چارەنووسی کوردانی فیرووزە.
ئەو شارەی شای ئێران ڕادەستی ڕووسیای کرد و کورد 12 ساڵ بەرگری لێکرد.
لە سەردەمی ڕووسیای قەیسەریدا کاتێک پادشای قاجار، دەسەڵاتی لە ناوچەکانی باکووری ئێران لاواز دەبێت و توانای ڕووبەڕووبوونەوەی سوپای قەیسەری نابێ، مل دەدات بە پەیمانێک کە بە پەیمانی (ئاخال) ناسراوە و بەپێی ئەو پەیمانە، شارۆچکەی کوردنشینی فیرۆزە، ڕادەستی ڕووسیا دەکرێت.
فیرووزە یەکێک لە شارۆچکەکانی باکووری خوراسانی ئێران بوو، کە لە سەردەمی شاعەبباسی سەفەویدا خێڵی کوردی کۆچپێکراوی جەلالی تێدا نیشتەجێ کرابوو.
خێڵی جەلالییەکان بە سەرۆکایەتی عێوەزخان، دژی ئەو پەیمانە بوون و زۆر هەوڵیان دا ڕێگری لە جێبەجێکردنی بکەن و ماوەی 12 ساڵ شەڕیان بۆ کرد، بەڵام لە کۆتاییدا بە هێرشی سەربازی هاوئاهەنگی ڕووسیا و ئێران، کوشت و بڕ کران و لکێندران بە تورکمانستانەوە.
فیرووزە
شارۆچکەی فیرووزە تا پێش پەیمانی ئاخال، واتە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەیەم، بەشێک بوو لە خاکی پارێزگای خوراسانی ئێران، لە داوێنی چیای کەپە داغ و لە سنوورەکانی باکووری شیروان کە بە مەودای 20 کیلۆمەتر لە باشووری عیشق ئابادی پایتەختی تورکمانستان، هەڵکەوتبوو.
فیرووزە هاوینە هەوارێکی سەرسەوز و بە پیت و پێزە، کە جگە لەوەی بە سەرچاوەی ئاو دەوڵەمەندە و بۆ کشتوکاڵ و ئاژەڵداری زۆر لەبار و پڕ سوودە، وەک ناوچەیەکی سنووریش پێگە و تایبەتمەندی ستراتیژی خۆی هەیە.
لە کاتی گواستنەوەی خێڵ و عێڵە کرمانجەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بۆ پارێزگای خوراسان کە بە فەرمانی شاعەباسی سەفەوی کرا، ئەو ناوچەیە بەشێکی بەرچاو لە خێڵی جەلالییەکانی تیادا نیشتەجێ کرا و ئاوەدانیان کردەوە.
کوردە جەلالییەکان
زێدی سەرەکی کوردانی جەلالی ناوچەی ورمێی کوردستانی ڕۆژهەڵاتە، لە شار و گوندەکانی ماکۆ، شوت، خۆی، سەڵماس، چالدوران، چایپارە و پول دەشت نیشتەجێن. جەلالییەکان لە دوو قۆناغی دەسەڵادارێتی سەفەوی و پەهلەویدا کۆچی زۆرە ملێیان بۆ خوراسان و قەزوێن پێ کراوە. هەرچەند ژمارەیەکیان گەڕاونەتەوە بۆ زێدی باو و باپیرانیان، بەڵام هێشتا بەشێکی زۆریان لە خوراسان و قەزوێنی ئێران و وڵاتی تورکمانستان دەژین.
پەیمانی ئاخال
پەیمانی ئاخال، پەیمانێک بوو، لەنێوان ڕووسیای قەیسەری و پادشایی ئێراندا لە 21ی سێپتەمبەری 1881واژۆ کرا. بە پێی ئەو پەیمانە بەشێک لە سنوورەکانی نێوان ڕووسیا و ئێران سەر لە نوێ داڕێژرانەوە.
