#عەبدولڕەحمان سدیق#

لە ئێستا و ڕابردوودا، لێرە و لەوێ ڕوویداوە کە ئاسمانی سافی هزر و بیری گەش، بە پەڵەهەوری چڵکنی هزر و بیری ڕەش داپۆشرابێت و، ئەوساش مرۆڤایەتی کەوتۆتە نێو گێژاوی دواکەوتوویی و پاشکۆبوونەوە.
لە شەوگارێکی ئاوا ڕەشی هزر و بیری تاریکدا، هەمیشە کەسێک، یان چەند کەسانێک دێنە مەیدان و بە بیر و هزری گەشیان وەک مانگی چواردە ڕووناکی بە زەوی دەبەخشن و، وەک ئەستێرەش ئاسمانی شەو دەڕازێننەوە.
مامۆستا #مستەفا زەڵمی# یەکێک بوو لەو ئەستێرانەی لە ئاسمانی هزر و بیری کوردەواریدا دەرکەوت و گەشایەوە.
ئەو بە بەرائەتیی ڕۆح و ڕوخسارێکی نوورانی و بە دڵێکی ناسک و بە کۆڵێک پەڕتووک و زانستی زەمانی خێرەوە، وەک فریادڕەسێک ڕێک لەو چاکسازانە دەچوو کە بۆ ئاشتی و ئارامی و ڕێنماییکردنی مرۆڤایەتیی ڕێگەیان کەوتبووە سەر ئەم هەسارە پڕ لە بیری چەوت و هزری ناپەسەندە و خۆیان حەشاردا و لە پەنا و بە بەرگی ئاییندا. ئەو پڕ لە نووری ژیری و زانستی بەسوود و، تەژی لە میهرەبانیی ڕۆح، خاکی و زۆریش خاکی بوو، وەکوو مانگ لە ئاسماندا ژیا، هەرچەند وێنەی لەنێو ئاوی سەر زەویدا دەردەکەوت، حەیف زۆر جار ئاوە لێخنەکانی دنیای تێگەیشتنی دواکەوتووانە و پاشکۆیەتیی فیقهیی هەندێک لە بەناو زانا، وێنەی ئەویان دەشێواندو، وایان پیشانی ئەوانی دی دەدا، کە ئەو لە خەتی تەقلید لایداوە و بەوەش تۆمەتباریان دەکرد کە لەدەرەوەی شەرعزانانی کۆندا ئەسپی خۆی تاو دەدات.
ئەو چەند زانا بوو، دە هێندەش دڵپاک و دڵساف و بێ غەلوغەش بوو، ئەو وەک پەپوولە تەنیا و تەنیا عاشقی چرای زانست و نووری قەڵەم و دەنگی هەڵدانەوەی کاغەزی پەڕتووک بوو.
چەند وێستگەیەک بۆ فێربوون لە مامۆستا (زەڵمی)یەوە
یەکەم: شێوازی خوێندنەوەی بۆ سەرچاوەکان تایبەت و زانستییانە بوو.
