پ.د.عیرفان ڕەشید شەریف نەقشبەندی

مەلا لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا کە بە کەسایەتیی زانستی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کەسێکی موجاز و دەرچووی مەدرەسەی زانستە شەرعییەکان دەگوترێت، کەسایەتییەکی دیاری ئایینی و کۆمەڵایەتیی ناو چین و توێژە جیاجیاکانی خەڵکە، کە لە ڕووی ئایینییەوە وەک پێشەواو مامۆستای ئەرک و مەناسیکە ئایینییەکان و، لە بواری کۆمەڵایەتیشدا وەک چاکساز و ڕێنیشاندەر و ڕیشسپی و دەمڕاستی ئەو خەڵکە دەناسرێت.

مەلا لە کوردەواریدا ناسناوێکی زانستی و پیشەییە و بە هەموو ئەو کەسانە دەدرێت کە عولوومە شەرعییەکانی مەنهەجی دیاریکراوی (مەزهەبی شافعی) مەدرەسە شەرعییەکانی مزگەوتەکانی کوردستان کە بە حوجرە ناسراوە تەواو دەکات و ئیجازەی زانستی وەردەگرێت.

#مەلای کوردستان# وەک پێشەوای زانستی شەرعیی زۆربەی گەل و میللەتانی جیهانی ئیسلامی، کەسایەتییەکی زانستی و مەعریفییە کە هەمیشە تەواوی ژیانی لە ناو کۆڕ و چواردیواری زانست و مەعریفە و خوداپەرستیدا بەسەر دەبات، چونکە ئەم جۆرە لە پیشە، یان ناونیشانە بۆ مرۆڤی موسڵمان وابەستەبوونە بە مەشغەڵەتێکی دەوری، کە هەمیشە لە خزمەت زانستدا دەبێت، چ وەک فێربوون و وەرگرتن، یان وەک فێرکردن و بەخشین، بۆیە پلەکانی ژیانی زانستی و پیشەیی مەلایەتی لە سوختە و موستەعیدی فەقێیەتییەوە بگرە تا مەلایەتی و تەدریس بە تێکڕا، ئامادەبوونێکی زیهنی و ڕۆحییە لە خزمەت علووم و مەعریفەی سەماویدا.

بە درێژایی مێژووی حوجرە و مەدرەسەی زانستە شەرعییەکانی ئایینی ئیسلام لە کوردستان، ئەم چینە لە خوداناسان (مەلاکانی کورد) جگە لە ڕاگرتنی باڵانسی بەرژەوەندییە فەردی و جەماعییەکانی دنیا و قیامەتی میللەتی کورد، ئەرکی پێشەوایەتیکردنی بوارە جیاجیاکانی نەتەوەکەیان و ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی ژیانی خەڵکیشیان لەسەرشان هەڵگرتووە، بۆیە زۆرترین و کاریگەرترین حوزوور لە کایە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگەدا مەلای کورد هەیبووە و، هەر ئەویش بووە لە یەکلاکردنەوەی پرسە گرنگەکانی ژیانی ئادەمیزادی ئەم وڵاتەدا قسەو بڕیاری دیار و قبووڵکراوی لەلا بووە.

مەلای کورد بەراورد بە چین و توێژەکانی دیکەی کۆمەڵگەکەی، سەرباری ئەو ئامادەییە دیار و هەمیشەیی و سەرتاسەرییەی ناو کایەکانی ژیانی خەڵکی وڵاتی کوردەواری، بە کەمی ڕێککەوتووە و ڕوویداوە لەبەر مەنفەعەتێکی دارایی و کۆمەڵایەتی دەستی لە پیشە و ئەرکە پیرۆزە خۆبەخشەکەی خۆی هەڵگرێ و شوێن بەرژەوەندیی دونیایی خۆی بکەوێت و عینوانی زانستییانەی خۆی بە عینوانێکی دونیایی دیکە بگۆڕێتەوە، کە قازانج و کەڵکی دونیاییانەی زۆرتری تێدابێت، واتە بە کەمی ڕووی داوە مەلای کورد جبە و مێزەر و حوجرە و تەدریس و ئیمامەتی بۆ وەزیفەیەکی دونیایی وەلا نابێت و، لەبری مەلایەتی کوێخایەتی و ئاغایەتی و ئەفەندیبوون و پۆست و پلەی دنیایی خستبێتە سەرووی ئەرک و کار و ناونیشانە پیرۆزەکەی خۆیەوە، مەگەر کەسانێکی دەگمەن و شاز کە ئەو ئاستەش کار لە شوناس و ناسنامەی مەلایەتی لە کوردستاندا ناکات.

