک (ئەوەی دەبێت ببێت).
3) جیهان، کۆمەڵایەتی و مێژوویی بکرێتەوە(بکرێت بە دونیای کۆمەڵایەتی و...)، چونکە ئەم دوو ڕەهەندە خۆیان بەزات هەڵگری گۆڕانن.
4) تەفسیر بەتەنیا ڕزگاریی پێ نیە، چونکە دۆزینەوەی ڕیشەی ستەم بەبێ گۆڕینی ڕیشەکە گیرخواردنە لە بازنەیەکی داخراودا.
5) تەفسیر خۆی بۆخۆی بەس نیە، جگە لە فەیلەسوف پێویست بە بکەرێکی کۆمەڵایەتیی گۆڕانکار دەکات دونیا بگۆڕێت.
بەڵام لەم تێزەدا وشە(چەمک)ێکی وەک جیهان(دونیا)، جێی سەرنجدانە بۆ کۆمەڵگای ئێمە، چونکە ئێمە هێشتا دونیامان وەک کۆیەکی یەکانگیر، تەفسیرنەکردووە. ئەو تەفسیرانەی هەن و ڕەقهەڵاتوون، بەرەنجامی ڕیزێک کڵێشەی کۆنی میتافیزیکی و ڕیزێک وردەدرووشمی تازەن کە ناچنە پەیوەندییەکی دوولایەنە و دیالەکتیکییەوە لەگەڵ یەکتردا. بە مانایەکی تایبەت، تەفسیر(لێکدانەوە) بۆ ئێمە، خۆی سەرەتایەکە بۆ گۆڕان. ئێمە تووشی ئەو هەڵاوسانە تەفسیرییە نەهاتووین کە لە خۆراوا ڕوویدا و پاشان ڕیزێک تێز لەبارەی گۆڕانکارییەوە بەرهەمبێنێت. لە خۆراوا هەمیشە دووانەی تەفسیر و گۆڕان پێکەوە کاردەکەن، ئیدی ئەم پەیوەندییە چەند گرژ و فراوان دەبێتەوە پرسێکی ترە. تەفسیر خۆی لەو ڕووەوە ڕێژەیەک ڕۆڵی گۆڕانکاری دەگرێتە ئەستۆ بۆ ئێمە کە نەخشەیەکی زەینیی نوێ پێشکەشدەکات، ئەو ئاسۆ کۆنە وێراندەکات کە ناچاربووین لێی بڕوانین، چونکە بەبێ کردنەوەی ئاسۆی نوێ ئەگەری گۆڕانکارییش تا ئاستی نەبوون لاوازە. تەفسیر، بەتایبەت گەر کۆمەڵایەتی ببێتەوە و کار لەسەر ناوەرۆکی دەزگاکانمان بکات، ئەوا خۆی ترپەیەک لە گۆڕان جێدەهێڵێت. تەفسیر خۆی لەخۆیدا ناوی جۆرێک لە ئارەزووکردنەوەی جیهانە کە ورددەکرێتەوە و پێناسەش دەکرێتەوە. دونیا لەپاش تەفسیری چڕوپرەوە، چیدی پەیکەرێکی چەقیو نیە، بەڵکوو دەکرێت بە تۆڕێک کۆپەیوەندیی زیندوو کە هەمیشە و هەردەم دەتوانین ئارەزووی بکەینەوە و بیشیگۆڕین. تەفسیر جۆرێک لە خودئاگاییە، خۆت و دونیاکەت دەکەیت بە بابەتی ناسین و ناسینەوە، ناسینیش پرسێکی نەگۆڕ نییە بۆیە لانی کەم درزێک دەخاتە شتە ناسێنراوەکەوە. ئەم درزەی تەفسیر، خۆی ناوێکی ترە بۆ گۆڕان- ئیدی گۆڕان لە بینینەوە بۆ ناسین و دەستکاری. بەڵام بەر لەوە، تەفسیر خۆی ڕۆڵێکی گرنگتری بۆ ئێمە هەیە کە گۆڕانی دونیا نییە بەڵکوو درووستکردنی دونیا خۆیەتی. ئێمە سەرەتا پێویستە دونیا وەک پێدراوێکی ڕەمزی و کۆمەڵایەتیی چالاک درووستبکەین ئینجا بیر لە گۆڕینی بکەینەوە. تەفسیر بۆ ئێمە ڕۆڵی بنیاتنان دەگێڕێت، بنیاتنانی دونیایەک کە بەپێی پێویست نیمانە تا بیر لە گۆڕین و وێرانکردنی بکەینەوە.