د. #خەلیل ئیسماعیل محەمەد#

شۆڕشی تەمموزی ساڵی 1958، قۆناغێکی پێشکەوتووە لە مێژووی پێوەندییەکانی نێوان کورد و عەرەبدا، ئەمەش لەمیانەی کاری هاوبەشیانەوە بۆ درووستکردنی دەوڵەتی نوێی ئێراقی کە بەسەر دار و پەردووی ڕژێمی پاشایەتی درووست بوو، لەدەقی ناوەرۆکی ماددەی سێیەمی دەستووری کاتیی ئەم پێوەندییە مێژووییە وا داڕێژراوە کە ( (عەرەب و کورد هاوبەشن لەم نیشتمانەدا...) ) .
بەڵام هەڵگەڕانی هێزە ڕەگەزپەرستەکان بە پەیژەکانی سەرکردایەتی کردندا و وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن خۆیانەوە کێشەی کوردی گەڕاندۆتەوە بۆ چوارچێوەی یەکەم!
شۆڕشی ئەیلوولی ساڵی 1961 بەرپەرچدانەوەیەکی توند بوو دژ بەو هێزانە.
بەو شێوەیە بەدرێژایی نیوەی دووەمی سەدەی ڕابردوو کوردستانی ئێراق بوو بە گۆڕەپانی هەمیشەیی کارو کردەوەی سەربازی بەئامانجی کۆیلەکردنی بوونی کورد لەئێراق و لەقاڵبدانی ڕۆڵی سیاسی و ئابوورییانەی...
سەرەڕای ئەو جینۆساید و تیرۆرە ڕێکخراوەییەی حکوماتەکانی ئێراق کە لەرێی پڕۆسەکانی ئەنفال و پاکتاوکردنی ڕەگەزی و بەکارهێنای چەکی کیمیاییەوە ئەنجامیان دەدا، گەلی کورد لەپێناوی وەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەکانیدا قوربانی زۆری بەخشی، دواتر بەهۆی داڕمانی ڕژێمی پێشوو سەرکردایەتی سیاسی کوردستان هەلێکی باشی بۆ هەڵکەوت تا دەست لەناو دەستی گەلی عەرەبی ئێراق بنێت و بە میتۆدی کاری هاوبەشەوە. بگەڕێتەوە بۆ بوونیادنانەوەی وڵات.
بەڵام هەر لەبەرانبەر دەسەڵاتدارانی نوێی بەغدا سامیان هەبوو کە هەندێکیان میراتگرەوەی ڕژێمەکانی ڕابردوون و هاندەرنەبوون بۆ تێگەیشتن لە ڕووداوە نوێیەکان و بە ئیجابیانە و نیەت سافانە کارلێکیان لەگەڵ واقیعی نوێ نەدەکرد، پێیان غەدربوو گەلی کورد بەسەر خاکی خۆیانەوە ئارام ببن و هاوبەشی ڕاستەقینە لە بوونیادنانەوەی ئێراقدا بکەنەوە.
هەندێک لەو جەمسەرە تازانەی حوکم بوونە بەربەست لە بەردەم ڕەوڕەوەی پەرەسەندنی شارستانیانەی هەرێمی کوردستان، تەنانەت لەدوای داڕشتنەوەی دەستووریش هەر ترسیان لەسەر هەیە لەوەی پیلان داڕێژن بۆ تێکدانەوەی بارەکە، ئەزموونەکانی ساڵانی پێشوو گەواهیدەرن لەسەر ئەو ڕاستیە، ئەزموونەکان وا دەنوێنن کە لە گەوهەردا پێوەندی کورد بە حکومەتەکانی ڕابردوو لە ئاستێکی باشدا نەبووە و لە خوێندنەوەی ئاماژەکانیشدا ڕا دیارە هەندێ حوکمداری ئێستا لەبەغدا میراتگرەوەی دیکتاتۆریەتن، لەو ئاماژانەش:
1 گرفتی دەستنیشانکردنی ناوچە کوردییەکان: سەرنج دەدرێت زاراوەکانی: کورد، گەلی کورد تەنانەت نەتەوەی کوردی لەدرووستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە تا ئێستاش لە ئەدەبیاتی فەڕمی حکوماتی ئێراقیدا دوپات دەکرێنەوە، بەڵام زاراوەی کوردستان و ناوچە کوردییەکان و نیشتمانی کورد کۆمەڵێک تابۆن مامەڵەیان پێناکرێن، چونکە هەریەک لەو زاراوانەی دوایی سنووری جوگرافیانەو ڕووبەری زەوی و نەخشەی کارگێڕی و سیاسی دەستنیشان دەکەن..
