هەڕەشەکانی ئێران و لەشکرکێشییەکانی تورکیا
عارف قوربانیعارف قوربانی
لە ڕابردوودا فارس و تورک وەک خاوەن دوو ئیمپراتۆریەتی گەورەی ناوچەکە (سەفەوی و عوسمانی) بەدرێژایی چەندین سەدە (کوردستانی گەورە) لەنێوانیاندا دابەشکرابوو، تا کۆتایی جەنگی جیهانیی یەکەم، خاک و گەلی کوردستان ژێردەستەی ئەم دوو دەسەڵاتە بوون و سەروەت و سامان و خوێنی کوردیان بۆ خۆیان حەڵاڵ کردبوو. بەهۆی شکستی عوسمانییەکانەوە لە جەنگ، ئەو بەشەی کوردستانی ژێر دەسەڵاتی خەلافەت دوو پارچەی دیکەی لێجیاکرایەوە و خرانەسەر سووریا و ئێراقی تازە دامەزرا و کوردستان بووە چوار بەش.
هەرچەندە ئەو دوو پارچەیەی کوردستان لەژێر حوکمی تورکەکان نەمان و بوونە پارسەنگی درووستکردنی دوو دەوڵەتی تازە دامەزراوی عەرەبەکان، بەڵام دوو دەوڵەتە تازەکەش وەک هەڵگری هەمان میرات و کو‌لتووری حوکمڕانی خەلافەتی عوسمانی درێژەیان بە چەوساندنەوەی کورد دایەوە. لاپەڕەکانی مێژووی 100 ساڵی ڕابردووی تەمەنی ئەم دوو دەوڵەتە (ئێراق و سووریا) ، سوورن بەخوێنی کورد. تورکیا و ئێرانیش وەک میراتگریی هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی لە چوارچێوە و جوگرافیایەکی تازەدا 100 ساڵە کوردستان و کوردەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان دەچەوسێننەوە.
دوای 100 ساڵ لەو دابەشکارییە، ئێستا خەریکە هاوکێشە و نەخشەی ململانێکان بە جۆرێکی دیکە دەگۆڕێن و ڕێچکەیەکیان گرتووە بەرەو گەڕانەوە بۆ سەردەمی عوسمانی و سەفەوییەکان. تورکیا ساڵانێکە بێپەردە پڕوپاگەندەی ئەوە دەکات چاوی لەوەیە هەردوو بەشە جوگرافیای کوردستانی سەر بەسووریا و ئێراق بخاتەوە ژێر ڕکێفی خۆی. بە کردەیش بۆ هەر دوو بەشەکە لەشکری سەربازیی و هێزی ئابووری و سیاسی بردووەتە ناو قووڵایی ئێراق و سووریاوە. لە هەرێمی کوردستان بە لەشکری پیادە و درووستکردنی بنکە و بارەگای سەربازیی تا قوڵاییەکی زۆر هاتووە، لە ڕێگەی درۆن و فڕۆکەی پێشکەوتوو، هەروەها بوونی گرووپی چەکداری ئاشکرا و نهێنیش دەستی گەیشتووەتە شارباژێڕ و هەورامان. هەڕەشەکانی بۆ گرتنی
شنگالشنگال و باشیک و دەشتی نەینەوا و
کەرکووککەرکووک و
خورماتووخورماتوو، لە زاری فەرماندەی سەربازیی و وەزیر و گزیرەوە سەریکردووە بۆ ئاستی سەرۆککۆمار.