گەورەترین گرفتی بواری ئاییناسیی ئەمڕۆمان بریتی نییە لە نەخوێندنەوە، بەڵکوو بریتییە لە خراپ خوێندنەوە و خۆ تەسەلیمکردنی کوێرانە بە هەموو ئەو قسانەی کە نووسراون و دەنووسرێن، بۆیە مامۆستا زەڵمی فێری کردین، چۆن بخوێنینەوە، ئەوەتا لە پەڕتووکی (کاروانی ژیانم)دا باس لە ئەزموونی خۆی دەکات لە خوێندنەوەدا و دەڵێت: (ئەگەر لەسەر پەڕتووک بڕۆم خوێندنەکەی کۆلێجم هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ خوێندنی حوجرە نابێت، بە درێژایی ساڵ دەبێت هەر فێری پەڕتووک ببم و دوور بم لە ڕاست و چەوتی ئەم پەڕتووکانە و، بیروباوەڕم وا بێت کە هەرچی نووسراوە هەمووی ڕاستە، باوەڕم بە خۆم نەبێت، کە منیش بیروباوەڕێکی تایبەتیم هەبێت لەم بابەتەدا.. هەرچیم دەخوێندەوە لە پەڕتووکەکانی یاسا لە هەموو جۆرە بابەتێک، پێشەکی لە دڵی خۆمدا بڕیارم دەدا کە ئەمە ڕاست نییە، ئینجا دوایی دەستم دەکرد بە لێکۆڵینەوەی، تا چاک و خراپی بکەوێتە بەرچاوم بۆ ئەوەی چاکەکەی بگرم و خراپەکەی لە خۆم دوور بخەمەوە.. هەر شتێک بخوێنمەوە، یان ببینم، پێشەکیی تەماشای وتەکە دەکەم، تەماشای خاوەنەکەی ناکەم، بەپێی فەرموودەی پێشینان وتوویانە: (انظر الی ما قیل، ولا تنظر الی من قال) واتە تەماشای وتراوەکە بکە و تەماشای خاوەنی وتەکە مەکە، تاوەکو پێشەکی خۆت نەبەستیتەوە بەو وتەیەوە، ڕاست بێت، یان چەوت بێت... هەر وەک ئێستا باوە لەنێوان مامۆستاکانی ئایینی ئیسلامدا کاتێک گفتوگۆی لەگەڵ دەکەیت، لە بارەی هەر شتێکەوە پێشەکی پێت دەڵێت: فڵان زانا، یان فڵان مەزهەب وای فەرمووە، ئەمەش گەورەترین هۆی دواکەوتنی نەتەوە موسڵمانەکانە لە ژیانی ئەم جیهانەدا).
دووەم: مامۆستا زەڵمی زانستەکانی دەخستە خزمەتی واقیع و ژیانی مرۆڤەکانەوە.
مامۆستا زەڵمی بڕوای وابوو کە ئەو زانستانەی پێیان دەوترێت علوومی ئالەت، ئەوانە ئامانج نین، بەڵکوو هۆکارن بۆ گەیشتن بە ئامانج، کە تێگەیشتنە لە مەبەستەکانی ئایین.
ئەو لای وابوو کە دوازدە عیلمەکە وەک کلیل وان، ئامانج لە خوێندنیان وەک ئامانجە لە بوونی کلیل، کە ئەویش کردنەوەی دەرگا داخراوەکان و دۆزینەوە و دەرهێنانی حوکمی زانستی و ڕاست و سەردەمییانەیە بۆ پرسیارە زۆرەکانی مرۆڤی سەردەم.
ئەو دەیگوت: (زانستەکانی نەحو سەرف و مەنتیق و بەلاغە و ئوسووڵ و ئەوانی دی، زانستی گەورەن، بەڵام ئەگەر بەرهەمهێنەر نەبن، ئەوسا هیچ سوودێکیان نابێت، گەورەیی ئەو زانستانە لە بەرهەمهێنانە، نەک خولانەوە بە دەوری خۆیان.. ئەم زانستە ئالییانە لە خودی خۆیاندا سوودیان نییە، بەڵکوو سوودە زۆر و گەورەکەیان لە بەرهەمهێنانەوە دەردەکەوێت).
سێیەم: کرانەوە و نوێگەری و هاوچەرخی و ژیانناسین.
مامۆستا زەڵمی نەوەی ژینگە و سرووشتی کوردستان بوو، بۆیە هەمیشە وەک سرووشت و ژینگەی کوردستان کراوە بوو. ئەو ئەگەرچی زادەی چارەکی یەکەمی سەدەی بیست بوو، کەچی لە چارەکی یەکەمی سەدەی بیست و یەکەمیشدا ژیانناس و سەردەمزان و هاوچەرخ بوو.
بۆ نموونە: دەیگوت: (لە هەندێک پەڕتووکەکانی ئوسووڵی فیقهدا باس کراوە کە مەرجەکانی ئیجتیهاد بریتین لەوەی کە کەسی موجتەهید دەبێ ئازاد بێت و عەبد نەبێت، نێر بێت نەک مێ، موسڵمان بێت.
ئەو دەیگوت: ئەم پێناسە و مەرجانە هەمووی هەڵەن، چونکە:
أ: (حر) و (عەبد) هەر لە سەرەتای ئیسلامەوە نەماون.
ب: ژن هەندێک جار لە پیاو عاقڵترن.
ج: موسڵمان بێت بۆ کاروباری ئیسلام، دەنا بۆ کاری دنیا هەندێ جار کابرایەکی کریستیان لە بوارێکی وەک ئابوورریدا خەبیرترە.
