$فڕۆکەکانی سوپای ئێراق ژەهری کیمیاییان بەسەر شاناخسێ دا باراند$
لە #21-02-1988# دا هێزى پێشمەرگەى مەڵبەندى یەک، دوو و سێ نزیکەى مانگێک لە سنوورەکانى سەرکردایەتى لە شەڕێکى بەرەیى فراوان و نابەرانبەر ڕووبەڕووى سوپاى بێ شومارى پڕچەکى نوێى ئێراق بوونەوە لە سنوورى #دۆڵە ڕووت# و دۆڵی #جافایەتی# و #مەرگە# و سەرکردایەتى .
لە 18-03-1988 دا هێزى پێشمەرگە بە پێى بڕیارى سەرکردایەتى کشانەوە بۆ سەر سنوور، دواتر هێزەکانى مەڵبەندى یەک و سێ گەڕانەوە بۆ سنوورەکانى خۆیان، تەنیا پێشمەرگەکانى مەڵبەندى دوو، بەپێی هەلومەرجى نائاسایى لەوێ مانەوە ، #تیپى 37ى شارباژێر# لە گوندى #شاناخسێ# مانەوە.
کاتژمێر 10ى بەیانى #22-03-1988# چەند فڕۆکەیەکى جەنگى ئێراق، گەیشتنە سەر ئاسمانى ناوچەکە و چەند بۆمبێکى کیمیاییان هەڵڕشت، تەنیا $ئاسۆى شێخ عارف$ فەرماندەى کەرت لە تیپى 37ى شارباژێر برینداربوو، تەواوى جەستەى ڕەش داگەڕا.
کاتژمێر 4ى ئێوارەى هەمان ڕۆژ هەشت فڕۆکەى تر لە ئاستى شاناخسێ دا نزمبوونەوە، چەند بۆمبێکى کیمیایی تریان باران بەسەر شوێنى خڕبوونەوەى پێشمەرگەکان، دەنگى بۆمبەکان کپبوون، دوکەڵێکى ڕەنگاوڕەنگى لێ بەرز دەبوەوە، ئەو دەمانە پێشمەرگەکانى #تیپى 21ى کەرکووک# ، #تیپى23 سوورداش# ، #تیپى25 خاڵخاڵان# ، #تیپى 31ى سلێمانى# ، تیپى 37 شارباژێر، #تیپى43 ئاسۆس# ، #تیپى 47 پیرەمەگرون# ، تیپى پارێزگاری و ڕاگەیاندن و ئێستگە و دارایى و کۆمەڵایەتى لەوێ بوون، هەر لەوێ دا چەند پێشمەرگەیەک شەهیدبوون، هەندێ لە بریندارەکان گوێزرانەوە بۆ نەخۆشخانەکانى #کرماشان# ، ئەسفەهان ، #تاران# ، #تەبرێز# ، لەبەر ئەوەى برینى هەندێکیان قوورس بوو، لە ڕێگا، هەر لە نەخۆشخانەکان بەدەم سوێی ئازارەوە گیانیان سپارد، جەستەى بریندارەکان ڕەش داگەڕا، هەموو ئەندامە ناسکەکەى لەشیان دەسووتایەوە، دەست و دەموچاو و جەستەیان پڕ دەبوو لە بڵق و تووشى تەنگەنەفەسى و کۆکە و بەڵغەمى زۆر دەبوون.
$لەپێناوى هاورێکانى دا دوا هەناسەى سپارد$
هەر ئەوکاتە پارچەیەکى بۆمبە کیمیاییەکە بەر دەموچاو و چەناگەى #مامۆستا حەمەڕەئوف# ى کادرى کۆمەڵایەتى تیپى 47 پیرەمەگرون کەوتبوو، پارچەیەکى تریش بەر ناوسکى، هەرلەوێدا دواهەناسەى سپارد، ئەم کادرە، مرۆڤێکى هەست ناسک و ڕووخۆش و هێمن بوو، بە وەفابوو بەرانبەر بە هاوڕێکانى، خۆشەویستى ناو جەماوەر و پێشمەرگە بوو.
