$ئایا مەرجەع هەڵە دەکات؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم کە من لە هەوادارانی ماڵی هاوبەشم نەک سەرۆک و مەرجەعی هاوبەش
ئایا مەرجەع هەڵە دەکات؟ بەیەک وشە نەخێر هەڵەناکات، گەر بشیکات ئێمە ناتوانین بیبینین، خۆ گەر کەسێک بوێری ئەوەی هەبێت هەڵەی مەرجەع ببینێت ئەوا دەبێت لە ناخی خۆیدا بینێژیت دەنا بەهاکەی بە گیانی خۆی تەواو دەبێت.
سادەترین پێناسە بۆ حکومەتی دیموکراتیک ئەو پێناسەیەیە کە پێی وایە حکومەت نوێنەری خەڵکە نەوەک خودا و ڕۆحی نەتەوە و بابەتیایدۆلۆژیی، لەهەمانکاتدا ئەم سیستمە لە هەڵەکانی خۆی پەند و وانە وەردەگرێت. هەڵەکردن و پاشان پەند وەرگرتن لەهەڵەکان و نادیدە نەگرتنیان جەوهەریتریین سیمای ناسینەوەی حکومەتە یاسایی و خەڵک سەنتەر و دیموکراتەکانە.
گەورەترین سەرچاوەی ژیان و قوتی حکومەتێکی دیموکرات ئەنجامدانی هەڵەیە، بەڵام ئەوەی جیای دەکاتەوە لە حکومەتێکی دیکتاتۆر و تۆتالیتار ئەوەیە ئەم باز نادات بەسەر هەڵەکانیدا و هەمیشە دەرگای بۆ ڕەخنەی سیاسیی و ئیداریی لەسەر پشتە، ئەگەر چی ڕەخنەکان لەدژی سیستمەکەش بن و تا لێواری لێکهەڵوەشانەوەشی بەرن. هەڵە بۆ ئەم جۆرە لە سیستم سووتەمەنی وئەنەرژییە بۆ جوڵە و دهرچوون لە مەنگی، ئەویش تەنیا لەپێناو چاکە و بەرژەوەندیی گشتییدا.
کاتێک سیستمێک نیەتی ئەوە دەهێنێت لەهەڵەکانی خۆی پەند وەربگرێت، ئیدی هەموو شتێک بۆی وەک ڕوبارێک لە دۆخی جەرەیان و جوڵەدایە، هیچ شتێک لەشوێنی خۆی جێگیر نابێت، کە جوڵە هەبوو هیچ شتێک ئیدی جێگیر و هەمیشەیی نابێت. پەیکەری دۆگما و نەجوڵاوی فیگەرە سیاسییەکان لە مەیدانە سیاسییەکەیدا جێگایان نابێتەوە.
کاتیی بوون و جوڵەی بەردەوامی هەموو کەس و هەموو شتێک لە هەموو جێگایەک ئۆتۆماتیکیی دەبێتە عورفێکی چەسپاو کەس ناتوانێت لێی لابدات. ئەم جوڵە بەردەوامە وادەکات ئیدی ئایینیش وەزیفەی خۆی بگۆڕێت لە کایە ژیاریی و سیاسییەکاندا، بە پێچەوانەی ئیدیعای زۆر نووسەر وڕۆشنگەری ئیسلامیست و عەلمانیی کوردەوە، لەم جۆرە سیستمانەدا ئایین ناکرێتە دەرەوە بەڵکوو تەنیا وەزیفەکەی دەگۆڕێت.
لەبەر ئەوەی سیتمەکە تەواو عەقڵانییە ئیدی چەمکە ئەرکسەنتەر و عاتیفیی وڕۆحییەکانی وەک خۆبەختکردن، خوێنڕشتن لەپێناو سیستم و دەوڵەت و نیشتمان، سووتان بۆ سیستم، چەمکەکانی شەهیدبوون، خوێنڕشتن و ئەدەبیاتی بەرگری موزەیەف بۆ سەرکردە و مەرجەع و خەلیفە و سوڵتان گرنگییەکەی جارانیان نامێنێت، لەبری ئەمان ژیانسەنتەری دەبێتە عورفی جێگرەوە. لەبری ئەرک ئەم جارە ماف دێتە پێشەوە. تۆ تاکێکی خاوەن مافی پێش ئەوەی ئەرکدار بیت بەرانبەر سیستمەکە. مافسەنتەریی جێ بە ئەرکسەنتەریی لێژ دەکات. هەموو هەوڵێکی کودەتا گەر هەشبێت لەم جۆرە سیستمەدا بە چاکسازیی و لەبەرژەوەندی سیستمەکە کۆتایی دێت.
