چوارچێوەی هاوئاهەنگی: گەڕانەوە بۆ عەقڵی دەوڵەتداری!
د. عادل باخەوانعادل باخەوان
سەرەتا
لە 10ی ئۆکتۆبەری 2021وە تاوەکو ساتەوەختی کشانەوەی سەدرییەکان لە پەڕڵەمان، چوارچێوەی هاوئاهەنگی سەرقاڵی بیناکردنی وتاری دەستێوەردانی وڵاتانی کەنداو، تورکیا، ئەوروپا و ئەمریکا بوو. ئامانجی ئەم وتارە بریتیبوو لە کێشانی وێنەی سەدر و هاوپەیمانەکانی وەک بەکارهێنراوێک لەلایەن هێزە دەرەکییەکانەوە لەپێناوی کۆمەڵێک ئامانجی نائێراقیدا.
لەنێو ئەم وتارەدا، وێنەی سەدر وەک وێنەی ناهۆشیارێک دەخرایە سەر شانۆکان کە لە ڕێگەیەوە هەژموونی شیعە بەسەر ئێراقدا نەک هەر کاڵدەکاتەوە، بەڵکوو بەرەو کۆتاییش دەچێت. سەدری هاوپەیمانی کورد و سوننە، سەدری بێ ئەکتەرەکانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی، یەکسان دەکرا بە سەدرێکی لاواز لە بەردەم کورد و سوننە لەلایەک و وڵاتانی کەنداو و ڕۆژاوادا لەلایەکی دیکەوە. بەڵام پاش کشانەوەی سەدر، ئیدی کۆتایی بەم وتارە دێت و وتارێکی دیکەی بیناکراو لەسەر عەقڵی دەوڵەت بینادەکرێت.
ڕەهەندەکانی ئەم وتارە چین؟ چۆن خۆی مانیفێست دەکات؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ دوژمنە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی دوێنێدا دەکات؟ بە دیوێکی دیکەدا، چۆن ئەمریکا و ئەوروپا و کەنداو لەگەڵ ئەم وتارە نوێیەدا مامەڵەدەکەن. هەوڵدەدەم لەم وتارە کوورتەدا لەسەر ئەم پرسیارانە ڕابوەستم.
کرانەوەی دەرگە گەورەکە
لەنێو کێڵگەی سیاسیی شیعیدا دوو بلۆکی سەرەکی هەن. بلۆکێکی شۆڕشگێڕ و بلۆکێکی عەقڵانی. بلۆکی یەکەم سەماحەتی سەید موقتەدا سەدر نوێنەرایەتی دەکات و بلۆکی دووەمیش نووری مالیکی و هاوڕێکانی گوزارشتی لێدەکەن، جیاوازی لەنێوان ئەم دوو بلۆکەدا لە چەندین ئاستدایە، بەڵام هەرە سەرەکییەکەیان بریتییە لە سرووشتی ئەو دوو جیهانبینییەی کە ئەم دوو بلۆکە دەجوڵێنێت.
سەماحەتی سەید هەموو شتێکی دەوێت و ئامادەی هیچ جۆرە دانووستاندنێک نییە لەسەر ئەو هەموو شتە و ئەویتری تەنیا وەک تەواوکەرێک بۆ خواست و پڕۆژەکانی خۆی دەوێت. چوارچێوەی هاوئاهەنگی، بە عەقڵە پراگماتیکییەکەیەوە لەگەڵ دنیادا مامەڵەدەکات و هەناسەیەکی یەکجار درێژی هەیە لە ئیدارەکردنی پەیوەندییەکانی هێزدا.
ئەمە یەکێکە لەو ڕەگەزە هەرە گرنگانەی کە دیمەنی ئێستا و ئێرەی ئێراقی سیاسی پێکدەهێنن: هەناسەی کوورتی سەدر لە ئیدارەکردنی پەیوەندییەکانی هێزدا، وایکرد کە دەرگەیەکی یەکجار گەورە بۆ چوارچێوەی هاوئاهەنگی بکرێتەوە بۆ پێکهێنانی حکومەت.
لە هەمان کاتدا، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریکا و ئەوروپا بەتایبەتی، پاش ساڵێک لە پشێویی دوا هەڵبژاردنەکان، دەیانویست هەرچۆنێک بووە ئێراق سەقامگیر بکرێت.
لە چوارچێوەی جەنگی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا و بەرزبوونەوەی یەکجار زۆری نرخی نەوت، خواستی سەقامگیری لە عێرقدا لای وڵاتانی سیستمی جیهانی، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەرزتر دەبووەوە و چەندین جار و لە چەندین کۆبوونەوەدا من ئەمەم لێ بێستوون و تەنانەت ئامادەش بوون لەسەر چەندین پرەنسیپی دیکەی گرنگ دانووستاندن بکەن، بە مەرجێک دەرەنجامەکەی سەقامگیریی ئێراقی لێبکەوێتەوە.