گەرچی یاسای کارگێڕی و بەڕێوەبردنی کاتی دەوڵەتی ئێراق ساڵی 2004، هەروەها دەستووری ئێراقی ساڵی 2005، بڕیاری داوە لەسەر بوونی هەرێمی کوردستانی ئێراق لە سنوورێکی ناچەسپاودا، بەڵام ئەمە دیفاکتۆیەک بوو بە ئاسانی نەیاندەتوانی بەسەریدا تێپەڕن..
2 گرفتی ناوچە جێناکۆکەکان: گرفتێکی تازەی کۆنباوە هەر لە درووستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە هەیە، داواکارییە یەک لەدوا یەکەکانی سەرکردایەتی سیاسی کوردستان بۆ دیاریکردنی نیشتمانی کورد بووە، بیروڕای هاوجۆر بۆ دیاریکردنی سنوور هەبووە چ لەنێوان کورد و عەرەب، چ لەنێوان کورد لەگەڵ کورد، ڕێکەوتننامەی 11ی ئازار 1971 یەکەمین دانپێنانی حکومەتی ئێراق بوو بۆ ناوچەکانی کوردستان بەشێوەی خودموختاری، جێبەجێکردنی ئەو ئیعترافە بەهیوای ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی بۆ هەمان ساڵ جێهێڵرا، کەچی وەک چاوەڕواندەکرا دواخرا، ئەمەش بۆ ئەوە بوو یەکە کارگێڕییەکان نەکرێنە پاشبەندی کوردستان.
لەم چاخە نوێیەدا دوا بەدوای لەناوچوونی ڕژێمی سەدام ساڵی 2003 وا مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە، گرفتی ناوچە کوردییەکانی کە بە کوردستان نەلکاونەتەوە سەر هەڵدەداتەوە، بەتایبەت لەنێوان سەرکردایەتی سیاسی کوردستان و حکومەتی ناوەندی بەغدا، ئەوەی لەسەری پێکهاتبوون لەدووتوێی مادەی 58ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی ئێراقی و ماددەی 140ی دەستووری ئێراق کە بۆ یەکلاکردنەوەی گرفتەکە هاتبوو، بێسوود مایەوە. بەمەش هاوشێوەیی لە ڕوانین و بینینی حکوماتەکانی ئێراق دەردەکەوێ، هاوبۆچوونیشن لەبەرانبەر کێشەی کوردا..
3 سەرژمێری دانیشتووان: هەر لە دامەزرانی ڕژێمی کۆماری ساڵی 1958 تا دوا سەرژمێریی ساڵی 1997 هیچ سەرژمێرییەک بۆ دانیشتووانی ئێراق بە تایبەتیش کوردستان ئەنجام نەدراوە..
ساڵی 1965 سەرژمێری گشتی کرا، ئێراق لەناو خوێنبەربوونێکی کوشتارگەییدا خەڵتانی خوێن کرابوو بەهۆی شۆڕشی ئەیلوول کە بەرپەرچدانەوەی ستەمکاری بوو.
