کوردەکانی لوبنان
قوتەیبە فازلقوتەیبە فازل

وڵاتێکە لە کۆمەڵەی وڵاتانی عەرەبی لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست، وڵاتێکی کۆماری پەڕڵەمانییە، سەرۆک کۆمار لە نەتەوەی کریستیانە، سەرۆک وەزیران عەرەبی سوننە بەڕێوەی دەبات، سەرۆکی پەڕڵەمانیش عەرەبێکی شیعە مەزهەبە، ئەم شێوازەی دابەش کردنی دەسەڵات بە پێی ڕێککەوتنی ئەو لایەنانەیە کە وڵاتی لوبنانیان پێک هێناوە،
یەکێک لەو نەتەوانەی کە لە وڵاتی لوبناندا دەژیین و بوونیان هەیە و جێ دەستیان دیارە لە مێژووی وڵاتەکەدا نەتەوەی کوردە.
کوردەکانی لوبنان مێژوویەکی دێرینیان هەیە لە و وڵاتەدا و ڕۆڵی کاریگەریان هەبووە لە مێژوودا، دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی چەندین ناوچە و جێگەیان هەبووە، بۆ چەند سەدەیەکیش بەڕێوەبردنی تەواوی وڵاتی لوبنان بە دەستی کوردەکانەوە بووە، بەڵام بەهۆی ناکۆکیە ناوچەییەکانەوە وردەوردە و بەپێی ڕەوتی ڕۆژگار و سیاسەتی دژە کورد ڕۆڵ و پێگەی کورد لە لوبناندا لاواز بووە و بەرەو نەمان چووە.
لە ئێستادا کوردەکانی لوبنان خوازیارن بە وێنەی کەمینە نەتەوەکانی تری وەک ئەرمەن و ئاشوری و شەرکەسەکان وەک کەمینەیەکی ئەتنیکی دانیان پێدا بنرێت و لە پەڕڵەمان و ئەنجوومەنە خۆجێییەکاندا کورسیان هەبێت و لە و پێناوەشدا چەند ڕێکخراو و پارتێکیان درووست کردووە بە ‌بەردەوامی چالاکییەکان و بۆنەکان بەکار دەهێنن بۆ داواکردنی مافەکانیان ئەمەش بووەتە هۆی ناڕەزایی عەرەبە توندڕەوە شیعەکانی لوبنان لەبەر ئەوەی کوردەکان بە زۆری لەسەر سوننە مەزهەبەکانی ئەو وڵاتە ئەژمار دەکرێن.

سەبارەت بە مێژووی بوونی کورد لە وڵاتی لوبنان چەند بۆچوون و ڕایەکی جیاواز هەیە لەوانە:
یەکەم: بۆچوونی یەکەم مێژووی کوردەکانی لوبنان دەگەڕێنێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی میتانییە.ان کە زۆربەی مێژوونووسان بە کوردیان دەزانن، کاتێک میتانییە.ان دەسەڵاتدار بوونە بەسەر ناوچەکانی کوردستاندا بەشێک لە کوردەکان کۆچیان کردووە بۆ لوبنان و لە ناوچەی (بیقاع) نیشتەجێ بوونە و ماونەتەوە، ئەمە بۆچوونی مێژوو نووس و جوگرافیزانی گەورەی کورد (ئیبن حوقل) ە لە کە لە ساڵی (977) زاینی لە شاری (نسێبین) باکووری کوردستان لە دایکبووە و گەڕیدە و جوگرافیزان و مێژوونووسێکی بەناوبانگە پەڕتووکێکی زۆر بەناوبانگیشی لە بواری جوگرافیادا نووسیوە بە ناوی (سوڕەت لارج) .
دووەم: بۆچوونی دووەم کە بۆچوونی بەشی هەرە زۆری کوردەکانی لوبنانە و هەروەها زۆربەی مێژوو نووسەکانیش عەرەب و کورد و بیانییە.انیش لەسەری کۆکن مێژووی کوردەکانی لوبنان دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی سەڵتەنەتی ئەیوبیەکان و بە تایبەت سەردەمی سوڵتان ( سەڵاحەددینی ئەیوبی) کە دوای جەنگی خاچ درووشمەکان کوردەکانی کردووەتە فەرمانڕەوای ناوچە ڕزگارکراوەکانی لوبنان و بەهۆی ئەوەشەوە بەشێکی زۆری عەشیرەتە کوردییەکان ڕوویان لە لوبنان کردووە سرووشتی لوبنانیان وەکوو کوردستان بینیوە و بەڕێگایەکی باشی بازرگانیش له و کاتەدا ئەژمار کراوە، ئەمە بە لێشاوی یەکەمی کۆچی کوردەکان دادەنرێت .

