بەیت لە ئەدەبی فولکلۆری کوردیدا 02
وەرگێڕان: سپێدە ساڵحی

$3- چەند نموونە لە جوانییەکانی بەیت.$
لەنێو بەیتەکاندا هەندێکیان بەناوبانگترن و زۆربەی دەنگخۆش و دەنگبێژەکان لەبەریانە یان لەبەریان بووە؛ بەڵام نابێت لەم وتەیە وا تێبگەین کە بایەخی ئەدەبی، مێژوویی و…. بەیتە بەناوبانگەکان زۆرتر لە بەیتەکانی دیکەیە چون تەنیا پاش کۆکردنەوە و چاپ و لێکدانەوەی هەموو بەیتەکانە کە دەتوانین ئەم بگەین بەم ئەنجامە. پێویست بە وتن ناکات بۆ ناسینی بەیت و هێما و ڕەمزە شیعرییەکان و جوانیی بەیتەکان لە دەربڕیندا دەبێت لە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ و زیندوودا لە زمانی بەیتبێژەوە بیبیستین یان لانی کەم دەقە نووسراوەکەی بخوێنینەوە بەڵام جگە لە کێشەی وەرگێڕان، بەهۆی بەرتەسکبوونی بارستایی و قەوارەی ئەم نووسینە وەها کارێک ناتوانین بکەین، دەبێ بزانین کە دەقی یەکێک لە بەیتەکان خۆی بە تەنیا ئەبێتە پەڕتووکێکی تەواو و بەداخەوە مەجالی ئەوە نییە لە نووسراوەیەکی کورتی وەهادا تەنانەت کورتەیەکی یەکێک لەم شاکارانە بگوترێتەوە و باسی لەسەر بکرێت.
وێناکردنی ئەم وێنە کاریکی دژوار نییە (بەیتبێژ پیرەپیاوێکی ڕوومەتجوان و خەڵکی گوند، مێزەرەکەی تا خوار برۆی هێناوە، دەستێکی ناوە بە گوێیەوە و لە دەستی دیکەشیدا تەزبێحی سەد دەنکیی وەردەسووڕێنێت. دەنگ هەڵدێنێت و وەک کەوی کۆساران پڕ بە گەروو دەقاسپێنێت و بەردەوام دەخوێنێت. زۆر شارەزایانە وشەکان وەکوو ملوانکەیەک بۆ گەردنی یار پێکەوە هەڵدەبەستێت. لافاوی فرمێسک بەسەر کوڵمەکانییەوە بەخوڕ دێتە خوارێ و بە جۆش و خرۆشێکی تایبەت و شارەزاییەکی بێ وێنەوە، زۆڵم و ستەم، هێرش و تاڵان، بوێری دلێرەکان، ئەفسوونی دیمەن جوانەکان، لەخۆبوردوویی لەخۆبوردووان، سەربەرزبوونی ئازادیخوازان، درەوشانەوەی زێڕوزیوەر، وەفاداری لە عەشق، هەوڵ و ئیرادە لە ئیش، دەستی خوێناوی زاڵم، هەناوە بریندارەکان و تەنانەت گەرمی فرمێسک و سۆزی دەروون وەک وێنەیەکی ڕوون و دیار بۆ گوێگر وێنا دەکات. سواری باڵی خەیاڵی دەکات و بۆ چرکەساتێک دەیباتەوە بۆ ڕابردوو و ژیانی کوردەکانی بۆ وێنا دەکاتەوە. لە ئاوات و هیواکان ئەڵێت؛ ڕووداوە خوێناوی و دڵتەزێنەکان زیندوو دەکاتەوە و ژیان و بەسەرهاتی باوکان دەکاتە سەرچاوەی هەرمانی مێژوو. (13)
محەمەدی قازی لە بەشێک لە “بیرەوەرییەکانی وەرگێڕێک” دا نووسیویەتی (ئەو ڕۆژە، چیرۆکی خەلیقەتی لاس لەسەر پشتی شێر کە بە بێ زێدەڕۆیی یەکێک لە شاکارە حەماسییەکانی ئەدەبی جیهانە چریکاند، دوایی چەند کۆپلە شیعری لە وتووێژی دڵدارانەی لاس وخەزاڵ هەر بەو ئاهەنگ و چریکەیەوە خوێندەوە. دەنگخۆشیی دەنگبێژ و جوانی شیعرەکان لەو دۆخ و فەزا خۆش و ئاسوودەیە و پاکی