ساڵی 1977 سەرژمێرییەکی تر بۆ دانیشتووانی ئێراق ئەنجام درا، ئەوکات ناوچە کوردییەکان لەناو ڕووداوەکانی دوای ڕێککەوتننامەی جەزائیری ساڵی 1975 لەنێوان ئێراق و ئێراندا دەژیا، بۆیە ناوچەکە دووچاری وێرانکردن و سووتاندنی سەدان گوند و شارۆچکە بۆوە و دانیشتووان (گەڕاوەکان) ڕاگوێزرانەوە بۆ ناوەڕاست و خوارووی ئێراق، هەروەها ئۆردوگا دامەزران بۆ کۆکردنەوەی دانیشتووانی گوندە ڕاگوازراوەکان لە چەند شوێنێکی هەڵبژێردراو لەنزیک شارە سەرەکییەکان و لەسەر ڕێگە گشتییەکان بۆ ئاسانکردنی دەستبەسەردا گرتن و کۆنترۆڵکردنی دانیشتووان، بەڵام سەرژمێریی ساڵی 1987 لەو ساڵە ئەنجامدرا کە شەڕی ئێراق و ئێران لەوپەڕی گەرمیدا بوو، ناوچەی کوردستان لە گرنگترین شوێنەکانی ئەم شەڕە بوو، دانیشتووانی تووشی جۆرەها هۆکارەکانی جەنگ و وێرانکردن بوونەوە. دوایین سەرژمێریش لە ساڵی 1997 ئەنجامدرا بەبێ هەرێمی کوردستان کە ئەوکات لەدەرەوەی بازنەی کۆنترۆڵی دەسەڵاتی مەرکەز بوو، کاتێک ساڵی 1970 سەرژمێریی دانیشتووان دواخرا، کوردستان لە ئارامی و سەقامگیری و بارودۆخێکی نموونەییدا بوو بۆ ئەنجامدانی، بەهەمان شێوە حکومەتی ئێستای ئێراقیش کە بەردەوام بوو لە دواخستنی سەرژمێریی دانیشتووان کە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 دا ئەنجام بدرێت، چونکە ئەوسا و ئێستاش هەرێم نموونەن بۆ ئەنجامدانی سەرەتا بۆ 2008 ئینجا بۆ 2009 دوایخست، ئێستاش دوو دڵە لە جێبەجێکردنی لە ساڵی 2010.
بێگومان ئامانجی حکومەتەکانی ئێراق لەدواخستنی سەرژمێریی ساڵی 1970 و ئەم دواخستنە بەردەوامەی سەرژمێریی داهاتوو یەک ئامانجە، ئەویش ڕێگە گرتنە بۆ نەگەیشتنە قەبارەی ڕاستەقینەی دیمۆگرافیای دانیشتووانی هەرێم و ژمارەی کورد لەئێراق بەگشتی لەلایەک و بەردەوام بوون لە دواخستنی جێبەجێکردنی ماددەی 140 بەتایبەتی دەستنیشانکردنی سنووری کۆتایی هەرێمی کوردستانی ئێراق لەلایەکی دیکەوە.
4- ڕەهەندی ئابووریی گرفتەکانی نێوان هەرێم و ناوەند: بەدرێژایی ئەو ساڵانەی دوای هاتنەکایەی سیستەمی کۆماری لە ئێراق، چەندین چاوپێکەوتن و گفتوگۆ لەنێوان سەرکردایەتی کورد و حکومەتەکانی ئێراق ئەنجامدران.. لایەنی ئابووری بەردەوام باڵی بەسەر ئەو گفتوگۆیانەدا کێشا بوو بەتایبەتی دەربارەی ناوچە دەوڵەمەندەکان بە نەوت وەک: کەرکووک، خانەقین، عەین زال، چونکە زۆرجار بەربەست بوون لە بەردەم گەیشتن بە ئەنجامی ئیجابی، چونکە لکاندنی ئەو ناوچانە بە نیشتمانی کورد بە مەترسییەک دادەنرا لە بەردەم پاشەڕۆژی (یەکێتی) ئێراق! ئەمڕۆش ئەم ئاراستانە سەرهەڵ دەدەنەوە بۆ ئەوەی ببن بە بەربەست لە بەردەم گەیشتن بەو گرفتانەی هەن لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ئیتیحادی، سەرەڕای چەسپاندنی ئەم بەندانە لە دەستووری ساڵی 2005ی ئێراق بەتایبەتی دابەشکردنی و وەبەرهێنانی دەرامەتە سرووشتییەکان بەتایبەتیش نەوت و غاز.