#شێخ عەزیزى شەدەڵە# خەڵکى گوندى #شەدەڵە# ، پارچەیەک لە بۆمبەکە سەرى لە لەشى جیاکردەوە، لەوکاتەدا جەستەى بێ سەرى چەند هەنگاوێکى ناو لە جوڵە کەوت، لە دەفتەرەکەى بەرباخەڵی دا بەخەتى خۆى نووسیبووى، گەر هەرکەسى دواى شەهید بوونم ئەم وەسێتە بخوێنێتەوە پەیرەوى داواکەم بکات (تفەنگەکەى شانم و پارەکانى گیرفانم) پێشکەش بە یەکێتى نووسەرانى کوردستانى شاخ کردووە.
#دکتۆر هادى# ، دکتۆر و پێشمەرگەى تیپی 21ى کەرکووک بوو، پارچەیەک بەر ناوسکى کەوتبوو، هەرلەوێ دا گیانى سپارد، ئەم کادر و پزیشکە بەشداریی دەیان چالاکى و داستانى کردبوو، ژیانى دەیان پێشمەرگە و هاووڵاتى گوندەکانى لە چنگی مەرگ قوتارکردبوو، لەناو پێشمەرگەکانى تیپەکەى و ناوچەکەدا کەسایەتی خۆی هەبوو.
بەهادین پێشمەرگەى تیپى 47 پیرەمەگرون، هەر لەوێ دا گیانى سپارد .
#حەمەئەمین ساڵح# ناسراو بە#حەمەئەمینی خەجێ# ، فەرماندەى کەرتی چواری تیپی 31ی سلێمانی، خەڵکى #پێنجوێن# بوو، یەکێک بوو لە فەرماندە ئازا و جوامێر و لێهاتووە نموونەییەکان، هەستى بە بۆنى ژەهرەکە نەدەکرد، بە بەردەوامى هەموو تواناى خۆى خستبووەگەڕ بۆ قوتارکردنى بریندارانى ناو دوکەڵى ژەهرەکە لە مەرگ، ئەوانەى ئەم ڕزگارى کردن ژیان و خۆشى دواى 18 ڕۆژ بەبریندارى بەدەم ئازارى توندى برینەکانى جەستەیە وە بۆ دواجار لە #10-04-1988# چاوەکانى لێک نا. #کەمال حەمە ئەمین سڵێمان# ناسراو بە #شەهید کەمال# خەڵکى گوندى #بۆسکان# بوو، ئەم پێشمەرگەیە لەنێو تراژیدیاى گەلەکەى دا باڵاى کرد، خەمى گەورەى شەهیدەکانی دەخوارد، هەمیشە ناوى شەهیدەکانى لەسەر زاربوو، پێشمەرگەکان ناویان نا شەهید کەمال، فەرماندەى کەرت بوو، پێشمەرگە و نزیکترین هاوڕێى کاک #بەکرى حاجى سەفەر# بوو، لە شاناخسێ برینداربوو گەیاندیانە ئەسفەهان، بەڵام گازى ژەهرەکە کارى زۆرى کردبووە سەر مێشکى، لە نهۆمى سێیەمى نەخۆشخانەکەوە خۆى فڕێ دایە خوارەوە و دوا هەناسەى سپارد و شەهید بوو.
#فەرهاد محەمەد سدیق# و #فەرەیدون محەمەد سدیق# دوو برا بوون پێشمەرگەى تیپی مەڵبەندبوون، لە #22-03-1988# دا لە شاناخسێ بریندار کران لەبەر ئەوەى برینەکەى فەرهاد سەخت بوو، لە -#1988-28-03# دا لە نەخۆشخانەى تاران گیانی سپارد، لە #05-04-1988# دا فەرەیدونیش لە هەمان نەخۆشخانەدا دوا هەناسەى سپارد.
#حەمە ئەمین غەفور# ناسراو بەشوانەى خەڵکى #بیستان# ى سەربە شارەدێى #گەرمک# بوو لاى شەهید حەمەئەمینى خەجى بوو، بە بریندارى گواستیانەوە بۆ نەخۆشخانەکانى ئێران لە ڕێگا بەدەم ئازارەوە گیانى سپارد، تەرمەکەى ونبوو.
#ئامانج عەبدوڵڵا# ، پێشمەرگەى سکرتاریەت بوو، لە ژەهر باران لە شاناخسێ برینداربوو، گەیاندیانە نەخۆشخانەکانى ئێران، لەوێ گیانى سپاردبوو، لەبەر ئەوەى ناسنامەى نەبوو، تا ئێستاش هەر ئارامگاکەى ونە.