چوارەم: مامۆستا زەڵمی کوردێکی ڕاستگۆ و ئازاد و ئازا بوو.
مامۆستا زەڵمی لە هەر شوێنێک، یان لە پلە و پایەیەک بووبێت، هەمیشە نەفەسی ڕەسەنی کوردەواری و هەناسەی خۆشویستنی کوردستان مۆرک و تایبەتمەندیی ئەو بووە.
ئەگەرچی لەبەر هۆکاری دوورە کوردستانیی و غەریبی، بە عەرەبی نووسیویەتی، بەڵام هەمیشە هەناسەی ئازادانە و ئازایانەی کوردی بە نووسین و قسەکانیەوە دیار بوون.
ئەو کوردانە بیری لە ئیسلام دەکردەوە و نەدەهات عەرەبییانە بیر لە ئیسلام بکاتەوە و، قسەو باسی ئەوان بکاتە پێوەر بۆ تێگەیشتن لە ئیسلام، دەیزانیی کە هزری کوردییانەی هەرگیز کێشەی لەگەڵ خودی دەقە ڕەسەنەکانی ئیسلامدا نەبووە، بەڵکوو کێشەی لەگەڵ هەڵەکانی نێو مەزهەب و داب و نەریتیی تێکەڵکراو بە ئایین بووە. لە ڕووی سیاسیشەوە بەردەوام دڵی لەگەڵ بزاڤی ڕزگاریخوازیی گەلی کورد بووەو، وەک خۆی دەڵێت: (من هاوکاریم لەگەڵ حزبێک کردووە کە خزمەتی کوردی کردبێت، بەڵام هەرگیز نەچوومەتە حزبێکی بێگانەوە).
پێنجەم: حەزکردن بە دەرکەوتنی ئەوانی دیکە و ڕێزگرتن لە زانایانی کورد.
لەوانەیە لە سەر ئاستی جیهان زانا و دانای هەڵکەوتوو زۆر بن، بەڵام زۆرێک لەوان بەکەم تەماشای زاناو دانای هاوتەمەن و زانای پێش خۆیان کردووەو، جۆرێک لە خودپەرستی و ئەنانییەتیان تێدا بووە، بەشێکی کەم لەو زانا و دانایانە نەبێت کە هەرچەند خۆیان لە پلە و پایەی بڵندی زانستیدا بوون، بەڵام بە چاوی ڕێزەوە تەماشای هەوڵ و ماندووبوونی زانای هاوپیشەی خۆیان، یان زانایانی پێش خۆیان کردووە.
مامۆستا زەڵمی وێڕای ئەوەی خۆی خاوەنی دەیان پەڕتووک بووەو، خاوەنی چەندین بڕوانامەی ئەکادیمی و فەخری بووەو، سەرپەرشتیی دەیان نامەی ماجستێر و تێزی دکتۆرای کردووەو، دەیان ساڵیش ئیمامەتی و وتاربێژیی کردووە و مامۆستای زانکۆش بووە، بەڵام زۆر ڕێزی لە زاناو دانای پێشین و هاوتەمەنی خۆی دەگرت، بە ڕاددەیەک زۆر جار دەیگوت: (چەندین جار بە مامۆستا مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیسم گوتووە، مامۆستا تۆ تا ئەو پەڕی پلەی زانایی، زانایت و، فەقیهی بڵندی، نازانم بۆچی ئیجتیهاد ناکەیت؟).
یان زۆرجاری دەیکەش باسی شێخ محەمەد بالیسانی دەکردو، دەیگوت: (زۆر بە شێخ محەمەد بالیسانی مورتاح بووم و، زۆریش بە جوانی لە یەکتر دەگەیشتین).
سڵاو لە مامۆستای پایەبەرز و دانا، یادی هەمیشە زیندوو بێت، ڕۆحی شاد و جێی ئارام بێت.
تێبینی: ئەم نووسینە بەشێکە لەو پێشەکییەی کە بۆ ئەو پەڕتووکەم نووسیوە، کە لە بارەی پڕۆفیسۆر دکتۆر (مستەفا زەڵمی) و لەلایەن بەڕێز کاک زانیار سەردار قڕگەیی ئامادە کراوە.[1]