ئێمە کاتێک باس لە شوناسی مەلای کورد دەکەین، دەتوانین لە کورتترین پێناسەدا بڵێین: مەلای کورد ئەو کەسایەتییە زانستی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەیە کە بزوێنەری ژیانی کۆمەڵگەیەکی ڕۆژهەڵاتی بە هەموو کایە جیاوازەکانی کۆمەڵگەوە، بە حوزوورێکی کاریگەری بەخش و هەمیشەییەوە لە یەکەم ڕۆژی هاتنە دونیای مرۆڤەکانەوە تا ئاخرین کات و ساتی لە دنیادەرچوون و سپاردن و ماڵاواییکردنی پێک هێناوە.

مەلای کورد هەمیشە پێگەیەکی بەرزی ئایینی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و تەنانەت زۆر جار سیاسیشی لە ناو میللەتی خۆیدا هەبووە، لە ڕووی ئایینییەوە وەک مامۆستای عولوومە شەرعییەکان پێشەوای ئەرک و پەرستشە کۆمەڵییەکان و ڕاوێژکار و ڕابەری پەرستشە شەخسییەکانی موسڵمانان بووە و هەیە، لە هەموو مەسەلەیەکی شەرعیدا کە ئەو مەسەلانە وابەستەی ژیانی ڕۆژانەی خەڵکن، مەلای کورد ئامادەیی کاریگەری هەیە و لە حاڵی شارەزایی خەڵکیشدا لە مەسەلە شەرعییەکاندا دیسان ئەو خەڵکە بۆ یەکلاییکردنەوە و دڵنیابوونەوە لە حەقیانەتی بابەتێکی فیقهی، پرس و ڕاوێژ بە مەلا دەکەن، بەو پێیەی ئەم لە پێگەیەکی باڵای زانستی و ئایینی وادایە کە موجازی شەرعییە و فەتوا لەو وەردەگیرێت.

لە ڕووی کۆمەڵایەتیشەوە مەلای کورد هەمیشە وەک چاکساز و ڕێکخەرێکی کاروبارە کۆمەڵایەتییەکانی خەڵک ناونیشانێکی دیارە و ڕووی سەرنج و بایەخ لەو دەکرێت و، لە چەندین بابەتی کۆمەڵایەتیی پەیوەست بە ژیانی تاک و دەستەجەمعیدا، ئەم حوزووری یەکلاکەرەوەی هەیە. ئەگەر تەماشای کۆڕ و کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکانی وەک سوڵح و داخوازیی هاوسەرگیری و بۆنە گشتییەکانی دیکەی کۆمەڵگەی کوردەواری بکەین، دەبینین زۆر کەم ئەو کۆڕ و کۆبوونەوانە بێ ئامادەبوونی کاریگەریی مەلایەک بەڕیوە دەچێت، ئەمە ئەوە بە دیار دەخات کە پێگەی کۆمەڵایەتیی مەلای کورد لە ناو کۆمەڵگەی کوردەواریدا لە ئاستیکی بەرز و باڵادایە.

لە ڕووی فەرهەنگییشەوە مەلای کورد هەمیشە پێشەنگی کایە مەعریفی و ئەدەبییەکانی کورد بووە و، وەک خەرمانێک لە کولتوور و ڕۆشنبیریی کورد تاریف کراوە، پێگەی فەرهەنگیی مەلای کورد کە هیچی لە پێگە کۆمەڵایەتییەکەی کەمتر نەبووە و نییە، پێگەیەکە گەیشتووەتە ئاستێک مێژووی کولتوور و فەرهەنگی کورد بە هەوڵە مێژووییە مەعریفییەکانی ئەوەوە گرێ دراوە.

لە ڕووی سیاسییشەوە پێگەی مەلای کورد لە تەواوی ڕووداو و مەسەلە و پێشهاتەکانی مێژووی کوردا لە ئاستی لوتکەدا بووە، هەموو ئەو شۆڕشانەی کورد شانازییان پێوە دەکات و بووەتە مێژووی شوناسی میللی و نەتەوەیی گەلی کوردستان، لەسەر دەستی مەلا و بە بیر و هزر و بازووی مەلا هەڵگیرساون، مێژووی سیاسیی کورد لە شێخی نەهرییەوە تا شێخ سەعید و قازی و مەلا مستەفای بارزانی، گەواهیدەری ئەو ڕاستییەن کە مەلای کورد سەردێڕ و ناونیشانی بزافە نەتەوەییەکانی دوو سەدەی خەبات و بەرخۆدان بوون و هۆکاری مانەوەی نەتەوەیی کۆمەڵی کوردوەرای بوون. ئێستاشی لەگەڵ بێت، پێگەی مەلای کورد لە ڕووی سیاسییەوە پێگەیەکی موشاریکی بەهێزە و لە ئاستی باڵادا و لە تەواوی پێشهاتە سیاسییەکاندا پێگە و ڕۆڵی دیاری هەیە، چ وەک فەتوا و تەوجیهی گشتی، چ وەک کاریگەری لە بڕیار و مەسەلە چارەنووسسازەکانی گەلدا، کە ڕای گشتیی خەڵک و تا ڕاددەیەک گۆڕەپانی سیاسیی هێز و لایەنەکانیش بە بایەخەوە لێی دەڕوانن.