بەڵام لێشاوی کۆچی دووەمی کوردەکان بۆ وڵاتی لوبنان لە سەردەمی عوسمانییەکاندا بوو ئەویش دوو شێوەی بە خۆیەوە بینی یان دوو قۆناغ بوو:
قۆناغی یەکەم: ئەو کوردانەی کە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەکانەوە وەک کاربەدەست بۆ ناوچەکانی لوبنان دەنێردران و دەبوونە فەرمانڕەوا لە لوبنان ئەم کوردانەش کۆمەڵێک کەسیان لەگەڵدا بوو بەهۆی ئەمەشەوە ڕۆژ بە ڕۆژ ژمارەی کوردەکان ڕوو لە زیاد بوون بووە.
قۆناغی دووەم: ئەو کوردانەی کە بە زۆرەملێ لە کوردستان دەردەکران و ڕادەگوێزران بۆ شوێنەکانی تری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەو نێوەندەشدا بەشێک لە کوردەکان بۆ وڵاتی لوبنان ڕاگوێزران بە تایبەتی بەشێک لە عەشیرەتی (هەمەوەند) کە تا ئێستاش لە باشووری لوبناندا نیشتەجێن و شانازی بە کوردبوونی خۆیانەوە دەکەن و پەیوەندیان بە کوردەکانی باشووری کوردستانیشەوە هەیە، جێی ئاماژەیە کە خوالێخۆش بوو (کەریم ئاغای هەمەوەند) لە کۆتایی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا سەردانی کردن و زۆر بە گەرمی پێشوازیان لێ کرد.
ئەمە گرنگترین ئەو بۆچوونانەیە سەبارەت بە مێژووی کوردەکانی لوبنان کە لەبەردەستتدان.

سەبارەت بە ئامار و ژمارەشیان دووبارە چەندین ژمارە و ئاماری جیاواز باسی لێوە دەکرێت بەهۆی نەبوونی ئامارێکی فەڕمیەوە لە لایەک و بەهۆی ستەم لێکراویان لە لایەکی ترەوە تا ئێستاش بەشێک لە کوردەکانی لوبنان لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتەوە بێ بەشن لە مافی هاووڵاتی بوون و ناسنامەیان نییە.
بەڵام زۆربەی سەرچاوە نافەڕمیەکان ئاماژە بە (80) هەزار بۆ (120) هەزار کورد دەدەن.