5- گرفتی پاسەوانی هەرێم (پێشمەرگە) : ئەمەش یەکێکە لە گرنگترین ئەو پرسانەی ناکۆکیان لەسەرە لەنێوان سەرکردایەتی کورد لەگەڵ حکومەتەکانی ئێراق لە چەند ساڵی ڕابردوو، ئێستاش بەردەوامە و بۆ ڕێگەگرتن لەنەبوونی گرەنتییەک بۆ پاراستنی دەستکەوتەکانی گەلی کورد، دەسەڵاتدارانی بەغدا هەمیشە بەدوای دۆزینەوەی کەلێنێکدا دەگەڕێن لەنێوان تواناکانی هێزەکانی بەرگری لە هەرێم و هاوشێوەکانیان لە هێزە چەکدارەکانی ئێراق، لەسەر ئاستی ئامادەکردن یان کەرەستە یان تەکنۆلۆژیای سەربازی، ئەمە سەرەڕای دیاریکردنی لە دەستووری ئێراقیدا مامەڵە کردن لەم بوارەدا بەو شێوەیە دەبێت (پاسەوان) ی هەرێم بەشێکی نەپچڕاوە لەهێزە چەکدارەکانی ئێراق.
لێرەدا زۆر گرنگە بەم ئەنجامانەی خوارەوە دەربچین:
1- ئەوەی حکومەتەکانی ئێراق لەماوەی چەند دەیەی ڕابردوودا کۆ دەکاتەوە، ئەو حاڵەتی ترسەیە لە پێشهاتە سیاسیی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانە لە ناوچە کوردییەکان، بەو پێیەی دەبێتە هۆی پتەوبوونی ڕۆڵی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی گەلی کورد.
2- دیاریکردنی سنووری جوگرافی ناوچەی کوردی هێڵێکی سوورە بۆ حکومەتەکانی ئێراق کە نابێ لێی نزیک ببنەوە، چونکە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە نەخشەی ئیداری و سیاسی وڵات، بۆیە هەمیشە هەوڵ دەدات بیانو کە دەبێتە هۆی ئەنجام نەدانی ئەمکارە لەوانەش ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی دانیشتووان لە ئێراق.
3- لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلوولەوە تا ئێستا ئەو بیانوانەی کە حکومەتی ئێراق لە گفتوگۆکانی لەگەڵ کورد دەیخاتە ڕوو، بیانووی (بنەڕەتی) لەوانەش هەوڵە بەردەوامەکانی بۆ گۆڕینی زۆر لە بڕگەکانی دەستووری ساڵی2005 بەتایبەتی ئەوانەی پێوەندییان بە مافەکانی گەلی کوردەوە هەیە، ناوەرۆکی ئەم ناکۆکیانە ئەوانەی پێوەندییان بە بوونی گەلی کوردەوە هەیە لەئێراق و مافی ڕەوای لە دیاریکردنی چارەنووسی خۆی لەچوارچێوەی سنوورە نەتەوەییەکانی کە ڕاستییە مێژووییەکان و واقیعی جوگرافی ناوچەکە دیاری دەکەن، ئەمەش پاڵی بەو حکومەتانەوە ناوە کە فشاری زیاتری سیاسی و ئابووری دەکەن بە مەبەستی بەرتەسک کردنەوەی بوونی کورد لە ئێراق و لاوازکردنی ڕۆڵی نەتەوەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی.[1]