لاچین، هەوڵێکی تری سەربەخۆیی کوردستان
ئامادەکردنی: بۆردی ئەکادیمی ناوەندی چاوی کورد

$کوورتەیەک لەبارەی جوگرافیا$
قەوقاز ناوچەیەکی شاخاوییە، دەکەوێتە سنووری نێوان ئاسیا و ئەوروپا. ناوچەی سێگۆشەی نێوان ڕووسیا و ئێران و تورکیایە. لەخۆرهەڵات و باکووری خۆرهەڵاتەوە بەدەریای خەزەر دەور دراوە، لەخۆراوایشەوە دەریای ڕەش لە باشوور و خۆرهەڵاتیشەوە، کوردستانی خۆرهەڵات و کوردستانی باکووری ژێردەستەی ئێران و تورکیا دەبنە سنووری.
ناوچەکە شاخاویە و بەرزترین لووتکەی شاخی “چیای ئەلبورز”ە. ئاو وهەواکەی لە هاویندا مامناوەند و لەزستاندا ساردە. ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بەسامانی سەرزەوی و ژێرزەوی.
بە شێوەیەکی چڕ ڕەزو میوە و باخی هەیە. ڕووبەرێکی فراوان لەوەڕگای هەیە، ژمارەیەک ڕووباری بەناوبانگی تێدایە لەوانە “ڕووباری ئاراس” و”کۆرا”.
بەدرێژایی مێژوو مرۆڤ لەو ناوچەیە ژیاوە، لەئەشکەوتێکی نزیکی گوندی “ئەرینی” ناوچەی قەوقاز، پێڵاوێکی لەچەرم درووستکراو دۆزرایەوە، کە بە یەکەم پێلاو دادەنرێت کە مرۆڤ درووستی کردبێت، کە لە پێستەی گا درووستکراوە و، دەگەڕێتەوە بۆ هەزارەی چوارەمی پێش زاین، ناونراوە” چاروخ”.

$دیارترین شارەکان$
دیارترین شارەکانی ئەو بەشەی کوردستان: لاچین کەبووە پایتەختی کۆمارەکە و لەوێوە سەربەخۆیی ڕاگەیەنرا، قوبادلی، گوڵبەجار. لە ئێستادا بەهەرێمی (ناگۆرنۆ کاراباگ) ناسراوە.

$کورد لە قەوقاز$
سەرۆکی (وەکیل مستەفایێف) سەرۆکی کۆماری لاچین، سەبارەت بە مێژووی کورد لەقەوقاز دەڵێت: بوونی کورد لە قەوقاز هەبوونێکی مێژووییە، بەڕادەی خودی مێژووەکە کۆنە، یەکەم کۆچی کورد بۆ قەوقاز لە سەردەمی میدییەکاندا بووە، ئەو دەم بەشێک لەمادەکان بەباشووری دەریای قەزوینەوە، بەرەو ناوچەی کەرەباگی ئێستا کۆچیان کرد. ئەوان پەیوەندییان کرد بەو کوردانەی ترەوە کە لە شاخەکانی زاگرۆس دەژیان. ئەوان بەو کۆچەیان ناوکی نەتەوەی کوردی ئێستایان پێکهێنا. لە دوای سەرکەوتنی مادەکان بەسەر ئاشوردا، بە کوردستانی قەوقاز دەگوترا میدیای بچووک.
هەروەها دەڵێت: بیروڕایەکیش هەیە لەسەر ئەوەی زەردەشتیش هەر لەو ناوچەیە لەدایکبووە.
لە دوای ڕووخاندی ئیمپراتۆریەتی میدیا، کوردستان بەگشتی کەوتە ژێردەستی فارسەکان. بەدەرکەوتنی ڕۆمانەکانیش، کوردستان بووە ستەیجی ململانێی نێوان فارس و ڕۆمان. بەڵام لە ڕووی کردەییەوە، دەستەڵاتی داگیرکەر ڕاستەوخۆ نەبوو، بەڵکوو بەناڕاستەوخۆ حوکمی کوردستانیان کردووە.
لە کاتی بڵاوبوونەوەی ئیسلام، ناوچە کوردییەکان دووچاری چەندین نەهامەتی بوون، بەتایبەت لە هەردوو سەردەمی ئەمەوی و عەباسیدا. لە ئەنجامیشدا چەندین شۆڕش و ڕاپەڕین لە دژی ئەو دوو دەستەڵاتە سەریان هەڵدا، کەبەناوبانگترینیان شۆڕشی (بابەکی خوڕەمی) بوو. کەعەباسییەکان توانییان بە شێوەیەک لەشێوەکان لەناوی بەرن.
لەنێوان ساڵانی 951-1199 دەوڵەتی (شاهدادیەکان) درووستبوو، کە عەرەبەکان بە (شەدادییەکان) ناوی دەبەن. ئەو دەوڵەتە لەسەدەستی (محەمەد کوڕی شاە داد) پێکهات و لەنێوان دەریان کورە و ئاراس حوکمی دەکرد. دەوڵەتەکە لە دژی پادشاکانی ئەرمینیا بوو بەهاوپەیمانیڕۆمە بێزەنتییەکان، بەڵام هێندەی نەبرد کەوت بەرهێرشی دێلەمییەکان و پاشان تورکە سەلجوقییەکان توانییان لەناوی بەرن.
لەوە بەدواوە، کوردستانی قەوقاز، بووەتە ستەیجی ململانێی نێوان عوسمان و سەفەوییەکان، لە ڕووی ڕووبەریشەوە کوردستان بەرتەسکتر بووەوە، تاکوو وای لێهات چەند ناوچەیەکی کەمی مایەوە، کەبریتی بوو لە: ناگۆرنی کەرەباگ، گوڵبەجار، کوباتلی، زەنگلیان، کارکۆشلاک، کوڕەحاجی، نەخش جوان…هتد.