لە ئاستێکی دیکەدا، ئەم وڵاتانە تەواو هۆشیارن بەوەی کە ڕێککەوتن لەگەڵ چوارچێوەی هاوئاهەنگیدا، کۆتایی بە زۆر شت دەهێنێت، لەوانە پەلامارەکانی سەر ناوچەی سەوز، پەلاماری بنکەی سەربازیی حەریر، پەلاماری بنکەی عەین ئەسەد، پەلاماردانی هەولێر، پەلاماردانی وڵاتانی کەنداو. بێگومان هەر یەکێک لەمانەش بایەخی تایبەتی بۆ ئەوان هەیە.
سوودانی وەک بژارەیەکی پراگماتیک
بۆچوونە نێو ئەم مێژووە نوێیەوە، چوارچێوەی هاوئاهەنگی دەبوو کەسایەتییەک بۆ پۆستی سەرۆکایەتیی حکومەت بەربژێربکات کە کۆکەرەوە بێت و کەمترین گومانی لەسەر بێت و لە کەمترین ئاستدا بەر هەستیاریی ئەوانی دیکە بکەوێت.
لێرەوە محەمەد شیاع سوودانی عەقلانیترین بڕیارە کە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا چوارچێوەی هاوئاهەنگی دابێتی، چونکە سەرەڕای بەشداریی لە چەندین حکومەتدا، بەڵام کەسایەتییەکی مشتومڕکەری نییە، نە لای سوننە، نە لای کورد، نە لای شیعە، نە لای وڵاتانی کەنداو، نە لای وڵاتانی ڕۆژاوا.
لای سوننە، چونکە نە لە دوور و نە لە نزیک پەیوەندیی نییە بەو تراژیدیایانەی کە لە 2003وە بەسەر پێکهاتەی سوننە لە ئێراقدا هاتووە.
لای کورد، چونکە هیچ ڕۆڵێکی سەرەکیی نەبووە لەو گرفتانەی کە لەنێوان هەولێر و بەغداا درووستبوون: نەوت و غاز، کەرکووک، ناوچە جێناکۆکەکان، پێگەی پێشمەرگە و بڕینی مووچە.
لای شیعە، چونکە بەشێک نەبووە لە ململانێ خوێناوییەکانی نێوان ڕەوتی سەدری و ڕکابەرەکانی و لای مەرجەعییەت و ئێرانیش ڤیتۆی لەسەر نییە.
لای کەنداو، چونکە نە ڕاستەوخۆ و نە ناڕاستەوخۆ بەرپرس نییە لەو هێرشانەی کە لە ئێراقەوە کراونەتە سەر سعودیە و ئیمارات.
لای ڕۆژاواش، سوودانی ئەکتەرێکی نەناسراوە و خواستی مامەڵەکردن لەگەڵیدا و تاقیکردنەوەی بەڕوونی تێبینی دەکرێت و سەردانی باڵیۆزەکان و تەلەفۆن و بانگهێشتنامەکانیش ئەمە دەردەخەن.
دوو مۆدێلی مامەڵەکردنی ڕۆژاوایی لەگەڵ سوودانیدا
لە ساتەوەختی دەستنیشانکردنییەوە وەک سەرۆکوەزیران، ئێمە تێبینیی دوو مۆدێلی سەرەکی لە مامەڵەکردن لەگەڵ سوودانیدا دەبینین. مۆدێلێکی ئەمریکی و مۆدێلێکی فەرەنسی و هەر یەکێک لەم دوو مۆدێلەش گوزارشت لە دوو ستراتیژیی جیاواز دەکەن.
لە مۆدێلی ئەمەریکیدا، هەست بە کاڵبوونەوەی ڕۆڵی ڕاستەوخۆی کۆشکی سپی دەکەین و لەبەرانبەریشدا تێبینی بەناوەندکردنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریکی دەکەین. ئێمە چیدی مانگی جارێک برێت مەکگۆرکێک نابینین، بەناوی سەرۆکی ئەمریکاوە سەردانی ئێراق بکات و لەگەڵ یەک بەیەکی ئەکتەرە باڵاکاندا کۆببێتەوە. ئەوەی دەیبینین باڵیۆزی ئەمریکایە کە لە ماوەیەکی کوورتدا سێ جار لەگەڵ سوودانیدا کۆبووەتەوە و پێکەوە سەرقاڵی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان واشنتۆن و بەغدان و پاش ئەم ڕێکخستنەوانەش و بەپێی هەموو پێشبینییەکان، ڕۆمانۆڤسکی بانگهێشتنامەیەک بۆ سەردانی ئەمریکا و کۆشکی سپی بە سوودانی دەگەیێنێت.