ئێران سەرباری ئەوەی لە جۆری مامەڵەی لەگەڵ کوردی بەشەکانی دیکەی کوردستان، لە تورکیا جیاواز بووە. بۆ نموونە بەهۆی هاوکێشەی هەرێمایەتی لە ململانێی مەزهەبی ناوچەکە، بەدرێژای تەمەنی ململانێکانی کورد لە ئێراق تا ڕووخانی سەدام، هاوکاریی کوردی ئێراقی کردووە. لە دوای ڕووخانی سەدامیش تا کشانەوەی ئەمریکا لە ئێراق، هەوڵیداوە ئەو پەیوەندییە مێژوییەی لەگەڵ کوردی ئێراق بۆ بەهێزکردنی پێگەی شیعە لە ئێراق بەکار بەرێت. لەو کاتەشەوە کە ئێراق بۆ شیعە یەکلابووەتەوە ئێران هەڵوێستی بە و جۆرەیە کە کورد لە ئێراق بە بێ کێشە بکەوێتە ژێر هەژموونی دەسەڵاتی شیعەوە و پێیەوە بژین. ملنەدانی هەرێمی کوردستان بۆ ئەم ستراتیژە، ئێرانی خستە سەنگەری بەغداوە دژ بە کوردستان. ئەوەی ماوەی چەند ساڵی ڕابردوو لە وتاری جیاجیای ئێرانییەکاندا وەک ناڕەزایەتی بەرانبەر بە هەرێمی کوردستان گوێبیستی دەبووین کە
هەولێرهەولێر سەرچاوەی مەترسییە بۆ بەرژەوەندییەکانی ئێران، پەیوەندی بە و هاوکێشەیەوە هەبوو. بەڵام ئەوەی ئێستا ئێران دەیکات و دەیڵێت پێچەوانەی ئەو هاوکێشەیەیە، خواستەکانی ئێستای ئێران شتێکی دیکەیە.
ئەو هەڕەشانەی لەسەر زاری بەرپرسانی سەربازی ئێرانەوە چەند هەفتەیەکە بە گەرمی دووپات دەکرێنەوە بۆ هێنانی سوپای پاسداران بۆ ناو هەرێمی کوردستان کە گوایە پەیوەندی بە بوونی بنکە و بارەگای هاوپەیمانان و هێزە دژبەرەکانی ئێرانەوە هەیە، ئەمە هاوکێشەیەکی تازەیە لە ناوچەکە و بیانووی بوونی بنکەی هێزی دژبەری ئێران بۆ پەردەپۆشکردنی ستراتیژە تازەکەیە. ئەگینا بوونی بنکە و بارەگای هاوپەیمانان و حیزبەکانی ڕۆژهەڵات لە باشوور نەک نەبووەتە هەڕەشە بۆ سەر ئێران، تەنانەت نەبووەتە هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی ئێران لەناو هەرێمی کوردستانیش. بەتایبەت ئەوەی پەیوەندیی بە بوونی حیزبەکانی ڕۆژهەڵاتەوە هەیە بە درێژایی 30 ساڵی ڕابردوو بنکە و بارەگایان لەناو هەرێمی کوردستان هەبووە و چالاکیی سیاسی و ڕۆشنبیریان بەردەوام بووە و پێویستی بەوە نەبووە ئێران هەڕەشە لە هەرێمی کوردستان بکات، ئەگەر لەو چالاکییانە بەردەوام بن. لە کاتێکیشدا کە ئێستا ئێران نزیک دەبێتەوە لەوەی دەستی بگاتە چەکی ئەتۆم، چی باکی بەوەیە لە کۆیە یان زڕگوێز، یا لە هەولێر و حاجی ئۆمەران بنکەی کۆمەڵە و دیموکرات هەبن.
دەبێت هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی ورد بیر بکاتەوە لەوەی ئەو لەشکرکێشییانەی تورکیا کردوونی و بەردەوامییان هەیە، هەروەها ئەگەری هاتنی سوپای ئێرانیش، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی چی دۆخێکی نەخوازراو دەکاتەوە؟ ئایا ئێراق خاوەن هیچ سەروەرییەک نییە و دەسەڵاتی ئەوەی نەماوە تەنانەت پەنا بەرێتە بەر نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی، یا بەشێکە لەو پیلانە هەرێمایەتییە و ئامانج لە قاڵبدانی کوردە؟