هەژار پێشمەرگەى تیپى مەڵبەندى دوو، ئەمیش تەرمەکەى و ئارامگاکەى ونە. #ئیبراهیم محەمەد# ناسراو بە#برایمى حەمەى وایەرمەن# ، پێشمەرگە بوو لەتیپى 47 پیرەمەگرون لە گەردەلولى ژەهرى کیمیایى شاناخسێدا، شەهید بوو، لەم تراژیدیایە دا 400 پێشمەرگە برینداربوون جەستەى ئەو پێشمەرگانەى ژەهرە کیمیاییەکەى بەرکەوتبوو، ڕەش داگەڕاو، بڵقى کردبوو، چاویان بەتەواوى لە بینین کەوتبوو، دڵ و مێشک و سییەکانیان لەگۆ کەوتبوو. چاوى بریندارەکان کزکز بوو، تاواى لێهات تینى تیادا نەدەما، سووتانەوە لەسەراپای لەشیان دا سەرى هەڵدەدا، بەتایبەتى شوێنى ئەندامە هەرەناسکەکانیان وەک گەڵوگون، ئازارەکانى جەستەیان بێسنوور و سامناک بوو.
هەندێکیان تووشى تەنگى هەناسە دەبوون، لەگەڵ بەڵغەمى زۆردا، تا ئێستاش هەمان کاریگەریان لەسەرە. ئەو پێشمەرگانەى گازى ئەعسابى بەرکەوتبوو تووشى هێستریایەکى توند بوون، هۆشیان لەدەست دەدا، هەندێ لەوانە جنێویان دەدا، ئێستاش بەپێ ى ڕاپۆرتى پزیشکى پسپۆرى بوارە جیاجیاکان دیاردەى کارى نەخۆشى برینى درێژخایەن لەسەر بریندارەکان ماوە، ژمارەیەکى زۆر لە بریندارەکان لەم ساڵانەدا بەهۆى کاریگەرى ژەهرەکەوە گیانیان لەدەست داوە، وەک #کامیل مەلا رەحیم# یەکێک بوو لە بریندارەکان، گازەکە تەواوى جەستەى ڕەش هەڵگەڕاندبوو، دوو مانگ لە نەخۆشخانەى ئەسفەهان لەژێر چاودێرى پزیشک دا بوو، دواى 14 ساڵ بەهۆى کاریگەرى ژەهرى کیمیاییەکەوە، لە پاییزى 2001 دا بەدەم ئازارێکى توندەوە گیانى سپارد.
$تێکچوون و داڕزانی سیکڵدانۆچکە:$
ژەهرى کیمیاییەکە، دەبێتە هۆى بەرزى ڕێژەى دووەم ئۆکسیدى کاربۆن و نزمى ڕێژەى ئۆکسجین لە خوێندا، کیمیاباران، گەورەترین زیانى لە مرۆڤى کورد و زیندەوەرى نیشتمانەکەمان داوە، لێرەدا بەڕێز د. ئەبوبەکر عوسمان نادر پسپۆڕى نەخۆشییەکانى سنگ، مامۆستاى کۆلیژى پزیشکى #زانکۆى سلێمانى# ، لەبارەى کاریگەرى ئەو ژەهرە و بۆ سەر کۆئەندامى هەناسەدان ئاماژەى بەوەکرد: ئەو چەکە کۆکوژییەى ئێراق جۆرى ژەهرى کیمیایى گازییەکەیەتى، دواى ڕژاندنى بەخێرایی تێکەڵ بەهەوا دەبێ، لەکاتى هەڵمژیندا ڕاستەوخۆ سییەکان و بۆری هەناسە ژەهراوى دەکات، کاریگەرى کیمیاییەکە بەپێى چڕى و خەستى ژەهرەکەیە، لەهەر شوێنێکدا گەر ژەهرى کیمیاییەکە بەچڕى بڵاوبێتەوە، ئەوا ڕاستەوخۆ تەواوى ئەو کەس و زیندەوارانە دەخنکێنێت، چونکە چیتر هەناسەیان پێ نادرێ، گەر ڕێژەى ژەهرەکە کەمتر بڵاوبێتەوە، ئەوا گازە ژەهرەکە تەنیا دەبێتە هۆى برینداربوون و سووتاندنى بۆرییە سەرەکیەکەى هەناسەدان و تەنانەت کار دەکاتە سەر بۆرییە باریکەکان تا بچووکترین بۆرى هەناسەدانیش دەسوتێنێت.
