Wek tê zanîn, dîroka #gelê kurd# dîrokeka qedîm û kevnar e. Ji demên nayên zanîn, heya dema me a îroyîn, gelê kurd li ser axa xwe a qedîm, anku li ser axa #Kurdistan#ê jiyaye, ber bi Kurdistanê va ji tu deverî koç nekirye, qet welatê xwe neterkandye, û tevî ku zordestî, dagirkirin û hewlên tinekirinê, ber xwe daye û zimanê xwe û çanda xwe, bi helwesteke birûmet, gihandîye van demên modern, ên ku em tê da ne. Helbet, sedemên taybet ên vê rewşê, parastina çand û zimên gelek hene. Him ji alîyê erdnigarîyê va, him jî ji alîyê zexmbûna wê zimanî û wê çandê va. Ji demên afrandina nivîsê, heya dema me, kurd wek “qewmê çiyê” tên nasîn. Sûmeran kurdan wek “Kur-tî” anku “Çiya-yî” bi nav kirine. Tu carî dagirker ji Kurdistanê kêm nebûne û dema ku kurd hesaba xwe kirine û hîs kirine ku hêza wan nagihîje dijminan, weke her tim kirine, berê xwe dane çiyayên xwe ên asê û xwe li wan çiyayan parastine, ên ku tim hevaltîya wan a rast kirine. Gelek qewmên talanker û dagirker ji Kurdistanê derbas bûne, û ew gelek qewmên cure cure xistine bin desthilatdarîya xwe û wan qewman, di nav çanda xwe da helandine. Mînakên vê rewşê , di dîroka mirovahîyê da gelek hene. Em dikarin bibêjin ku, gelê kurd bi saya wan çiyayên xwe ên asê û bilind , û her weha zimanê xwe ê qedîm û çanda xwe a kevnar ve, vê xetereyê asîmîlebûnê vale deranîye û, rewş û dema me a îroyîn jî, em dikarin bi hêsanî îdîa bikin ku, piştrastkirina vê têza me ye…. Her çi qas kêrhatîbûna çiyayên asê û bilind hebûye, her wiha zirarên wan jî gihîştye gelê kurd. Wiha;
Tevî hebûna van hêjayîyên kurdan, mixabin adetê tomarkirina nivîskî a bûyêr, qewimîn û dîrokê, li ba kurdan gelek kêm maye. Sedemên vê jî helbet hene. Dîsa erdnigarî sedemeke sereke ye. Wek tê zanîn, erdnigarîya Kurdistanê, ji gelek rûbaran, û ji gelek deşt û newalan, ên ku ji hêla wan rûbaran ve têne cûda kirin pêk hatye. Û ev erdnigarî nehiştye ku, gelê kurd bi hêsanî bighîje hev û bi hev ra hewl bide, da ku rêxistin an jî organîzasyoneka dewletî pêk bîne. Her wiha, ev rewş, mixabin şerên desthilatdarîyê di nav bera êl û eşîrên kurdan da afrandye û ev pêvajo li ber yekbûna kurdan bûye astengîyeke mezin. Her êl an jî eşîrê kurdan, di herêma xwe da serbixwe jiyîne û tu carî bindestî nepejrandine. Li vira rewşeka sosyolojîk a kurdan jî xwe bellî dike. Gelên din ên cînar, her tim li ba desthilatdaran cihê xwe girtine û bandora wan pejrandine. Ev jî bûye sedema cihgirtina wan a li qesr û sazîyên wan dewletên dagirker da. Her wiha bûye sedema tomarkirin û nivsandina wan a dîrokê jî. Û helbet, ew kesên elît, dîrokê anegorî xwe û anegorî berjewendîya gelê xwe û desthilatdarên biyanî nivsandine. Ma ne, gotinek heye, dibêje “ Dîrokê, ên serketî dinvîsin”. Ev jî sedemeke din e.