ئەو پەیمانە لە بارودۆخێکدا واژۆ کرا کە سوپای قەیسەری توانیبووی ناوچەکانی ئارال، سەمەرقەند، تاشکەند، بوخارا و خارەزم بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە. شای ئێران کە ئەو سەرکەوتنانەی بینیبوو و خۆی لە بەرانبەر خانە تورکمانەکاندا لاواز دەبینی ملی بە هەژمۆنی ڕووسیا داو پەیمانەکەی واژۆ کرد.
لەو پەیمانەدا هێڵە سنوورییەکان لە بەرژەوەندی ڕووسیا داڕێژرابوونەوە، بەشێکی بەرچاو و گرنگ لە خاکی ئێران (وەک فیرووزە و دەوروپشتی) لکێندرا بە ئیمپراتۆرییەتی قەیسەرییەوە. واتە هەموو سەرچاوە ئاوییەکان کەوتنە ناو خاکی ڕووسیا و ڕووسەکان دەسەڵاتی ئەوەیان پەیدا کرد هەرکات بیانەوێ بە ئاسانی ئەو سەرچاوە دەوڵەمەندە ئاوییانە لە ئێران بگرنەوە و کشتوکاڵ، ئاژەڵداری و ئاوەدانی ناوچەکانی خوراسان پەک بخەن.
پەیمانەکە بەهۆی ئەوەی لە ناوچەی ئاخال لەنێوان موئتەمینولمولک وەزیری دەرەوەی ئێران و ئیڤان زینۆویڤ نێڕدەی ڕووسیا واژۆ کرا بە (پەیمانی ئاخال) ناو نرا.
ڕاپەڕینی عێوەزخان
پەیمانی ئاخال زیانێکی گەورەی بە کوردە کۆچپێکراوەکانی فیرووزە دەگەیاند، جگە لەوەی ژیان و ڕەنجی ساڵانیان لە ناوچەکە بە فیڕۆ دەچوو، بەرەوڕووی داهاتوویەکی نادیاریش دەبوونەوە، چونکە فەرمانیان پێ کرابوو کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی دیکەی خوراسان.
کاتێک عێوەزخانی گەورەی خێڵی جەلالی، فەرمانی نەسرەدین شای قاجاری بۆ چۆڵکردنی شارۆچکەی فیرووزە پێ گەیشت، دەستبەجێ لەگەڵ گەورە پیاوانی دیکەی خێڵ چوونە لای شوجاعولدەولەی فەرمانڕەوای خوراسان و لەگەڵ ئەوەی ناڕەزایەتی توندی خۆیان پێ ڕاگەیاند، دڵنیایان کرد لەوەی کە بە هیچ شێوەیەک ئامادە نابن فیرووزە بەجێ بێڵن.
فەرمانڕەوای خوراسان ئاگاداری کردن کە ئەوە پەیمانێکە لەنێوان شا و ڕووسیادا واژۆ کراوە و کەس هیچی لە دەست نایەت، بۆیە باشترە بچنە ئەو ناوچانەی لە باکووری خوراسان لەنێوان چناران و قووچان بۆیان دەستنیشان کراو، لەوێ زەوی و خانوویان پێ دەدرێت.
عێوەزخان بەو وەڵامە ڕازی نەبوو و چووە لای سەهامولدولەی بجنووردی کاربەدەستی باڵای شا، سەهامولدەولە پێی گوتن، چەند ڕۆژێکی دیکە شا دەچێتە شاری مەشهەد و بۆیان ڕێک دەخات بیبینن و قسەی خۆیانی لەگەڵ بکەن. کاتێک لە مەشهەد عێوەزخان و هاوڕێیانی ناڕەزایەتی خۆیان بە نەسرەدین شا گەیاند، شا ڕاشکاوانە پێی گوتنپەیمانێکە واژۆکراوە و دەبێت فیرووزە بەجێ بهێڵن.