هەندێک لێکدانەوە هەبوون گوایە ئەوەی لە 16 ئۆکتۆبەردا ڕوویدا، لێکگەیشتنی ئێران و تورکیایە بۆ سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی هەژموونی نێوانیان بەوەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان بەر ئێران کەوتوون و بە و پڕۆسەیە بەشەکەی خۆی کۆنترۆڵکرد، ئەوەشی مابووەوە بەشی تورکیایە و تورکیاش لەو کاتەوە بەردەوام ژمارەی بنکە و بارەگا سەربازییەکانی زیاتر دەکات، ئۆپەراسیۆنی سەربازی گەیاندە دوا خاڵی سنووری لە
پێنجوێنپێنجوێن، ئێران و ئێراقیش لێی بێدەنگ بوون و جیهانیش چاوی لە ئاستی داخستووە. بەڵام ئەگەر ئەوە دابەشکاری ڕۆڵی نێوانیان بووبێت، ئەی کەواتا بۆچی ئێستا ئێرانیش دەیەوێ لەشکرکێشی بکاتە سەر هەرێمی کوردستان؟ ئایا ئەوەی تورکیا چاوی تێبڕیوە لە شنگال و کەرکووک و نەینەوا، بەزاندنی سنووری هەژموونی ئێرانە لە ناوچەکە؟ بڕینی هیلالی شیعی و داخستنی ڕێگەکانی گەیشتنی ئێرانە بەسووریا، یان پلانێکی گەورەترە دژ بە قەوارەی هەرێمی کوردستان؟
سەرباری بوونی ناکۆکییە ستراتیژییەکانی نێوان تورکیا و ئێران و دابەشبوونیان بەسەر جەمسەرەکانی ململانێ نێودەوڵەتییەکاندا، پێدەچێت بەدوای خاڵی هاوبەش و بەرژەوەندیی هاوبەشدا بگەڕێن لە تێکچوونی هەرێمی کوردستان و نەهێشتنی ئومێد بۆ درووستبوونی قەوارەیەکی کوردی لە ڕۆژاوای کوردستان. ئێمە نازانین گفتوگۆی دەزگا هەواڵگرییەکانی چوار لایەنەی (تورکیا، سووریا، ئێراق، ئێران) چی لەبارەی کوردەوە دەڵێن. بەڵام بەدووری نازانم ئێران و تورکیا نیگەرانی ئەوەبن کە باڵاکردنی کورد و بوونە خاوەن قەوارەی کوردی لە باشوور و درووستکردنی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری لە ڕۆژاوا کە بە تێڕوانینی ئەوان دەرگەی بۆ دەستوەردانی ئەمریکا و ئەوروپا کردووەتەوە، ئۆباڵەکانی بخەنە سەر ئێراق و سووریا و پێیان وابێت ئەگەر لەژێر هەژموونی ئێران و تورکیادا بمایان، ئەو دۆخانە بۆ کورد لە ئێراق و سووریا ڕەخساون درووست نەدەبوون و چارەسەریش هەر ئەوەیە کوردی ئەم دوو پارچەیە ئەگەر نەشکرا دەستکاری سنووری ئیداری و جوگرافیا بکرێت و بلکێندرێن بە ئێران و تورکیاوە، ئەوە هەژموونی سیاسی و سەربازی تورکیا و ئێران بەسەریاندا زاڵبکرێت. بێدەنگیی ئێراق و سووریا لە بەزاندنی سنوور و پێشێلکردنی سەروەریی وڵاتەکانیان جگە لەوە هیچی دیکەی لێناخوێندرێتەوە.
گۆڕینی هەڵوێستی ئێرانیش لەو سەرەتاییانەوە کە هاوکاری حیزبەکانی باشوور بوو، بۆ ئێستا کە هەڕەشەی هێنانی هێزی سەربازی دەکات بۆ سەر هەرێمی کوردستان، هەر ئەوەمان پێدەڵێت کە تورکیا و ئێران ڕێککەوتوون لەسەر ئیدارەدانی ئەم قۆناخەی کورد. بەدوور نازانرێ مەبەستیان بێت جوگرافیای هەرێمی کوردستان بکەنە شوێنی کۆکردنەوەی هێزە کوردییەکان. دیموکرات و کۆمەڵە لە هەرێمی کوردستانن،
پەکەکەپەکەکە لە هەرێمی کوردستانە و ڕەنگە لە داهاتوودا کار بۆ ئەوەش بکەن پەیەدەش بێننە هەرێمی کوردستان. ئەگەر بۆیان بکرێت شەڕ و ناکۆکی دەخەنە نێوان هێزە کوردییەکانەوە و نەشتوانن ئەو ئامانجە بەدی بهێنن، ئەوە بە لەشکرکێشی و هێزی سەربازی خۆیان هەرێمی کوردستان دەکەنە شوێنی پاکتاوکردنی بزووتنەوەی کوردایەتیی هەموو پارچەکانی کوردستان. بۆ ئەوەی ئەمە ڕوونەدات، پێویستە عاقڵمەندانی کورد بیر و تەگبیری وردیان هەبێت.
[1]