کەشوهەوا و دڵنشینیی دیمەنی شەخەڵ و مێرگ و ڕووبار ئەوەندە لەسەر پیاوە ڕۆژاواییەی ئاشنا بە ڕۆحی کورد (ئۆسکارمان) کاریگەریی هەبوو کە لەخۆڕا و لەپڕ ڕاپەڕی و دەستی کرد بە هەڵپەڕکێ و چەپڵەلێدان و سوێندی خوارد کە لەم حەماسە عەشقییە جوانتری لە بەرهەمی هیچ کام لە گەورەنووسەرانی ئەدەبی ئەورووپا هەر لە دانتەوە تا شیکسپییەر و گۆتە نەبینیوە.) خاڵی سرنجڕاکێشی دیکە ئەوەیە پاڵەوان و قارەمانی بەیتەکان زۆرجار کەسانێکی نائاسایی نین و هێزێکی سەرسووڕهێنەریان نییە؛ کێوێک بە شوێنی خۆیاندا ناکێشن و نایدەن بە شانا، ناچنە ناو قوڕگی ئەژدیهای حەوت سەرەوە، بە تەپوتۆز بەرەو ئاسمان هەڵناچن، ڕۆحیان لە ناو بوتڵدا نییە و لە هەمبەری دێوەکاندا ناوەستنەوە، سیحر و جادوو پووچەڵ ناکەنەوە بەڵکوو ئینسانگەلێکی ئاسایین کە لە بەراورد لەگەڵ دەورووبەرییەکانی خۆیاندا، جیاوازییەکی ئەوتۆیان نییە؛ وێنە نایابە شیعرییەکانیش لە بەیتەکاندا زۆرە. لە بڕێکیشدا وەک (شێخ مەند و شێخ ڕەش) توخمە ئوستوورەیی و عیرفانییەکان بە ڕوونی دیارە. لە بەیتی “سوارۆ” کچێک ئەبینین کە پەشیمانە لە ناز و خۆهەڵکێشان لە هەمبەر خۆشەویستەکەی، بەم شێوە لەبەرخۆیەوە دەیوتەوە:
ئەوڕۆکە ئەوە کیژ دەڵێ سوارەکەم برینداره
بە تیران، بە ڕمبی، وەی با بمرم دەیبینم بە برینی دەخەنجەرێ
تۆخوا کەی بڵێنەوە بە حەکیمان، بە عەتاران
ئەگەر زەفەرێکی پێ نابەن چتاقیان، دەستی نەکەنێ
بۆ خۆم ئەوڕۆ دەرمانێکی بۆ دەگرمەوە لە ‌هێلێ، لە دارچینێ، لە قەنەفڵێ، لە ژەنگی دەگوارێ،
بە دەستی بەدەسنوێژ، بە بیسمیللای بیسمیللایی لە دەستاڕی دەدەمەوە بە ئارەقی قوڵکی بەر گەردەنێ دەیهاوێمەوە سەر برینی سواری
نەبادا لە ڕۆژی جەنگێدا لە من ماڵوێران دێنێتەوە تەشەنێ…
بەیتبێژ بە زەوق و تەبعێکی ناسکەوە، ناسکخەیاڵیی گەیاندۆتە ترۆپکی خۆی؛
( (هەی سوارە، ئەوڕۆ یاڕەبی بە دوور بی لە شەڕی دەهەوەڵێ و
ناوەڵا لە شەڕی لە ئەسپی ئەجەلێ، لە برینی دەقەرە بینایە
ئەوڕۆ ئەگەر بە خێری، وەرە سوارە
بابم ئەگەر ئەتۆ نازانی لە بەر قرچەی دەروونم ماسی و نەهەنگان سەریان دەردێنن
لە گۆمی لەیل و پەڕێ دەچنەوە شیدەتی دەگەرمایە
ئەگەر بە خێر بێیەوە لەوێ سەفەرێ،
ئەمن سینگی خۆمت بۆ دەکەمەوە بە گەرمێنی گەرمەسێری،
بە باغی دەسەفایە، بە حوجرەکەی خاسەڕان وەک مەلای دوازدە عیلم لەوێدا بکەوە موتاڵایە،
هەی سوار، وەرە سوار لە من بەتەنێ…) )
سەرەڕای ئەمانەش، وێناسازیگەل و تەوسیفگەلێکی زۆر جوان و سرنجڕاکێش لە ناو بەیتەکاندا هەیە و گوێگر یان خوێنەر دەچێتە ناو دونیایەکی ڕەنگاڵەیی خەیاڵئامێزەوە. هەر بۆیە دەتوانین ئەم خاڵە بە مانا و پێناسەی بەیت زیاد بکەین کە بەیت گێڕانەوەیەکی تێکەڵ بە وێنە شاز و دانسقە شیعرییەکانە.