بەڵام لە مۆدێلی فەرەنسیدا تێبینی ئەوە دەکەین کە کۆشکی ئێلیزێ خواستی پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ و بەهێز و کارای لەگەڵ حکومەتەکەی سوودانیدا هەیە و نوێنەری تایبەتی سەرۆک ماکرۆنیش سەردانی بەغدای کرد و بەدەستی خۆی بانگهێشتنامەی فەڕمیبە خودی سوودانی گەیاند. ئەم بانگهێشتنامەیە واتە پێشوازیکردن لە سوودانی لە کۆشکی ئێلیزێ لەلایەن خودی سەرۆک ماکرۆنەوە، بەپێی هەموو پرۆتۆکۆڵە فەرمییەکانی کۆماری فەرەنسا. لەوەش زیاتر، باس لەوە دەکرێت کە تەنانەت خودی سەرۆک ماکرۆنیش سەرلەنوێ سەردانی ئێراق بکاتەوە!
پرسیارە سەرەکییەکە ئەوەیە کە بەڕێز سوودانی چۆن لەگەڵ ئەم مۆدێلە فەرەنسییەدا مامەڵە دەکات؟ هێندەی من ئاگاداربم، سوودانی خواستێکی بەهێزی هەیە بۆ وەڵامێکی ئەرێنی، بەڵام هەموومان دەزانین خواستی بەهێز بەس نییە و بەبێ بوونی تیمێکی کارا بۆ دانانی ستراتیژییەتێکی تۆکمەی مامەڵەکردن، ئێراق ناتوانێت وەک پێویست کەڵک لەم دەستپێشخەرییە فەرەنسییە ببینێت.
کۆتایی
ئێستا بەڕاستی چی ڕوودەدات؟
لە 2003وە تاوەکو 2019 ئێراق لەلایەن ئیدارەیەکی هاوبەشی ئەمریکی-ئێرانییەوە بەڕێوەدەبرا. لە 2019دا، دۆناڵد ترەمپ کۆتایی بەم ئیدارە هاوبەشە هێنا.
ئەم بڕیارەی دۆناڵد ترەمپ ئێراقی ڕووبەڕووی گرفتی زۆر گەورە کردەوە و خراپترینیان بریتی بوو لەوەی کە چیدی ئێراقییەکان نەتوانن ئیدارەی دەوڵەتەکەیان بدەن. لەنێوان 2019 و 2022دا، حکومەتەکەی عادل عەبدولمەهدی هەڵوەشایەوە، 600 کەس لە بزووتنەوەی ناڕەزایی کوژران، حکومەتە کاتییەکەی کازمی درووستبوو کە نەیتوانی هیچ یەکێک لە گرفتەکانی ئێراق چارەسەر بکات، هەڵبژاردن کرا و تاوەکو ساڵێک حکومەت درووست نەبوو، لە 29ی مانگی هەشتدا، ئێراق لە لێواری جەنگێکی براکوژی نزیکبووەوە...
بەڵام ئەو مامەڵەیەی کە ئێستا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەگەڵ حکومەتەکەی سوودانیدا دەیکات، لە ئاستێکی دیکەدا و بەشێوەیەکی دیکە، گەڕانەوەیەکی بابەتییانەیە بۆ هەمان ئیدارەی هاوبەشی نێوان واشنتۆن و تاران بۆ کاروباری ئێراقی و ڕەنگە ئەمەش ڕێگە بدات بۆ ماوەیەکی دیکە و تاوەکو سەرهەڵدانی قەیرانێکی دیکە، تەمەنی سەقامگیریی دەوڵەت لە ئێراقدا درێژببێتەوە.
گەر ئەم سیناریۆیە سەربگرێت، ئیدی ئەو وەهمە کۆتاییدێت کە حکومەتێکی ئێراقی دۆستی ڕۆژاوا، دەتوانێت هەژموونی ئێرانی لە ناوچەکەدا لە قاڵب بدات. لە قاڵبدانی هەژموونی ئێرانی لەلایەن حکومەتێکی ئێراقییەوە نەک هەر بەدی نایەت، بەڵکوو دەکرێت ببێتە سەرەتای هەڵوەشانەوەی ئێراقیش وەک دەوڵەت!
ئێراقێکی ئەمریکی پەتی یان ئێراقێکی ئێرانی پەتی مومکین نییە؟ بۆئەوەی بتوانێت بەردەوام بێت، ئێراق دەبێت لە یەک کاتدا هەم ئەمریکی بێت و هەم ئێرانیش. [1]