تایبەتمەندیی مەلای کورد کە خاڵی جیاکەرەوەی زانایانی وڵاتی ئێمەیە لە زانایانی وڵات و ناوچەکانی دیکەی جیهانی ئیسلامی، لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا بەدیار دەکەوێت.

یەکەم: مەلای کورد جیا لە زانا و پێشەوایانی میللەتانی دەوروبەری خۆی، مەلایەتی ئەرک و وەزیفەیەکی گران بووە لەسەر شانی، نەک وەرگرتنی ئیمتیازاتی شەخسی و قایمکردنی پایەی بەرژەوەندییە تایبەتەکانی خۆی، لە یەکەم ڕۆژی فەقێیەتییەوە ژیانێکی کولەمەرگیی پڕ زەحمەت لە پێناو کەسبی عیلم و مەغریفەتدا هەڵدەبژێرێ و، شار بە شار و دێ بە دێ بە دوای دۆزینەوەی مەدرەسە و مودەڕیسێکی بەتوانادا وێڵ دەبێ و، ژیانی هیجرەت و دەردەسەری ئیختیار دەکات، تا بڕیک زانست و مەعریفەی دەست بکەوێت، دواتریش مەلایەتی دەبێتە زنجیرێک و دەست و پێی لە مومارەسەی گەیشتن بە بارودۆخێکی دارایی باش دەبەستێت و شەو و ڕۆژی ژیانی بە خزمەتی خەڵکەوە دەبەسترێتەوە، بێ ئەوەی وەک زانا و مەلای وڵاتان و شوێنانی دیکە حیسابی ئەو مەشغەڵەت و گرێدانەی ژیانیانی بە ژیانی خەڵکەوە بۆ بکرێت و ئەو ماندووبوونەیان لەبەرچاو بگیردرێت، بۆیە تایبەتمەندیی مەلای کورد لە تایبەتمەندیی باوک دەچێت، کە هەمیشە چاوەڕوانی بەخششی لێ دەکرێت نەک وەرگرتن، هەر ئەمەشە وای کردووە وەک ڕەعیەت و ڕۆڵەی ئەو باوکە لە مەلای کورد بڕوانرێت و هەڵکشانی گلەوگازاندە لە بەرانبەر داکشانی مەدح و پێزانینی خەڵکدا زۆرتر بێت.

دووەم: مەلای کورد بە پێچەوانەی مەلای شوێنان و گەلانی دیکە، لە هەر شوێنێک خەڵک ئاوەدانی بنیات نابێت، لەوێ مزگەوت و مەدرەسەی ئاوەدان کردووەتەوە و فەقێ و قوتابیی ڕاگرتووە، بۆ ئەمەش نە منەت، نە شانازیی بە سەر کەسەوە نەکردووە و خۆی بە بەرپرسیاری دونیا و قیامەت زانیوە لەوەی کە کەمتەرخەمی لە ئەرکە پیرۆزەکەیدا بکات، بۆیە لە هەر شوێنێک دوو ماڵ هەبووبێت، مەلا و مزگەوت و حوجرەیەکیش لەوێ هەبووە، بە پێچەوانەی گەلان و وڵاتانی جیهانی ئیسلام کە مەدرەسە و شوێنی زانایان لە شارە گەورە و بەناوبانگەکان و لە بەرزترین ئاستی بایەخی ئابووری و شارستانیدا بووە و، ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەو جیاوازییە بە ئاشکرا هەستی پێ دەکرێت.

سێیەم: لە مەدرەسە و ناونیشانە زانستییەکانی دونیادا وا باو و جێگیرە کە مامۆستا قوتابی قبووڵ دەکات و لە بەرانبەریشدا مەڵبەند و شوێنە زانستییەکانی زانایان قوتابی قبووڵ دەکەن، بەڵام خاسییەتی مەلای کورد لەمەشدا تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بە درێژایی مێژووی هەبوونی ئەم چینە زانستییەی کورد قوتابی گەڕاوە و مەلای قبووڵ و ئیختیار کردووە و، لە هەر جێیەک مەیلی هەبووبێت و پێی باش بووبێت، خوێندوویەتی و مەلای مودەڕیسیش بە ڕەحابەتی سەدرەوە قوتابییەکەی وەک ڕۆڵە و شاگردی خۆی قبووڵ کردووە، مەگەر بێجێیی و دەسەبەرنەبوونی بارودۆخی ماڵی و دارایی ڕێگر بووبێت.