درزی تەفسیر سەرەتایەکە بۆ بیرکردنەوە لە نەبوونی دونیا خۆی:
بۆیە گەر کەمێک ڕیشەییتر بڕۆین ئەوا کێشەی دونیای خۆمان بەر لە هەموو شت ئەوەیە کە پێناسەیەکی زۆر ڕوونی بۆ چەمکی (دونیا) خۆی نیە. وشەکە زۆرجار بۆ هەریەکە لە کۆمەڵگا، گوتار، هەژموون، سیستەم، دۆخ و هتد بەکاردێت. بەڵام ئەم بەدیلانەشی زۆر ڕوون نین و پێناسەکانیان لە زەینی گشتینەدا ناڕوونە. ڕەنگە لەقووڵاییدا هۆکارەکە ئەوە بێت کە بە مانایەک لە ماناکان (دونیا)ی ئێمە خۆی بەتەواوی شکڵی نەگرتووە. (دونیا)ی ئێمە، خۆی ئێستا تێکەولێکەیەکە لە زۆر توخم و ڕەهەند. شوێنی کۆمەڵگاکە خۆی لە (دونیا)ی گڵۆباڵ و گەردوونییشدا هەر ڕوون نیە. مەسعود محەمەد دەیوت کورد تووشی نەزیف و لەبەرچوونی ئابووری هاتووە، بەڵام لەڕاستییدا دەتوانین لەوە زیاتریش بچینەپێشەوە و بڵێین کورد دونیایەکی ڕوونی نییە و لە هەموو لایەکەوە لەبەری دەڕوات و نەزیفدەکات. مەبەستم چوارچێوەیەکی ڕەمزیی یەکانگیر و مێژوویەکی یەکانگیری ئەوتۆمان نییە کە ڕیزبەندیی زەمەنی و کێشەسازیی فیکری و خۆناسینی سوبێکتیڤانەی تیا بێت، و شتەکان دێن و هەروا دەڕۆن. کایەکان بەتەواوی نەبوونەتە کایە، کێشەکانیش بەر لەوەی زمان بگرن و سەربکێشن بۆ هۆشیاییەکی کارای کۆمەڵایەتی، دەپوکێنەوە. (دونیا) خۆی چەمکێکە لە فیکری هاوچەرخدا زۆر تیۆریزەکراوە، کە لە هەمووشیدا تەقریبەن جۆرێک لە بزووتن و دینامیکبوون هەیە. بۆنموونە، چەمکی دونیا(جیهان) لای گادامێر بەستراوەتەوە بە هەبوونی زمانێکەوە، بە پراکتیکێکی گوتارمەندەوە. خۆمان وەک مرۆڤ زمانمان هەیە، بەڵام ئاخۆ تا چەند دەتوانین باسی پراکتیکی گوتارمەند بکەین؟ پراکتیکی گوتارمەند لێرەدا بەسادەیی واتە هەر کردەیەک کە لەپێناوی گۆڕانکارییدا دەدرێت، گەرەکە بشبێتە گوتار و توانای خۆناسینی هەبێت و بکەرێکی زۆریش لە دەوری کۆببنەوە و زمانیش لەو ئاستە بەراییە تێپەڕێت کە تەنیا بۆ جیاکردنەوە لە حەیوان بەکاردێت. بۆنموونە لای خۆمان مەعریفەی ژنانە و پیاوانەش دێت و گۆدەکرێت و باسدەکرێت، بەڵام ئەو هێزەی نییە ببێتە پراکتیکێکی گوتارمەند. لەپڕ هەر چالاکییەکی مێژوویی تووشی هەڵبڕزکانێکی ناوەکی دەبێت و بیردەچێتەوە و بەر نەزیفێکی هەمەلایەنە دەکەوێت. هەبوونی (دونیا)، واتە هەبوونی گوتاری ڕوون و درێژەدان بە گوتارەکە و سەرەنجامیش جێکردنەوەی گوتارەکە لە نەستی کۆمەڵگادا(چونکە گوتار تا نەبێتە بەشێک لەو ناخودئاگایە، ئەوا لە ئاگاییشدا زۆر ئیشناکات). هەر گوتار و پراکتیکێک نەگاتە ناو نەستی کۆمەڵایەتی، ئەوا لە ئاستی سەرتوێژ و دەستەبژێردا بچوکدەبێتەوە و ئاوادەبێت. پەیوەندیی نوخبە و کۆمەڵگا لای ئێمە خۆی پەیوەندییەکی ئۆرگانی نەبووە، واتە کارلێکێکی جەوهەری لەنێوانیاندا نەبووە، بۆیە هەر شتێک چەندیش وەک گوتار حۆی دەرخستبێت، نەبووەتە پراکتیکێکی ڕیشەداری گوتارمەند. جار هەیە لای ئێمە وشەگەلی قورستری وەک پارادایم یش بۆ زۆر پرس بەکاردێت، کە دیسان جێی گومانە. چونکە پاراهەمیشە لە سادەترین پێناسەیدا ئاماژەیە بۆ مۆدێل و دونیابینییەکی نوێی فیکری تێیدا پێناسەمان بۆ هەموو شتێک بگۆڕێت. بەڵام لای ئێمە هێشتا پێناسەی مرۆڤ خۆی بەتەواوی مێژوویی و گوتارمەند نەبووەتەوە، شیتەڵنەکراوە، لە پاشماوە ڕەقە میتافیزیکییەکانی دانەماڵراوە، بۆیە قسەکردن لە پاراهەمیشە و گوتارو دونیا و هتد، جێی کێشەیە. لای ئێمە زۆرجار دەسپێک و پاشەکشە هاوکاتن، گەشە و چەقین هاوکاتن، کێشە و کۆتایی کێشەش زۆر دوور نین لە یەکترەوە. ئەمە وادەکات ناچاربین بە پارێزەوە بیر لە چەمکی (دونیا) بکەینەوە- دونیا وەک گشتێکی کەمتازۆر یەکانگیر کە بەشەکانی لە پەیوەندییدا بن بە یەکترەوە. ئێمە هێشتا بەپێی مەعریفەی سەرزەمینێکی تر باسی دونیای خۆمان دەکەین، مەبەستم ئەوە نییە نەمانتوانیوە شت بڵێین، بەڵکوو (دونیا) خۆی وەک پڕۆسەیەکی چالاک لەدایکنەبووە کە خودئاگاییەکی یەکانگیری تیا درووست ببێت. (دونیا) پتر پڕۆسەیەکە مرۆڤەکانی ناوی دەگەنە خودئاگایی و خۆناسین و لەوەش زیاتر دەست لە نەستی کۆمەڵگا وەردەدەن. (دونیا) ڕیشەیەکی نەستەکیی هەیە و لەسەر بنەمای کۆمەڵێک ڕێسای شاراوەش کاردەکات کە پێویستی بە بیرکردنەوەیە بۆ ئەوەی ئەو ڕیشانە بناسرێنەوە و دەسکاری بکرێن. گوتار لە بەکارهێنانە کوردییەکەیدا