$سایکس بیکۆ و شۆڕش بەلشەفی$
ئەم دۆخە بەردەوام بوو تاکوو سەرهەڵدانی ڕێککەتنی شومی سایکس بیکۆ. لەو سەردەمەدا بەشی زۆری باکووری کوردستان و قەوقاز، کەوتە دەستی ڕووسیا، بەڵام لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەر، ڕووسەکان کشانەوە، تەنیا کوردستانی قەوقازیان لەدەستدا مایەوە.
(حسێن حاجیێف) یەکێک بوو لەهاوڕێ نزیکەکانی لینین، هەر لە سەرەتای شۆڕشی بەلشەفییەوە هاوڕێی بوو، ئەوەش وای کرد بتوانێت کوردستانی سوور لە ساڵی 1923دا درووست بکات. بە هەمان هۆیشەوە لینین بایەخی بە کورد دا، ئەوەش لە نامەکانی نێوان لینین و (شێخ مەحمود حەفید) ەوە دەردەکەوێت.
لینین بڕی 33 ملیۆن ڕۆبڵی تەرخانکرد بۆ پەرەپێدانی کورستانی سوور، هاوکات دەیشی ویست (مستەفا کەمال ئەتاتورک) بهێنێتە ڕیزی خۆیەوە، ئەمەش وای لێکرد کوردستانی سوور بلکێنێت بە ئازەربایجانەوە.
لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا، ئەو کۆمارە کۆرپەیە ساڵی 1929 لەسەردەستی ستالین هەرەسی هێنا.