بە پێی گێڕانەوەیەک، یەکێک لە پیاوانی جەلالی لەو کاتەدا ویستوویەتی بە خەنجەر هێرش بکاتە سەر شا و بیکوژێت، بەڵام عێوەزخان بەری پێ گرتووە. بەو شێوەیە جەلالییەکان دوای بێهیوابوون لە شا، بڕیاردەدەن بەو چەک و چۆڵە کەمەی هەیانە بەرەوڕووی ڕووسەکان ببنەوە و تا بۆیان دەکرێ بەرگری لە ناوچەکەیان بکەن.
12 ساڵ شەڕ و بەرگری
گەرووی مارکۆ تەنیا ڕێگەیەک بوو کە ڕووسەکان دەیانتوانی لێیەوە هێرش بکەنە سەر فیرووزە و داگیری بکەن. عێوەزخان و هاوڕێیانی ماوەی 12 ساڵ لەو گەرووە شەڕ و بەرگرییان کرد و سوپای قەیسەرییان لە پشت گەرووی مارکۆ هێشتەوە.
کاتێک ڕووسیا چیدی دڵنیا بوو لەوەی سوپاکەی بە تەنیا ناتوانێ لە گەرووی مارکۆ بپەڕێتەوە، تەتەری تایبەتی ناردە لای نەسرەدین شا و بەفەڕمی داوای لێکرد هاوکارییان بێت بۆ داگیر کردنی فیرووزە.
بەو شێوەیە سوپای ڕووسیا و ئێران ڕێککەوتن لە پێش و پشتەوە و بە هاوئاهەنگی، عێوەزخان و چەکدارەکانی گەمارۆ بدەن و هێرش بکەنە سەریان و شکستیان پێ بێنن.
پێش ئەوەی هێرشی هاوئاهەنگی ڕووسیا و ئێران دەست پێ بکات، دەستەیەکی چەند کەسی هێزی جەلالییەکان کە بە هەڵە پێیانوابووە سوپای ڕووسیا بە فەرماندەیی کافمەن پاشەکشەی کردووە، دەکەونە بۆسەوە و دەکوژرێن، ئەوە لە کاتێکدایە کە هێزەکە چەک و تەقەمەنی زۆر کەمیان پێبووە و بڕیاری کشانەوەیان تاوتوێ دەکرد.
بڕیارەکە وا تاوتوێ دەکرێت، کە خەڵکی شارۆچکەکە بە شێوەیەکی کاتی شار چۆڵ بکەن و هێزەکانی عێوەزخان بکشێنەوە بۆ ناو شارۆچکە و شەڕی کۆڵان بە کۆڵان لەگەڵ ڕووسەکان بکەن، لەگەڵ ئەوەی بەشێکیان لە چیاکان و بەرزاییەکانی پشت شارۆچکە جێگیر بن بۆ هێرشکردنی لەناکاو.
عێوەزخان دەبینێ شەکەتی بە ڕووخساری هێزەکەیەوە دیارە، بەڵام هێشتا ورەیان بۆ شەڕ و بەرگری بەهێزە، پێیان ڕادەگەیەنێت کە چەک و فیشەکیان کەم بووە و ئەگەر گەرووی مارکۆ بەجێ نەهێڵن لە چەند کاتژمێرێک زیاتر توانای بەرگریکردنیان نابێ و هەموویان دەکوژرێن، بۆیە لە نیوەی شەودا ژن و منداڵەکان لە شار دەگوازنەوە بۆ چیا و خۆیان لە ناو شاردا جیگیر دەبن و شەڕی کۆڵان بە کۆڵان دەکەن، چونکە بەو شێوەیە هەم زیانی کەمتریان پێ دەگات هەم ئەگەری شکستدانی دوژمن زیاتر دەبێت.
بەڵام لەگەڵ خۆرهەڵاتن و پێش خۆرێکخستنەوەی تەواوەتی هێزەکانی عێوەزخان لە ناو فیرووزە، سوپای ڕووسیا لە گەرووی مارکۆ دەپەڕنەوە و هێرشێکی سەختیان دەکەنە سەر، هاوکات هەواڵیان پێ دەگات کە هێزەکانی نەسرەدین شا نزیک بوونەتەوە و دەیانەوێ لە پشتەوە پەلاماریان بدەن.