Kurd her tim di nav têkoşîn û berxwedanan da bûne, him bixwe bixwe, him jî li hemberî dagirkeran. Yek ji wan sedemên pêşveneçûna nivsandin û tomarkirina belgeyên dîrokî ev sedem bûye. Lewra, ji bo pêşveçûna nivsandina dîrokê û afrandina wêjeyê, helbet aramî û perwerde divê. Kurd, kengê hewl dabin ku dewletek an jî rêxistinek pêk bînin, hema di şûn da, belayek anku dagirkereke nû peyda bûye. Wek mînak em dikarin hin ji wan dagirkerên Kurdistanê rêz bikin; Di demên antîk da, pêşî Asûrî, piştî Persî, Helenî, Romî û Bîzans… Organîzasyona herî mezin û bihêz, -( ji bilî Mitanî û Xaltan –Ûrartû) em bi hesanî dikarin bibêjin ku wek orîjin û bê niqaş protokurd in- a ku vê yekbûna ku em behs dikin pêk anîbû û di dîrokê da jî wek “ Konfederasyona eşîran a Med” tê zanîn û ew eşîr bi tevahî kurd in, Împeretorîya Med (Mad) bû. Di wê Împeretorîyê da, em baş dizanin ku kurd desthilatdarîyeke mezin û bihêz afrandibûn, çand û zimanê xwe jî gelek pêş va biribûn, lê dîsa mixabin ev desthilatdarîya bê hempa, bi destê xwarzîyan (Persan), hatbû hilweşandin û Persan van desthilatdarîyê û vê çanda bêhempa, a ku ji hêla Medan va hatbû afrandin, kirin malê xwe û bi vê bingeha zexm û hêja ya Medan meşîyan, nêzîkî hezar salan, bi saya vê çandê û rêxistinê, li Îranê, Kurdistanê, Mezopotamyayê jêrîn û Anatolyayê desthilatdar bûn. Axa Kurdistanê derûdora hezar salan, bibû qada şerên Yewnanîi-Romî û Persan. Kurdistan sinora van dewletên dijwar û împeryalîst bû. Tu carî şer ji Kurdistanê kêm nedibû.
Ev rewş ji derûdora sala 2000-an(b.z), heya sala 640-an dewam kirye. Piştî van dagirkeran, vêca hêzên Ereb-Îslamî dest bi êrîşan kirne. Ev êrîş jî heya sedsala 10-em, dem bi dem bi şeran, carnan jî bi aştî dewam kirye. Wê demê jî, tevî bêderfetîyan, Kurd ji hêla Şeddadî, Rewadî, Merwanî û Eyyûbîyan, dest bi afrandina sazîyên dewlemend û bihêz jî kirne. Lê, ev aramî û dewlemendî mixabin kurt maye, lewra piştî van dagirkerên bihêz, vêca tofanê mezin, anku êrîşên Mongol û tirkan, ji alîyê navenda Asîyayê ve dest pê kirne. Ev dewletên bihêz û dewlemend ên kurdan, her çi qas bihêz bin jî, li ber êrîş û talana van dagirkerên dijwartirîn, mixabin xwe negirtine û belav bûne,û dîsa ber bi çiyayên xwe ve vekişîyane. Li vira xalên giring hene, ên ku divê bên destnîşan kirin. Di vê demê kurt da (nêzîkî 100-150salan), dîsa hunermend û hikûmdarên kurdan berhemên giranbuha afrandine û diyarîya mirovahîyê kirne. Di dema Merwanîyan, Eyyûbîyan û Şeddadîyan da, gelek berhemên weke Pira Mala Badê, Pira Belek -vêga dibêjin Pira Dehderî (!)-, gelek mizgeftên mezin, xan û rawestgehên ên bi îhtîşam hatne çêkirin. #Amed#, Wan, Erzorom, Qers, Agirî, Silîvan, Xerzan, Riha,Cizîra #Botan#, #Hewlêr#, #Kirkûk# û gelek bajêrên din dewlemendtir bûne û ji van bajêran , gelek zanyar, dîroknas, wêjenas û helbestvan derketine. Li vira jî, tiştekê din heye ku, ew jî bandora çand û zimanê erebî ye, ew jî ji ber bandora dînî pêk hatye. Her çi qas, di nava gel da ev bandora erebî tine bûye jî, li medreseyan û qesran ev bandor xwe nîşan daye. Û ji ber vê yekê, gelekên wan heya îro jî wek zanyarê ereb tên nasîn. Wek mînak, Îbn-ûl Esîr û Îbn-ûl Ezrak em dikarin nîşan bidin. Berhema Îbn-ûl Esîr a bi navê “El Kamîl fî’ttar’ix”, hê jî berhemeka sereke ya tarîxa Îslamê ye, her weha berhema Îbn-ûl Ezrak a bi navê “ Dîroka Amed û Meyyafarqînê” jî, bi heman hêjayîyê tê nirxandin.