لای خۆمان، و لە پەیوەندییشدا بە پرسی جێندەرییەوە، لە ئاستێکی بەراییدایە. بۆنموونە، گوتاری جێندەری ناچارە لەو داکۆکییە سەرەتاییەدا بمێنێتەوە کە داکۆکی لە مانەوەی ژن بکات وەک مرۆڤ. ئەمە دەلالەتە لەوەی گوتار خۆیشی لە هەوڵدایە بۆ ئەوەی ببێتە هێزێکی مادیی سەرەتایی تا بەر بە پرسێکی مادیی وەک کوشتن بگرێت. گەرنا گوتار خۆی دەبێت ئاڵۆزتر بڕوات و دەست لە هەموو پێناسە و پۆڵێن و نۆرمەکان وەربدات و بیرکردنەوە و زاراوەی تایبەت بە خۆی بەرهەمبێنێت. لێرەدا گوناهەکە تەنیا لەسەر ئێمە نییە وەک کۆمەڵگایەک کە لە زۆر ڕووەوە پێڕەوکەیە، بەڵکوو تەعبیرە لەوەش کە دەمێکە دونیایەکی بەرینی مۆدێرن درووستبووە و ئێمە بوارمان نەبووە (دونیا)ی خۆمان بەتەواوی درووستبکەین. هەر لە سیاسەتەوە بۆ کەلتور و پرسە زەینییەکان، لە جۆرێک (بێ دونیایی)دا دەژین. باسی شتانێک دەکرێت، بەڵام شتانێکی بنچینەییتر نەڕسکاوە تا ئەو شتانەی دواتر ماناوەربگرن و گەشەی سرووشتیی خۆیان ببڕن و بنج دابکوتن. زۆرجار دێڕەشیعری شاعیرێکی کورد لە سەدساڵ لەمەوبەرەوە تا ئێستا، جووڵەیەکی ڕیشەیی تێنەگەڕاوە و چەشنی کڵێشەیەک ڕەقهەڵاتووە. چونکە خاوەنی (دونیا و گوتار و پاراهەمیشە و هتد) نەبووین تا ئەو دێڕانە گەشەبکەن و بکەونەجووڵە. ئەو جووڵەیەی هەبووە، جووڵە نەبووە لەبەرانبەر ڕەگەزێکی تری وەک نەگۆڕاندا، بۆیە وەک وەهمی جووڵە ماوەتەوە و لە هەموو بوارەکانیشدا هەر خەریکین وا خۆمان دەنوێنین (دونیا)مان هەیە. گەر سەردەمانێک وترابێت دەبێت ژن بچێتە بەر خوێندن، بەڵام پاش چوونە بەر خوێندنیش هەر ناتوانین دیدێکی ڕیشەیی گۆڕاومان بۆ ژن هەبێت. ئەمە واتە جووڵەکە تاکسەرە و بێ ڕەپت بێت بەو کۆڵەکە ڕەقانەوە کە لەبنەوە حوکمی ژیانمان دەکەن. لە خۆراوا چەمکی مێژوو ئەودەم درووستبوو، کە هەردوو ڕەگەزی جووڵە و ناجووڵە(نەگۆڕان) چوونە کارلێکەوە و کاریگەرییان لەسەر یەکتر دانا. بۆیە کاتێک باسی چەندین شەپۆلی فیکری یان سیاسی یاخود فیمینیستی دەکرێت، ئەوا باس لە چەمکی (دونیا)ش دەکرێت کە لەناوەوە گۆڕانی بەسەردا دێت و سنوورە ناوەکییەکانی دەجووڵێن. گۆڕان گەر وێرانکردنی دونیایەکیش بێت، ئەوا پێویستدەکات پێشوەخت ئەو دونیا بیرلێکراوە و یەکانگیرەت هەبێت کە گۆڕانی کردبێتە زەروورەت.