$4- سەرچاوە، پێشینە و بواری مێژوویی بەیت.$
سەردەمی گوتنی بڕێک لە بەیتە لەبەردەستەکان زۆر کۆن نییە؛ هەر چەند هێندێکیان وەک “شێخ مەند و شێخ ڕەش” و “شێخ فەرخ و خاتوون ئەستی” ڕیشەیان دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی ئێرانی کەونارا و سەردەمە ئوستوورەییەکان یان لە هێندێکیان توخمگەلێک لە ئایینەکانی جوولەکە، کریستیانیەت، بوودایی و ئیسلام و…. ئەبینرێت بەڵام ڕیشەی زۆربەیان لەژێر کاریگەریی ڕووداوە مێژووییەکانی کوردستان تێراو کراوە و پەلوپۆی پێدراوە. لە پاش سەردەمی سەفەوی و عوسمانی، واتە سەردەمی گەشەسەندنی بەیت. بەیتگەلێکی زۆر بەجێ ماوە بەڵام دوور نییە کە پێش ئەوەش بەیتبێژی و بەیتخوێنی هەبووە و سەردەمی خۆی باو بووە. یەکێک لە شێوەکانی ڕوونکردنەوەی کۆن و دێرینبوونی بەیتەکان لێکدانەوەی ئوستوورەیی و کۆمەڵایەتی بەیتەکانە ئەگینا تەنانەت سەرنج و تێبینی لە گۆڕانکاری وشە و دەستەواژە و ناوە تایبەتەکانیش کەمتر بۆ ئەم مەبەستە یارمەتیدەرە.
بەداخەوە دەمارگرژیی ناسیۆنالیستی هەندێک لە توێژەر، مێژووناس و کەسە ناوشیارەکان، بووە بەهۆی ئەوەی لەباتی قووڵبوونەوە لە بابەتە زانستییەکان بۆ ئەوەی هەوڵ بدەن مێژوو و ئەدەبێکی پڕ لە شانازی بۆ کوردەکان درووست بکەن و بیخەنە بەرچاو، بەڵگە مێژووییەکانیان خستۆتە پشتگوێ، بێگومان بەهۆی تێگەیشتنی ڕادیاکاڵ و خۆخوازانەیان قبووڵ ناکەن کە پێشینەی کوردستان پڕە لە خاڵە تاریکە مێژووییەکان و ڕووداو و خەزێنە نهێنی و تۆزلێنیشتوو و شاردراوەکان؛ لەنێوان زمان و کەلتووری ئەمڕۆی کوردی، بۆ نموونە زمان و کەلتووری مادی و ئەوستایی، ناتوانین بە ئاسانی پەیوەندییەک بدۆزینەوە و تەنانەت ئەنجامگیری مێژوونووسە گەورەکانی وەک “دیاکۆنۆف” نابێ وک بڕیارێکی ئەزەلی بێ سێودوو بزانین، هەر بەو جۆرەی کە ڕەتکردنەوەی لایەنگرانەی بیردۆزەکانی ئەوان دوورە لە درووستی و ئینساف؛ هەموو کات ئەبێت لەبەرچاومان بێت کە ڕێگەی لێکۆڵینەوە و توێژینەوە کراوەیە. لەبارەی بەیتەکانیشەوە ئایا وا باشتر نییە هەوڵ بدەین بە لێکدانەوەی فۆرم وپێکهات و وشە و دەیان لایەنی دیکەی بەیت، پیشان بدەین کە چ سەرمایەیەک لەبەر دەستمانە؟

$5- ڕەسەنایەتی، وەرچەرخان و جیاوازیی گێڕانەوەکان، .$
بەیتەکان لە هەر ناوچەیەک لە کوردستان بەپێی بارودۆخی شوێن و کات و هەروەها زاراوە جۆراوجۆرەکان گۆڕانکاریگەلێکیان بەسەرهاتووە. بنەمای ڕووداوەکان ڕەنگە ئاسایی بووبن، بەڵام بەسەرنجدان بە زەینییەتی بەیتبێژەکان یان بەپێی بارودۆخ، گێڕانەوەگەلێکی جۆراوجۆر لە یەک بەیت درووست بووە. ئەم گۆڕانکاری و جیاوازییانە لە گێڕانەوەی بەیتەکاندا لە