Ev dema aramî û desthilatdarîyên kurdan, bi destê dagirkerên nû ve hatne hilweşandin. Pêşî da Selçûkîyan, piştre jî Hûlagûyê mongol li Kurdistanê hilweşandineke giran pêk anîne. Ne hewce ye ku em kirinên mongol û tirkmenan rave bikin, lewra dîroka mirovahîyê kirinên wan ên qirêj û bê însanî heb bi heb tomar kirye. Dema diketine bajêrekî, bi taybetî mongol, heya pirtûkan Jî dişewtandana. Ka kî dizane, wê demê çend berhemên giranbûha ên nivîskar û zanyarên kurdan hatne şewitandin, ka çend pirtûkxane hatne xerakirin û ka çend zanyarên bênav hatne kuştin. Ev tev li benda bersîvan e.
Piştî Selçûkî û mongolan, dagir bixwe dîsa berdewam bû. Vêca şaxên Oxûzan, weke Aqqoyûn û Qarakoyûn dest bi dagirê kirbûn û baş e ku, ji bo wê demê gelek çavkanî û agahîyên me hene. Zirarê ku ev her du desthilatdarên xwînxwar dane Kurdistanê û gelê kurd, baş tê zanîn. Dema wan (nêzîkê 300 sal) demeka wenda ye ji bo kurdan. Dîsa şer, dagir, talan û nexweşî… Di van demên dijwar da, helbet afrandina berhemên zanyarî û wêjeyî bê îmkan bûye. Piştî van dagirkeran, her şer û dagirker zêde bûne. Li rojhilatê Safewîyan û Şêx Îsmaîl, li Rojavayê jî Osmanîyan û Selîm (I) ê dijwar (yavuz). Vêca ew dest bi şer kirne, mijar dîsa Kurdistan bûye. Vêca kurd însîyatîfê li ser milên xwe girtine û bi hewlên Îdrîsê Bedlîsî, bi piranî alîkarya Osmanîyan kirine û bi vê Osmanî bi ser ketye. Berovajî hin têzan, bi ya min ev ji bo kurdan ne rewşeke xerab bûye, lewra derûdora 350 salan, kurdan di qadên desthilatdarîyên xwe da, mîrekîyên xwe saz kirne, damezrandine û ji bo vê jî Osmanîyan ra peymanan îmze kirne ( Peymana Amasyayê). Her çi qas, paşayên Osmanî ji bo talanê dem bi dem berê xwe dabin Kurdistanê jî, ev êrîşên hovane kurt mane, û piştî demên kin, mîrên kurdan dîsa desthilatdarîya xwe a serbixwe heya 1850-an bi dest xistine. Serbixwe û nîvserbixwetîya xwe dîsa bi dest xistine û em dikarin bibêjin ku ev 350 sal, a ku di aramî û dewlemendîyê da derbas bûye, ji bo pêşveçûna zimanê kurdî, û afrandina berhemên zanistî, wêjeyî û dîrokî demeke baş bûye. Piştrastkirina vê jî berhem û kesayetên navdarên kurdên wê demê ne, weke #Melayê Cizîrî#, #Ehmedê Xanî#, #Feqîyê Teyran#, #Şerefxanê Bedlîsî#, Salih Begê Şêrwî û hwd… Ev dem jî, bi ji holêrakirina Mîrekîya Botan, di sala 1855-an (dema Êzdîn Şêr) da dawî bûye û heya dema me a îroyîn, an jî bi