دابەشبوونی جوگرافی
کوردەکانی لوبنان لە زۆربەی شار و گوندەکاندا بوونیان هەیە و دابەش بوونە، بەڵام بەشێوەیەکی دیاریکراو کە بتوانرێت ئاماژە بە بوونیان بکرێت بناسرێن لە شارەکانی (بەیرووت، تەڕابلوس، ناوچەی بیقاع، ناوچەکانی باشووری لوبنان) بە زۆری دیارن و بوونیان هەیە.
بەهۆی سیاسەتی دژ بە کوردەوە لە لوبنان زۆربەی کوردەکان تا کۆتایی سەدەی ڕابردوو خاوەنی ناسنامە و پێناسی هاووڵاتی بوون نەبوون لەبەر ئەوە کارکردنیان لێ قەدەغە کرابوو بۆیە زۆربەیان لە ناوچە هەژار نشینەکان و کەناری شارەکاندا دەژیان، دەکرێت بڵێین زۆرینەیان لە هێڵی هەژاریدا ژیاون.
زۆربەیان بەهۆی نەبوونی ناسنامەوە نەیانتوانیوە لە جێگەیەکی دیاریکراودا نیشتەجێ ببن و بە شێوەی کۆچەری لە ناوچەکانی لوبناندا ژیاون ئەو کوردانەشی کە ناسنامەیان پێ دراوە بە کۆمەڵ لەو جێگانەدا نیشتەجێ بوونە کە ناسنامەکەیان تیادا وەرگرتووە.
بۆ نموونە لە ساڵی (1956) و لەسەر دەستی سەرۆکی ئەو کاتەی لوبنان (کامیل شەمعون) ناسنامە بە (6000) شەش هەزار کورد بەخشرا و ڕاستەوخۆ لە بەیرووتی پایتەختی لوبنان نیشتەجێ کران.
لە ساڵی (1994)یش لەسەر دەستی (ئەلیاس هەڕاوی) سەرۆکی لوبنان بەشێکی تر لە کوردەکان ناسنامەیان پێ بەخشرا و لە شاری (تەڕابلوس) نیشتەجێ کران، بەڵام تا ئێستاش بەشێک لە کوردانی لوبنان لە مافی هاووڵاتی بوون و ناسنامە بێ بەشن.

سیاسەتی ڕاگوێزان و دەرکردن
وەک ئەوەی قەدەری کورد وابێت لە هەر جێگەیەک بێت تووشی ڕاگواستن و دەربەدەری دەبێت کوردەکانی لوبنانیش لەو نەهامەتیە بێ بەش نەبوونە، دوا بە دوای ئەوەی وڵاتی لوبنان هێزە شیعەکان دەسەڵاتیان فراوان بوو تیایدا هێواش هێواش فشارەکانیان بۆ سەر مەزهەبەکانی تری وڵات دەستی پێکرد، یەکەم نەتەوەش بە کوردەکانی لوبنان دەستیان پێکرد بەو پێیەی کوردەکان بەشێکی زۆریان سوننە مەزهەبن و دانیشتووی بەیرووتی پایتەختن.
(حزب الله) و (بزووتنەوەی ئەمەل) لە ساڵی (2004)ەوە بە شێوەیەکی ئاشکرا فشار و هێڕشیان بۆ سەر کوردەکانی دانیشتووی بەیرووت دەست پێکرد بە پاڵپشتی سوپای سووریا کە لەو کاتەدا لە لوبنان باڵا دەست بوو و یاریدەدەرێکی بەهێزی لایەنە شیعەکان بوو.
لە سەرەتای ساڵی (2010) دا شارەوانی بەیرووت داوای لە (7000) حەوت هەزار کوردی دانیشتووی گەڕەکی (برج حمود) کرد کە شارەکە چۆڵ بکەن هەر هاووڵاتیەکیش سەرپێچی بکات بە بڕی سێ ملیۆن لیرە سزا دەدرێت، ئەم بڕیارە لەلایەن کوردەکانەوە ڕەت کرایەوە و ملکەچی بڕیارەکە نەبوون ئەمەش بووە هۆی ئەوەی لەلایەن چەکدارەکانی (حزب الله) و (بزووتنەوەی ئەمەل)ەوە هێڕش بکرێتە سەریان لە ئەنجامی ئەو هێڕشانەشدا (6) هاووڵاتی کورد شەهید بوون و (23) هاووڵاتی دیکەش بریندار بوون و (54) هاووڵاتیش ڕفێنران و شوێن بزر کران کە تا ئێستاش چارەنووسیان نادیارە و دەڵێن سوپای سووریا شوێن بزری کردوون، ئەم هێڕشانە بە بەرچاوی هەموو جیهانەوە کرا و ڕاگەیاندنەکان پشتگوێیان خست بە ڕاگەیاندنەکانی هەرێمی کوردستانیشەوە بەڵام خۆڕاگری کوردەکان لە لوبنان بەردەوامی هەیە و تا ئێستا ڕووبەڕووی ئەو فشارانە وەستاونەتەوە.