بوارگەلێکی جۆرواجۆر دەرکەوتووە وەک گۆڕانکاری وشە و دەستەواژەکان، دووپاتبوونەوەکان، تێکەڵکردن و لێکدانی بەشە بەیتییەکان لەگەڵ بەیتێکی تر و تەنانەت گۆڕانی ئاواز و نەوا. هێندێ جار جیاوازییەکان تا ڕادەیەکەن کە لە زۆربەی بۆنەکاندا دووبارە ناسینەوەی دەقی بەیتێک لە ناوچەیەک بە هەمان دەقەوە لە ناوچەیەکی دیکەدا دژوارە؛ بۆ نموونە بەیتی (مەم و زین) لە ئێراق لەگەڵ ئەو مەم و زینەی کە لە ئێران ئەگێڕدرێتەوە و مەم و زین داڕێژراوەی “ئەحمەدی خانی”، جیاوازیگەلێکی لە قەوارە، وشەکان، ژمارەکان، دەستەواژەکان، وێنە و شێوەی دەستپێکردن و تەواوکردندا هەیە بەڵام بە گشتی یەک ناوەرۆکیان هەیە.
دیارە هیچ بەیتێک بەو شێوەیەی کە لە سەرەتاوە هەبووە نەگەیشتووە بە دەستی ئێمە. وادیارە گرنگترین هۆکاری ئەمەش، سەرەڕای ئەوەی تایبەتمەندی ئەدەبی زارەکی هەر ئەمەیە “زەینییەت، حەز و هۆگری بەیتبێژەکان ڕادەی کارامەیی و شارەزاییە لە ڕێکوپێککردنی گێڕانەوە و توانایی لەبەرکردنی بەیتەکانە”. وا نەبووە کە دەنگبێژی دەنگخۆش ئەو شتەی کە بیستوویەتەوە بە تەواوی لەبەری کات و بێ کەم و زیاد بۆ بەیتبێژی دواتر بیڵێتەوە، بەڵکوو زۆرتر ناوەرۆکەکەی لەبەر کردووە و ئەگەر شارەزاییەکی لەتەکنیک و فەنی شیعردا هەبووبێ، تەنانەت سەرواکانیشی گۆڕیوە و هێندێ جار ڕاڤە و شرۆڤەی خۆیشی بە سەریا سەپاندووە و زیادی کردووە، بەشگەلێکی لێ سڕیوەتەوە و بەشێکی بە هەڵبەست و بەشێکی بە پەخشان گوتووەتەوە. خووخدە و ئاستی تێگەیشتن و ڕادەی شارەزایی و زانیاری بەیتبێژەکان بە تەواوی لە بەیتەکاندا دەرکەوتووە. بێ خەبەری هێندێ لە بەیتبێژەکان لە مێژوو، جوگرافیا و شوێنە جوگرافییەکان و ناوەکان و بابەتەکانی دیکەی ناو بەیتەکان، بووە بەهۆی ئەوەی هێندێ جار لە گێڕانەوەیان تووشی هەڵە ببن. هەر چەند ئەم هەڵەگەلە لە گێڕاوەکانیاندا بە ئاسانی شوێنپیی دەگیرێت بۆ نموونە ڕەحمان بەکر (گێڕەرەوەی بەیتەکان بۆ ئۆسکارمانی ئەڵمانی) لە بەیتی “دمدم”، شا عەباسی سەفەوی لەگەڵ فەتحعەلی شای قاجار بەهەڵە گرتووە و تێکەڵی کردوون. هێندێ جار تەنانەت لە بەیتە کۆنەکاندا ناوی ئامێر و ئامرازە نوێکان بەدیدەکرێت، بۆ نموونە بەیتبێژ لە خەج و سیامەند، وشەی دووربین (کامێرا) بە کاردێنێت هەرچەند بە سرنجدان بە کاتی ڕوودانی چیرۆک، ناکرێت شتی ئاوەها مۆدێڕن هەبووبێت و لە ڕووی لۆژیکی گێڕانەوەوە گونجاو و پۆڕدراو نییە. هەروەها لە بڕێک لە بەیتەکاندا کە ڕەنگ و بۆنی ئایینەکانی پێش ئیسلامیان هەیە، بەیتبێژی موسڵمان بە داواکاریی گوێگر-کە ئەویش موسڵمانە- بڕێک لە توخمە ئیسلامییەکان دەخاتە نێو بەیت و بۆ کوردە موسڵمانەکان دەیڕازێنێتەوە.