gotineka din heya sala 1980-an wiha dewam kirye. Her dagir û înkar û hewla asîmîlasyonê va. Piştî hişyarbûna gelê kurd û ji seravêtina axa mirî, wêje, dîroknûsî, helbestvanî û bi gelek hewlên din, asta kurdî, li gel mîratê pêşîyan ku ji me ra hiştne, roj bi roj geş dibe û dighîje asteke jortir. Helbet qedexekirin û polîtîkayên asîmîlasyonên dewletên dagirker tine bûna, pêşveçûn bêtir bûya, lê dîsa jî tevî bêderfetî û zordestîyan, hewla gelê kurd û rewşenbîrên wî, hêjayî teqdîrkirinê ne. Divê ev hewla ku di cih da ye, bidome.
Lê dîsa jî berovajîkirina dîroka gelê kurd ji hêla biyanîyan va, ne mimkûne ku demeke kin da bê rastkirin. Divê hemû sazî, rêxistin û rewşenbîrên kurdan li ser vê mijarê bifikrin, û hêjayîyên me ên dîrokî, her wiha lêp û çewtkirina dîroka me û lehengîyên me derxine holê. Ji bo vê jî, lêkolînên nû, berhemên zanistî ên nû û ya sereke hiş û ramaneke neteweyî pêwîst e. Kurd, bi çanda xwe, bi zimanê xwe û bi dîroka xwe divê serbilind û şanaz be û li hemberî hewla berovajîkirina dîroka xwe ji hêla biyanîyan va, însîyatîfa xwe nîşan bide û biafrîne. Em, weke hinekan ne hewceyê derew û fetlan in. Dîroka me a rast ger bête nivsandin, têra me dike û ew wazîfe jî, yê nifşên nû ye.
Wek mînak, berîya mehekî, kolaneka Başûrê Kurdistanê wek “Kolana Sîmko ê Şikak” hatbû bi nav kirin û bi rastî em pê kêfxweş bibûn, lê berê hefteyekî me bihîst ku, ji ber nerazîbûna hin asûrîyan, navê kolanê hatye rakirin. Sedem jî, xwedêgiravî zilma Simko bûye, a ku li hemberî asûrîyan di sala 1915-an da. Bi rastî, ger dîroka xwe me baş zanibûya, ev mesele jî nediqewimîya. Tu kes nikaribû lehengiyekî kurd ê welatparêz tawanbar bikira û dawî da (anegorî xwe) bê îtîbar jî bikira. Ji ber vê jî divê em biafrînin, lêbikolin, lêbigerin û dawî da jî binvîsin, da ku lêkolîn û agahîyên me bighîjine nifşên nû û dahatû ra . Wazîfa me jî divê nivîsandina çavkaniyên nû û rast be ji îro pê da. Ew berpirsyarek e ku, wek nifşên nû, li ser milên me da hatye barkirin ji hêla dîrokê va.
( Ji îro pê va, heya ji destê min bê, ez ê raman û nêrînên xwe, her wiha lêkolînên xwe, bi xwendevanên rêzdar ên Rewanbêj-ê ra par ve bikim. Ji bo vê derfetdayînê û her wiha ji bo ked û xebatên wan ên li ber zimanê kurdî, çand û dîroka kurdî, ez sipasîyên xwe ji berpirsyarên Rewanbêj-ê ra dibêjim û di pêşerojê da, ji bo wan serketînê hêvî dikim)[1]