عێوەزخان ڕاسپێردراوێک دەنێرێتە لای فەرماندەی هێزەکانی شا و داوای لێ دەکات لە هێرشکردن بۆ سەریان پاشگەز بێتەوە، بەڵام عەلائولدەولەی فەرماندە لە وەڵامدا دەڵێت چونکە سەرپێچیتان لە فەرمانی شا کردووە ناتوانین پاشگەز ببینەوە و بۆ کوشتنتان هاتووین و چاوەڕێی شکست بن.
شەڕ بە تۆپهاوێژەکانی سوپای ڕووسیاوە دەست پێ دەکات و یەک بە یەک سەنگەرەکانی چەکدارانی عێوەزخان دەپێکرێن، پاشان تفەنگچییەکانی ڕووس پێشڕەوی دەکەن و کوشت و بڕێکی زۆریان لێ دەکەن بە ڕادەیەک کە نزیک 30 چەکدارێکیان لێ دەمێنێتەوە.
ئەو چەکدارانەیش بە فەرمانی عێوەزخان پەنا دەبەنە بەر چیاکانی پشت فیرووزە کە هێزەکانی شا لەوێ چاوەڕێیان دەکەن و لە پشتەوە هورووژمیان دەکەنە سەر، بەو جۆرە لە پێش و پشتەوە فیشەکیان بە سەردا دەبارێ و لە ماوەیەکی کەمدا هەموویان دەکوژرێن.
عێوەزخان کە بە چاوی خۆی کوژرانی یەک بە یەکی چەکدارانی دەبینی، خۆیشی لە کاتی بەهاناوەچوونی یەکێک لە چەکدارەکاندا دەپێکرێ و دەستبەجێ گیانی لە دەست دەدات.
بەو شێوەیە شارۆچکەی فیرووزە دوای 12ساڵ بەرگری دەکەوێتە ژێردەسەڵاتی ڕووسیا و لە خاکی ئێران جیا دەکرێتەوە.
بابەتێکی مایەی سەرنج ئەوەیە کە دوای کوژرانی عێوەزخان و لەناوچوونی چەکدارانی، خوشکەکەی بە ناوی تیفەگوڵ چەک هەڵدەگرێ و درێژە بە ڕووبەڕووبوونەوەی سوپای ڕووسیا لە ناوچەی فیرووزە دەدات و لە تۆڵەی قوربانیانی خێڵەکەی گورزی قورسیان لێ دەوەشێنێت.
فیرووزەی تورکمانستان
ئێستا فیرووزە ناوی گۆڕاوە بە ئارچابیل، دانیشتووانەکەی کە بەگشتی کوردی کرمانج بوون، هەندێکیان گوزراونەتەوە بۆ ناوچەی دیکەی تورکمانستان.
لەسەردەمی دەسەڵاتدارێتی کۆمۆنیستەکاندا ڤێلای تایبەتی بۆ حەوانەوەی سەرکردە گەورەکانیان تیادا درووست کرا. ئێستاش خەڵکانی ساماندار پشووی هەفتانەیان دەبەنە هاوینەهەواری فیرووزە و گەشت و سەیرانی لێ دەکەن، بەڵام ئێرانییەکان تەنیا لە بەرزاییەکانی شیراونەوە بە کامێرا دەتوانن جوانییەکانی فیرووزە ببینن. کوردانی جەلالیش هێشتا بە حەسرەتەوە بیری دەکەن و لە بۆنە جیاجیاکانیاندا بە سروودێکی تایبەت یادی قارمانێتییەکانی عێوەزخان دەکەنەوە.
سەڕداران سیاربوون دانەوەر چییان
هەڕدوو زەنگووین سەردیر بزدیان
گولیک لیکەت ژەناڤ پیل، یێک ژەپیچییان
گو پسمامی ئاراز شەوتیم ژەتییان
ناموراد و پرئەرمان سەردار عیوەزخان
ئامادەکردنی ماڵپەڕی (پەیسەر)، 16.05.2019.
[1]