بنەماڵە و عەشیرەتە کوردییەکانی لوبنان
کوردەکانی لوبنانیش هەروەکوو کوردی بەشەکانی تری کوردستان دابەشبوونە بەسەر چەند بنەماڵە و عەشرەتێکی کوردیدا، بەڵام ئەوەی جێی شانازی و دڵخۆشیە کوردەکانی لوبنان پاشگری کورد بە ناوەکانیانەوە یان نازناوەکەیانەوە هەیە، لە لایەکی ترەوە زۆربەی بنەماڵەکان لە هەوڵی ئەوەدان کە منداڵ و نەوەکانیان زمانی کوردیان بیر نەچێتەوە هانیان دەدەن بۆ فێربوونی زمانی کوردی.
لێرەدا تەنیا ئاماژە بە ناوی ناسراوترین ئەو بنەماڵانە دەدەین کە ئێستا لە لوبناندا دەژیین و وەکوو کورد ئاماژەیان پێ دەکرێت:
1- بنەماڵەی ئەییوبی گەورە
2- بنەماڵەی مەعینییەکان
3- ئال کریدیە
4- ئال شبارو
5- ئال جونبڵات
6- ئال سیفا
هەموو ئەم بنەماڵانەش پاشگری کورد لە ناسنامەکانیاندا هەیە. گرنگترین عەشیرەتە کوردییەکانیش کە بوونیان هەیە لە لوبناندا بریتین:
1- عەشیرەتی هەمەوەند زیاتر لە هەشتا گوندی ناوچەکانی باشووری لوبنان پێک دەهێنن.
2- عەشیرەتی جاف کە بە زۆری لە شارەکانی تەڕابلوس و عەکاردا نیشتەجێن.

کەسایەتیە کوردییەکانی لوبنان
لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەیوبیەکانەوە لە لوبنان تا ئەمڕۆ بە دەیان و سەدان کەسایەتی بەناوبانگ و خاوەن دەسەڵات هەڵکەوتووە، لە شاعیران و نووسەران و کەسانی سەربازی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و بازرگان و … هتد، لێرەدا من تەنیا ئاماژە بە چەند ناوو کەسایەتییەک دەدەم:
یەکەم: ئەمیر (فەخرەدین مەعینی) نەوەی (مەعن ئەیوبی)ە کە بە پاشای جەبەل لوبنان دەناسرێت و ئەمیر فەخرەدین کوردیشی پێ دەگوترێت، لەلایەن سوڵتانی عوسمانی (سەلیمی یەکەم)ەوە کرا بە کار بەدەستی یەکەمی لوبنان و لەپاش ئەویش ئەو دەسەڵاتدارەیە درێژەی هەبوو بۆ نەوەکانی لەنێوان ساڵانی (1516) تا (1697)ی زاینی واتە ئەو ماوەیە بە تەواوی کورد حوکمی وڵاتی لوبنانی دەکرد و لە مێژووی وڵاتی لوبناندا نووسراوە.
دووەم: (کەمال جونبڵات) بنەماڵەی جونبڵات یەکێکن لە بنەماڵە ناسراو و گرنگەکانی لوبنان کە بنەچەی ئەم بنەماڵەیە بۆ باکووری کوردستان دەگەڕێتەوە و لەسەر ناوەکەشیان بۆچوون وایە کە باپیرە گەورەیان ناوی (جان پۆڵات) بووە واتە گیانی پۆڵایین بە تێپەڕبوونی کات و تێکەڵاویان لەگەڵ عەرەبدا ناوەکەیان بووە بە جونبڵات.
کەمال جونبڵات یەکێکە لە سیاسیە گرنگەکانی سەدەی بیستەم لە وڵاتی لوبناندا کە ڕێکخەری چەند پارت و ڕێکخراوی سیاسی بووە چەندین پله و پۆستی حکومیشی بەڕێوە بردووە، سەرەڕای ئەوەی دوای مردنی مامی سەرپەرشتی بنەماڵەی جونبڵاتی کەوتووەتە ئەستۆ، لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلولیشدا جگە لەوەی پشتیوانی تەواوی کوردانی لوبنانی بۆ شۆڕش دەربڕیووە چەند جارێکیش چاوی بەسەرکردایەتی شۆڕشی ئەیلول کەوتووە لەوانەش سەردانی تایبەتی بۆ لای (مەلا مستەفا بارزانی).
لە ڕێکەوتی (16-3-1977) لەلایەن دەزگای هەواڵگری سووری و ڕژێمی بەعسی سووریەوە بە ئۆتۆمبێلێک کە تابلۆی ئێراقی هەڵگرتبوو لەگەڵ دووان لە هاوەڵەکانیدا تیرۆر دەکرێن، دوا بە دوای تیرۆر کردنەکەشی پشێویەکی زۆر دەکەوێتە نێوان بنەماڵەکەیان و کریستیانەکانی ناوچەکەوە کە زۆربەیان سەر بە حیزبی بەعس بوون لە ئەنجامدا (144) کریستیان دەکوژرێت و چەندین کوردیش.
سێیەم: کچە چالاکوان (حەنان عوسمان) یەکێکە لە کچە چالاکوانەکانی کوردی لوبنان کە بە شێوەیەکی زۆر کارا لە هەوڵی کۆکردنەوەی دەنگی کوردەکانی لوبناندایە، لە نوێترین هەوڵیشیدا بۆچوونە ناو کایەی سیاسی و بەشداری کردنی کورد لە سیاسەتی ئەو وڵاتەدا خۆ کاندیدکردنی بوو بۆ هەڵبژاردنە پەڕڵەمانییەکەی ساڵی 2018 لەسەر لیستی (صوت الناس) دەنگی گەل هەر چەندە نەیتوانی دەنگی تەواو بهێنێت بۆچوونە ناو پەڕڵەمان بەڵام بە هەوڵێکی بوێرانە ئەژمار کرا کە بۆ یەکەم جار کوردێک بەناوی کوردەکانەوە و بۆ داواکردنی مافی کورد خۆی کاندید بکات.