هەڵچوونی هەستەکان و جۆشوخرۆش و بە شوێن پاساوداگەڕانی بەیتبێژ بۆ ڕووداوێکی تایبەت و واقیعی لە ناو بەیتدا، هۆکارێکی دیکەی هەیە؛ لە بەیتی دمدمدا ئەو کاتەی کە خان و شۆڕەسوارەکانی خەریکی خەبات و شەڕ و شۆڕن و قەڵا دەکەوێتە دەست گەمارۆکاران (سەفەوییەکان) ، بەیتبێژ ئاگاداری ژن و منداڵەکانی ناو قەڵا ئەبێتەوە و ئەو کاتەی ژن و منداڵەکان ئەبینێت خۆیان یەک لە دوای یەکدا لە قەڵاکە دەخەنە خوارەوە، ئارەزوو و خواستی خۆی و گوێگرەکانی لەم ڕووداوە مێژوویی و واقیعییەدا بەشدار دەکات و تێکەڵی ئەفسانەی دەکات. پەلوپۆیان پێ دەدات، دەیان کاتە پەری تا بەرەو ناوچەیەکی دیکە بفڕن بە هیوای ئەوەی (خانۆی لەپ زێڕین) ێکی دیکە دیسانەوە قەڵاو و پاردێیەکی پتەوتریان بۆ درووست بکات؛ یان مە مەم و زین ئەو کاتەی (خاتوو زین) لەپێناو ( مەم) بە خاک دەسپێدرا، قەبرەکە شەق دەبات و عاشقە و ماشقە لە ناوقەد بەرەو ژوور بە یەک دەگەن و هەروەها پێکگەیشتن لە ناوقەد بەرەو ژوور لە بەیتی ( ( شێخ فەرخ و خاتوون ئەستێ) ) ش دا هاتووە. ئەم ڕووداوە بە خواستی گوێگران و نیشانەی بڕوایان بە عەشقی پاک و واقیعییە. ئەم خواستە دەتوانێت سەرچاوەکەی ترس لە شکستی لێبڕاوانە بێت و بەم گۆڕانکارییە ویستوویانە مەشخەڵی هیوا لە دڵیاندا ڕۆشن بهێڵنەوە تا لە ڕۆژ و ڕۆژگارێکی تردا، لە دەرفەتێکی گونجاو لە سەرزەمینێکی بەپیت و پاراوتردا بگیرسێنەوە. جگە لەم خاڵەش، هونەر و ئەدەب، گۆڕەپانی هەڵاتن لە تاڵی و تراژیدییە ڕاستییەکانی ژیانن و جێگەی تەڕاتێنی خەیاڵ و فانتازیایە. کەواتە لە ڕاستیدا ئەگەر جارجارێک لە ناو بەیتەکاندا وەها شتێکمان بینی، نابێت ئانووسات مۆرکی ئەفسانەی لێ بدەین و بڵێین خەیاڵییە و دوورە لە ڕاستی.[1]

$سەرچاوە؛$
میکائیلی، دکتر حسین، (بیت) در ادب فولکلور کردی، پژوهشنامەی ادبیات کردی، سال اول، شمارەی 1، پائیز 1394 ص 57 تا 82