$نەهامەتی کوردەکان لەسەردەستی ستالین$
لەو دەمەدا سەدان هەزار کورد ئاوارە و دەربەدەر کران. بەتانوپۆی سۆڤیەتدا بڵاوکرانەوە. سەدان هەزار کەسیشیان بە هۆی بارودۆخی ناهەموارەوە لەناوچوون.
ساڵی 1930 ئیدارەیەکی فراوان بۆ کورد درووستکرا، بەڵام سەرلەنوێ ستالین کەوتەوە وێزەی کورد، ساڵی 1944 سەدان هەزار کوردی لەناوبرد بەبیانوی ئەوەی نەژادیان ئارییە و هاوکاری ئەڵمانە ئاریاییەکان دەکەن.
دۆخەکە بەم جۆرە مایەوە تاکوو (گۆرباتچۆف) سیستەمی (پیرۆسترۆیکا) ی ڕاگەیاند، لە ئەنجامیشدا کۆمارەکانی یەکێتی سۆڤییەت لێکهەڵوەشاندنەوە.. کوردەکانیش سەرلەنوێ (کوردستانی سوور) یان دامەزراندەوە، ساڵی 1992 لە (لاچین) ەوە ئەو کۆمارەیان ڕاگەیاند، بەڵام کەمتر لەساڵێک تەمەنی کرد، بە هۆی ململانێی ناوخۆییەوە کۆتایی بەو کۆمارەش هات.
(وەکیل مستەفایێف) لەمیانەی ئاماژەدان بە ژیانی خۆی، باسی بەشێک لەنەهامەتییەکانی کوردەکانی قەوقاز دەکات.
ئەو دەڵێت: لە #20-06-1936# لە پایتەختی سەمەرقەند لەدایکبووم. برایەکی دایکم هەبوو، ئەفسەر بوو لە (کەی.جی. بی) ئەو سەرپەرشتی ئێمەی کردوو، منیشی بردە ڕیزەکانی سوپای سۆڤیەتەوە. خۆم ئارەزووم لەوەبوو لە هێزی ئاسمانیدا خزمەت بکەم. بەڵام ئەوان قبووڵیان نەکردم و لەتۆپخانە دایاننام.
بەشداری جەنگی مەجەڕم کردو، پلەکەم بەرزکرایەوە بۆ نەقیب، شانبەشانی ژیانی سەربازی، خوێندم و بڕوانامەم لەیاسادا بەدەستهێنا.
لەوماوەیەدا پتر لەجارێک دەستگیر کرام، دواجار هەڵاتم بۆ ئەرمینیا و لەنێو کوردەکاندا خۆم حەشاردا، تاکوو لە لایەن سۆڤیەتەوە بڕیاری لێبوردنم بۆ دەرکرا. لەو ماوەیەدا دوو پەرتووکم نووسی، یەکەمیان دەربارەی مێژووی کورد بەگشتی، دووەمیشیان دەربارەی مێژووی کورد لە قەوقاز.

$بەڵێنی ڕووسیا بۆ سەربەخۆیی کوردستان$
ئەو کە سەرۆکی کۆماری لاچینی کوردییە، دەنووسێت: پاش ماوەیەکی کەم لە هەرەسی یەکێتی سۆڤییەت، بەرپرسانی باڵای دەوڵەتی ڕووسیا بانگیان کردم.
سەرچاوەکان دەڵێن: بەرپرسانی باڵای ڕووسیا بە (وەکیل مستەفاییف) یان ڕاگەیاندووە کە ڕووسیا پاڵپشتی کوردەکانی لاچین دەەکات ئەگەر بیانەوێت دەوڵەتێک درووست بکەن، دەوڵەتێک کە ناوچەکانی لاچین و کۆباتلی و گوڵیجار بگرێتەوە. واتە هەمان ئەو ناوچانەی کە پێشتر (کۆماری کوردستانی سوور) ی لەسەر دامەزرابوو.
هەروەها بەرپرسانی ڕووسیا جەخت لەوە دەکەنەوە کە لەگەڵ بەرپرسانی ئەرمەندا ئەو باسەیان تاوتوێ کردووە و، بەڵێنی هاوکاری ئەرمینیاشیان بۆ کۆمارەکە وەرگرتووە.واتە کۆمارێکی کوردی لە قەوقاز درووست بکرێت.

$هۆکارەکانی پشتیوانی کردنی ڕووسیا لەسەربەخۆیی کوردستان$
ئەوان لەدورستکردنی ئەو کۆمارەدا ڕەچاوی فاکتەرە سیاسی و ستراتیژییەکان دەکەن، نەک تەنیا لە ڕووی هاوسۆزییەوە بۆ کێشەی کورد، بەڵکوو ئەوان پێیان وایە کۆمارەکە دەبێتە گوزەرگایەکی ئارام لەنێوان ئەرمینیا و کارەباگ وخاکی کوردستانیش لەو ناوچەیەدا دەبێتە تاکە پردی نێوان هەرێمی کارەباگ و ئەرمینیا.
هاوکات کۆمارە کوردییەکە لەژێر هەژموونی ڕووسیادا دەبێت و خاوەنی پەیوەندییەکی زۆرباش دەبێت لەگەڵ مۆسکۆدا. ئەوەش دەبێتە بەربەستێکی بەهێز بۆ سڵەماندنەوەی ئازەربایجان و تورکیا کە هێزیان کۆکردبووەوە بۆ چاوترساندنی ئەرمینیا. لە هەمان کاتدا، کۆمارە کوردییەکە ڕێگە دەدات بەوەی ڕووسیا هێزەکانی خۆی لە خاکەکەیدا بڵاوبکاتەوە، ئەوەش بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا و پاراستنی ئاساییشی دانیشتووانی کوردی ناوچەکە.
کوردەکان ئەو بەڵێنانەیان بەجیدی وەرگرت، چالاکوانەکان دەستیان کردە خۆئامادەکردن و ئامادەکردنی خەڵکی ناوچەی “لاچین” لە پێناوی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کوردستاندا. حکومەتی ئازەر هەستی بەمەترسی ئەو جموجوڵانەکرد، ڕاستەوخۆ کەوتەخۆی بۆ لەباربردنی هەوڵەکە، ئەویش لە ڕێگەی درووستکردنی چەندین یەکەی بەرەنگاربوونەوەی پڕوپاگەندە و هەندێک جاشی کوردەوە کەسەربە حکومەتی ئازەر بوون. ئەرکی ئەمانە ئەوەبوو پڕوپاگەندەیان بڵاودەکردەوە بۆ ساردکردنەوەی خەڵک لەسەربەخۆیی.