دونیا زۆرجار ئاماژەیە بۆ گەردوون یان جیهانە سرووشتییە دەرەکییەکە، بەڵام لە فیکری ڕەخنەیی مۆدێرندا دونیا بەبێ ڕەمزیبوونەوە و کۆمەڵایەتیبونەوە و مێژووییبوونەوە مانای نییە و تەنانەت هی مرۆڤیش نیە. کورد دەمێکە دەڵێت دونیای بێوەفا، کاروان سەرەڕای... کە ڕیشەیەکی سادە و ڕاستەوخۆ و کلاسیکی دونیایە. دونیایە لەو مانایەیدا کە لە ژیانێکی سرووشتی و ناکۆمەڵایەتییەوە نزیکە کە جەستەی مرۆڤ هەڵدەوەرێنێت و کەسی تیا نامێنێتەوە بژی. ئەم دیدە بۆ دونیا بەس نیە، چونکە بایی پێویست لێکنەدراوەتەوە و لە بن هەژموونی زمان و تیۆردا ماندوونەکراوە تاکو شوێنی مرۆڤی تیا دەستنیشانبکرێت. دونیا چەمکێکی تەواو ئۆبێکتیڤ و دەرەکی نیە، بەڵکوو نشینگەیەکی ناوەکی-دەرەکییە کە بە تانوپۆی مرۆڤدا ڕۆچووە و جیاناکرێتەوە. دونیا هەر گەردوونێکی فیزیکی نیە، بەڵکوو گەردوونێکی ڕەمزی و کۆمەڵایەتی و مێژووییشە بۆ مرۆڤ کە بە سنوورێک لەو گەردوونە فیزیکی و سرووشتییە جیادەبێتەوە و ئەویش دەگۆڕێتە سەر دیاردەی ناو گەردوونە ڕەمزییەکە. ژیان چیدی پیربوونێکی بایۆلۆژی نییە بەتەنیا، بەڵکوو حسێبکردنە لەسەر هەموو ترپەیەکی کۆمەڵایەتی و ڕەمزییش کە بە پێوەری بایۆلۆژی ناپێورێت. لە بن تەفسیردا ئەو کرچییانەی دونیا دەپاڵێورێت کە هەروا وێڵکراوە. ملکەچکردنی ئەم کرچییەی دونیا بۆ تەفسیر و ڕاڤە، خۆی گۆڕینی دونیایە لە دیاردەیەکی ناقۆڵاوە بۆ دیاردەیەکی نەرمتر و مامەڵەپێکراوتر. لێرەوە کەلتورگەلی خۆراوایی خاوەنی (دونیا و دونیابینی)یشە، بۆیە بۆنموونە هەم فیمینیزم تا کۆتاسنوور ڕاکێشراوە و پڕۆسەکە دانەخراوە: بۆنموونە، لەوێ لەپاڵ پێناسەکردنەوەی بەردەوامی کێشەی ژندا، باسی ئەو ناهاوسەنگییە ڕیشەییانەش دەکرێت کە بونیادیین و لەنێوان ژن و پیاودا هەن. بۆنموونە، ژنەبیرمەند ئەلێنکا زوپانچیچ لە کۆتاپەڕتووکەکانیدا باسی ئەوە دەکات چۆن مێژووی ژنکوشتن، تەنیا بەهۆی پیاوسالارییەوە نیە، بەڵکوو بەهۆی ئەو خلیسکانە جێندەری و ڕەگەزییەشەوەیە کە هەریەکە لەم دوو ڕەگەزە دەرهەق بە ئەویتر ئەزموونیدەکات. گەر لە کوردستان شتی لەم جۆرە بورووژێنرێت، یەکسەر دەچێتە خزمەتی پیاوسالارییەوە، چونکە ئێمە کێشەی ژنمان تا کۆتایی نەبردووە و خاوەنی ئەو دونیابینییە هزرییە مێژووییە نین. بە مانایەکی تر، کێشەکان لەناو (دونیا)دا گەشەدەکەن و دەبنە دو%