نهێنی سەرکەوتنی سیستمە لیبراڵدیموکراتەکانی ئەوروپا لەبەرانبەر سیتمەکانی وەک کۆمیونیزم و فاشیزم و نازیزم هەر لێرەوە سەرچاوە دەگرێت: هەڵە نادیدە ناگیردرێت و لەکەس قەبوڵ ناکرێت، هەموو شتێک لەحاڵەتی جوڵەدایە، کەس جێگیر و هەمیشەیی نییە و ئەبەدی نییە.
بە پێچەوانەوە سادەتریین پێناسە بۆ سیستمی دیکتاتۆریی یا تۆتالیتاریی ئەوەیە کەسی مەرجەع، خەلیفە، سەرۆک، قائیدی زەرورە یا ویلایەتی فەقیێ لەبری خەڵک نوێنەرایەتی وەهمێکێک دەکات کە خۆی ناوی خودا یا ڕۆحی نەتەو یا هەر ئایدۆلۆژیایەکی دیکەی لێدەنێت. هەندێک جار لە نوێنەرایەتییەوە بەرزتر دەبێتەوە بۆ باوک و باوکی ڕۆحیش.
لەم جۆرە سیستمانەدا نەک هەر پەند لەهەڵە وەرناگیردرێت، کەسی مەرجەع یان خەلیفە لە ئەساسەوە هەر هەڵە ناکات. هەڵە واتە شکانی ئیرادە و ئیگۆی کەسی یەکەمی سیستم. ئەوەی هەیە خەڵک دەبێت ئیتاعەتی بێ چەندوچوونی مەرجەع و مەرجەعیەت بکات. ژێردەستە مافی ڕەخنەگرتنی نییە چونکە قەرار وایە کەسی یەکەمی سیستمەکە هەڵە نەکات، گەر هەڵەیەکیشی کرد ئەوا لە توانای بینینی ئێمەدا نییە و بۆ ئێمە نییە هەڵە دیاری بکەین، ئەو خۆی دواتر لەگەڵ خوای خۆی چارەسەری دەکات.
دیارترین سیمای ئەم جۆرە لە سیستم وەستاویی و جێگیرییەتی. سادەتر قسەبکەین سیستمەکە دەقیق سیستمێکی بت پەرەستە. بچوکترین بەرەوپێشچوون لەهیچ دەروازەیەک سیستمەکەوە بەدی ناکرێت، چونکە وەستاو و جێگیرە. هەموو کەس و شتێک لە جێگاکەی خۆیدا سەنگین و جێگیرە. ئەم جۆرە سیستمانە بەگوێرەی خۆیان فەلسەفەش بۆخۆیان دادەتاشن، هەندێکیان وەک خەلیفە لای سوننە هەندێکیان ویلایەتی فەقێ شیعە هەندێکی دیکەیان ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی کوردایەتی، چەپبوون یان بلۆریتاریا دەکەنە چەق و دەستکەلای ئارگیومێت و یارییەکانیان.
لەم جۆرە سیستمانەدا دین هەر دینە کلاسیکەکەی جارانە و بە وەزیفە کۆنەکەیەوە دێت تەقوییەی سیستمەکە دەکات لەبەرژەوەندی و هەوەسی کەسی یەکەمی هەرەمی سیستم. تێرمەکانی شەهیدیی لەپێناو سیستم، سۆز بۆ سیستم، هۆنینەوەی شیعر بەباڵای کەسی یەکەمی سیستمەکە و تەرکیزکردنەوە لەوەی کە ئەم کەسە هەڵە ناکات سیمای هەرە دیاری دەبن. مادەم دین وەزیفەی خۆی لەبەرانبەر سیسەمەکەوە ناگۆڕێت هەروەک جاران تاک ئەرکسەنتەرە، دەبێت بەشوێن واجباتی خۆی بەرانبەر بە سیستمەکە بگەڕێت و بەجێیانبهێنێت بەبێ ئەوەی کەس باسی مافەکانی لەبەرانبەر سیستمەکەوە بکات. تاک لێردا تاکێکی پاسیڤی ئەرکسەنتەری بێ ماف و ئیرادە و خەسیوە.
لەم جۆرە سیستمە کەسی یەکەم سەنتەرانەدا هەموو هەوڵێکی چاکسازیی بە قڵپکردنەوەی سیستمەکە و کودەتا و گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر کۆتایی پێ دێت. سوڕانەوە لەنێو ئەم بازنەیەدا بەردەوامە تا سیستمەکە خۆی دەگۆڕێت و دەبێتە سیستمێکی عەقڵانیی جوڵاوی کاتیی و لە نوێنەرایەتی خوداوە دەگوازێتەوە بۆ نوێنەرایەتیی خەڵک. [1]