دەربارەی ئەو خزمەتەش کە مەلای کورد لە هەموو بوارە جیاجیاکانی ژیانی کۆمەڵگە و نەتەوەکەی خۆی و مرۆڤایەتیدا کردوویەتی، ئێمە لە ئاماژەیەکی خێرای ناو ئەم نووسینەدا تەنیا دەتوانین وەک سەرەقەڵەم باسیان بکەین، چونکە ئەگەر بمانەوێ حەقی تەواوی خۆی پێ بدەین، بە چەندین بەرگی پەڕتووک بۆمان نانووسرێتەوە.

سەرەتا لە کایەی ئەدەبی و مەعریفیدا مەلای کورد ناوبانگێکی بە میللەتی کورد و ئوممەتی ئیسلام بەخشیوە، کە هیچ پیشە و ناونیشان و چین و توێژێک نەیتوانیوە مللانێی لەگەڵدا بکات، مەلای کورد لە ڕێی (مەلای جزیری و خانی)یەوە یەکەمین دەقی ئەدەبیی کرمانجیی نووسیوەتەوە و کوردیان کردووەتە خاوەنی ئەدەبی نووسراو، نالی یەکەمین کەسە شیعری بە کوردی نووسی، کە کورد دەکاتە خاوەنی شیعری خۆماڵی.

ئەو خەرمانە لە ئەدەبیات و مەعریفەی کوردی کە مەلا شاعیرەکانی کورد وەک مەولانا و نالی و مەولەوی و مەحوی و بێخود و سەدانی دیکە سەریەکیان ناوە، بەسە بۆ ئەوەی ڕاستی و درووستیی خزمەتی بێوێنەی مەلای کورد بسەلمێنێت.

لە بواری مەعریفەی ئایینیشدا لە ئیبن سەلاح و ئیبن خەلەکان و باقلانی و موسەنیف)ەوە بگرە تا مەولانا و بێتووشی و ئیبن حاج و عەللامەی نۆدشی و پێنجوێنی و مامۆستا باقر و مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیس و هەزارانی دی، مەلای کورد بە هەزاران توحفە و باخ و گوڵزاری زانست و مەعریفەی خستووەتە پاڵ باخ و باخاتی بیر و فیقە و علوومی ئوممەتی ئیسلام، کە تا دونیا دونیایە شانازی پێوە دەکرێت.

لە بواری ڕێنموونی ئایینی و ئەخلاقی و ڕێبەرایەتیی کۆمەڵایەتیشدا، مەلای کورد پارێزەرێکی سەرەکیی کەسایەتیی ئیسلامی و بنیاتنەری مەوسووعەی پەیڕەوی کۆمەڵگەیەکی شیرازە نەبچڕاو و ئابڕوومەندی مرۆییە، کە بێ هیچ تەکلیف و ئیمتیازێک خۆبەخشانە وەک ئەرکێکی بەرپرسیارانەی دینی و ئەخلاقی و نیشتمانی و مرۆیی، خۆی پێوە پابەند کردووە.

ئەو خزمەت و هەڵوێستەش کە مەلای کورد لەپاڵ چەرمەسەری و تاڵی و شیرینیی قۆناغەکانی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیی میللەتەکەیدا کردوویەتی و نواندوویەتی، هیچی لە هەوڵە پیرۆزەکانی دیکەی پێناو ئایین و ژیانی دونیا و قیامەتی خەڵک کەمتر نییە و نەبووە.

مەلای کورد هەمیشە لە سەنگەری گەل و بەرخۆدانی میللەتەکەیدا قوربانیی بە ژیان و ماڵی خۆی داوە و، لەسەر بەردێک و بە نانە ڕەقێک توانیویەتی لەپاڵ خەڵکدا ئەرکەکانی جێبەجێ بکات، کە وەک ئاشکرایە ئەرکی مەلایەتی لە هەموو بوارەکانی ژیانی گەل و خەڵکەکەیدا ئەرکی شەوانەڕۆژی و هەمە لایەنەی بێوچانە، بە شێوەیەک کە ئەگەر مەلای کورد لە شوێنێک، یان لە ڕووداو و کاتێکدا بە ناچاری و بێ ویستی خۆی ئامادەیی نەبووبێت، خەڵک وەک ئەو کاروانەیان لێ هاتووە کە لە بیابانێکی نادیار و چۆڵگەیەکی قاقڕدا دەلیل و شارەزاکەیان لێ بزر دەبێت.[1]