پارت و ڕێکخراوە کوردییەکانی لوبنان
کوردەکانی لوبنان وەک سەرجەم هاووڵاتیانی لوبنان دابەشی سەر پارت و لایەنە سیاسییەکانی ئەو وڵاتە بوونە بەڵام زیاترینیان لە پارتە سوننی مەزهەبەکانەوە نزیکن، لە کۆتایی ساڵی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا چەند هەوڵێکیان داوە کە پارت و ڕێکخراوی خۆیان هەبێت کە بتوانن چالاکی و کارەکانی خۆیانی تیادا ڕێکبخەن، لەو پێناوەشدا چەند پارت و ڕێکخراوێکیان درووستکردووە کە لێرەدا ئاماژە بە ناوەکانیان دەدەین:
1- پارتی وەلائی نیشتمانی
2- حزب ڕزگاری الکردی
3- کۆمەڵەی خێرخوازی کوردەکانی لوبنان
4- جمعیە صلاح الدین الخیریە الکردیە
5- (رابطە) نوروز الثقافیە – الاجتماعیە
ئەمە دیارترین ئەو پارت و ڕێکخراوانەیە کە کوردەکانی لوبنان هەیانە .

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین کە کوردەکانی لوبنان لە ڕووی ئایینداریەوە زۆربەیان موسوڵمانی سوننە مەزهەبن، وە بەشێکیان شیعە مەزهەبن، هەروەها کریستیان و دروزیشیان هەیە، درووزەکان لە بیروباوەڕەوە زیاتر لە بیرو ڕای کوردە کاکەییەکانەوە نزیکن.[1]

سەرچاوەکان:
1- شەرەفنامە شەرەف خانی بەدلیس
2- کورد و کوردستان محەمەد ئەمین زەکی
3- خلاصە الاثر المؤرخ العربی محمد امین المحبی
4- تراجم علما و طرابلس عبدالله حبیب نوفل
5- اکراد لبنان وسووریا ادیب المعوض
6- صورە الارض ابن حوقل
7- چاوپێکەوتن لەگەڵ بەڕێز (مەریوان کەریم ئاغای هەمەوەند)