$ڕۆڵی شەرمەزارانەی کوردە جاشەکان لە لاچین$
ئەم گرووپانە شاربەشار دەگەڕان و، کوردەکانیان دەترساند لەوەی چارەنووسێکی ڕەش چاوەڕێیان دەکات ئەگەر بەردەوام بن لەکارکردن بۆ سەربەخۆیی.
یەکێکی تر لەو کۆسپانەی هاتنە سەر ڕێی پڕۆسەکە، بریتی بوو لە قەناعەتکردن بەزۆرترینی دانیشتووانی ناوچە کوردییەکان تاکوو لە پڕۆسەکەدا بەشداری بکەن. ئەو ڕۆشنبیرانەی سەرقاڵی هەوڵدان بوون بۆ سەربەخۆیی، ناڕەحەتییەکی زۆریان هاتە ڕێگە تاکوو بتوانن قەناعەت بە خەڵک بکەن مل بدەن بەسەربەخۆیی!.
ئەوان لەم پڕۆسەیەدا بەرەوڕووی ئەو کوردانە بوونەوە کە ماوەی چەندین ساڵ حکومەتی ئازەربایجان مێشکی شۆردبوونەوە و، شوناسی نەتەوەییان لەدەستدابوو.
تەنانەت ناچارکرابوون بە زمانی ئازەری بدوێن نەک بە کوردی. هەورەها ئازەرییەکان کاریان لەسەر ژێیی ئایینیش کرد، بەحوکمی ئەوەی ئەوان لەگەڵ کوردەکان هەردوولایان موسوڵمانن، بەڵام ئەرمەنەکان کریستیانن! بۆیە وایان بڵاوکردەوە کە جیابوونەوە لەئازەربایجان گوناهێکە لێخۆش بوونی ئەستەمە!.
لە لایەکی تریشەوە، هەندێک کەسایەتی کورد کەبوونە جاشی گەورە، وەک (ئەسکەندەر حەمیدۆف) کە کوردێکە و سەربەهۆزی کۆڵانییەو، پێشتر جێگری وەزیری ناوخۆی ئازەربایجان بوو. ئەم پیاوە هەستا بەدرووستکردنی حیزبێک بە ناوی (گورگە خۆڵەمێشییەکان) ئەو پارتە، پارتێکی ڕەگەزپەرستی ئازەری بوو. بەتوندی بانگەشەی بۆ نەتەوەی تورک دەکرد.
هەڵوێستی ئەم جاشە، هەڵوێستەکانی (عیسمەت ئینۆنۆ) مان بیر دێنێتەوە، کە ئەویش کوردبوو، بەڵام بووبە سەرمەشقی سەرکوتکردنی شۆڕشەکانی نەتەوەکەی خۆی لە تورکیادا. ئەو لەتورکەکان زیاتر خۆی بەتورک دەزانی. هەروەها (تەها یاسین ڕەمەزان) کە لە ئێراقدا لە دژی نەتەوەکەی خۆی ڕۆژێک لە ڕۆژان کەمتەرخەمی نەکرد و، دەستی هەبوو لە بۆردومانکردنی نەتەوەکەی خۆی بەچەکی کیمیایی!.
هاوکات دەوڵەتی ئێرانیش دەستی کردە هەڕەشەکردن لە ئەرمینیا ئەگەر بێتو هاوکاری پڕۆسەی سەربەخۆیی لاچین بکات. ئەرمەنەکانیش پێیان وابوو ئێران تاکە دەروازەی ژیان و مانەوەیانە. لە لایەکی تریشەوە، سوپای تورکیا و ئازەربایجان خۆیان بۆ پەلاماردانی ئەرمینیا ئامادەکردبوو.

$ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کوردستان$
سەرباری هەموو ئەو ڕێگرییانە، لە مانگی مایۆی ساڵی 1992 بە شێوەیەکی فەرمی سەربەخۆیی (کۆماری لاچینی کوردی) ڕاگەیەنرا. لە دوای دوومانگ لەڕاگەیاندنی سەربەخۆیی، بڕیاری درووستکردنی حکومەت درا. لەو کاتانەشدا بەردەوام میدیاکانی ڕووسیا باسیان لەوە دەکرد کە کوردەکان توانیویانە ئازەرەکان لەخاکی خۆیان دەربکەن و کۆمارێک بۆ خۆیان درووست بکەن.

$چۆنێتی ڕووخانی کۆماری لاچین$
بە هۆی ئەوەی ئەو ڕێگریانەی باس کران، هەروەها بە هۆی ئەوەی سوپای ئەرمینیا لە دژی ئازەربایجان سەرکەوتنی گەورەی تۆمارکردبوو، بەڵێنەکانی بۆ پشتیوانیکردن لە سەربەخۆیی کوردستان لەبیرکرد، ویستی زەوی زیاتر بەدەست بهێنێت، ئەوەبوو هێرشی کردە سەرناوچە کوردییەکان و لە #17-05-1992# توانی شاری لاچین پایتەختی کۆمارە کوردییەکە داگیربکات.
لە دوای ئەوەی سوپای ئەرمینیا لاچینی داگیرکرد، توانی لە #27-03-1993# دا ناوچەکانی تریش داگیربکات، سەرەتا هێرشی کردە سەر گوڵیجار، بەوجۆرە لە #22-05-1994#دا هەریەکە لە ئەرمینیا و ئازەربایجان ئاگربەستیان ڕاگەیاند. کۆماری لاچینی کوردیش هەرەسی هێنا.
لە ئەنجامی ئەو شکستەدا، سەرۆککۆماری لاچینی کوردی (دکتۆر وەکیل مستەفاییف) داوای مافی پەنابەری لە ئیتاڵیا کرد. لەوێشەوە پەرتووکێکی نووسی بە ناوی (مێژووی قەوقازیی کوردستان) . لەو پەرتووکەدا ئەم ئەزموونە تاڵەی نووسیوەتەوە کە ئێمە ئەم باسەمان لێوەرگرت.

بەداخەوە دەڵێین: هەمان مێژوو دووبارە بووەوە لەگەڵ کوردەکانی نەقشوان و گوڵیجار (کوردستانی سوور) دووبارە بووەوە کاتێک بیرۆکەی (کۆماری لاچین) یان ڕەتکردەوەو، پشتیوانی بیرۆکەی دەوڵەتێکیان بۆ خۆیان نەکرد. بەڵکوو پێیان باش بوو لەگەڵ ئازەرەکاندا بژین. بۆیە ئێستاش وەکوو پەنابەر لە ئازەربایجان دەژین.
هەمان ئەزموونی تاڵ ساڵی 1923 بەسەر کوردەکانی تورکیاشدا هات، کاتێک ئەندامە کوردەکان پەڕڵەمانی تورکیا، ئەو پێشنیارەی ئەوروپادان ڕەتکردەوە کە دەوڵەتێکی کوردی درووستبکەن لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ بەگوێرەی ڕێککەوتنی (سیڤەر) وایان پێباش بوو لەگەڵ تورکەکاندا بمێننەوە، کەچی دوای تەنیا دوو ساڵ، تورکەکان لێیان هەڵگەڕانەوە. تاکوو ئەم چرکەیەش کوردەکان باجی هەڵەی بابو باپیرانیان دەدەن کە ڕێککەوتنی سیڤەریان ڕەتکردەوە.
لەئەزموونی هەوڵدانی کوردستانی باشووریش بۆ سەربەخۆیی لە 2017دا، هەمان ئەزموونەکان بەوردەکارییەکانییانەوە دووبارە بوونەوە. [1]