دواتر سیکڵدانۆچکەکانى (الحویصلات الرئویە)( Lang Aceni) کە گرنگترین بەشى هەناسەدانە لەوێوە گازى ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدى کاربۆن لەنێوان هەواى دەرەوە و خوێن ئاڵۆگۆڕ دەکەن.
هەر بۆیە تێکچوون و داڕزانى ئەو سیکڵدانۆچکانە دەبنە هۆى ئاڵۆزی و بەرزى ڕێژەى دووەم ئۆکسیدى کاربۆن و نزمى ڕێژەى ئۆکسجین لە خوێندا، ئەمەش کۆمەڵێکى زۆر کێشە و ناڕەحەتى بۆ تەندرووستى ئەو مرۆڤانە درووست دەکات، بەم شێوەیە:
1- سووتاندن و داڕزانى دیوارى بۆرییەکانى هەناسەدان کە دەبێتە هۆى کۆمەڵێک نیشانە و کێشەى درێژخایەن بۆ نەخۆشەکە وەک ئازارى سنگ، کۆکە، خیزە و ویزەى زۆر و تێکچوونى شێوەى ئاسایی قەفەزەى سنگ.
2- کاریگەرى درێژخایەن لە تێکچوون و ئاڵۆزبوونى ڕادەى کەمى ئۆکسجین لە خوێن دا و بەرزى ڕادەى دووەم ئۆکسیدى کاربۆن، کە ئەمەش کۆمەڵێک نیشانە و ئازار درووست دەکات تا دەگاتە ڕادەى کەوتووى هەناسەدان.
د. ئەبوبەکر بەپێى لیستێکى دیاریکراو ناو و تەمەن و پیشە و ناونیشان و ڕۆژى سەردانى هەندێ لەو بریندارانەى کە بەهۆى بۆردومانى چەکى کیمیاییەوە لە هەڵەبجە و ناوچەکانى دیکە برینداربوون تۆمارکردووە، ئەو بریندارانە بەپێى دەرفەتى دیاریکراو سەردانى دەکەن، بۆ چارەسەرکردن.
هەر چەندە چارەسەرى بنبڕیان بۆ نەکراوە، لەبەر کەمدەستى ئێرە و کەمتەرخەمی و بەهێند وەرنەگرتنى کێشەکە لەلایەن کۆمەڵگەى نێونەتەوەییەوە، بەتایبەتى ڕێکخراوى تەندرووستى جیهانى W.H.O و دەزگاى ترى UN.
ئەمەش لیستى ناوى هەندێ لەو بریندارانەى ژەهرى کیمیاییە کە بە بەردەوامى سەردانى د.ئەبوبەکر عوسمان دەکەن بۆ چارەسەرکردنى کاتى.
$ژمارە و ناوى تەواو ساڵى لەدایک بوون پیشە شوێن و ساڵى تووشبوونیان$
1- ئازاد عەلى مەحمود عەبدولڕەحمان 1968 پ.م شاناخسێ1988
2- بەرزان حەسەن ئەحمەد عەلى 1963 پ.م شاناخسێ1988
3- بەختیار عەبدوڵڵا حەمەرەش ڕەسوڵ 1970 پ.م شاناخسێ1988
4- جوتیار عەبدوڵڵا حەمەرەش ڕەسوڵ 1972 پ.م شاناخسێ1988
5- شادمان عەزیز محەمەد عەبدوڵڵا 1963 دوکاندار شاناخسێ1988
6- خاوەر عەلى ئەحمەد خدر 1943 کەیبانوو یاخسەمەر 1988
7- ڕزگار سەلام ڕەسوڵڕ محەمەد 1963 بێکار زێوێ1987
8- ئاڵا ئەحمەد عەبدولڕەحمان عەبدولقادر 1969 قوتابى پەیمانگا هەڵەبجە 1988
9- بورهان ساڵح بەحرى حەمە ئەمین 1957 بێکار شاناخسێ
10- عالیە عەبدولکەریم عەبدولڕەحمان 1942 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
11- سەبیحە عەلى حەسەن قادر 1968 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
12- نەجمەدین عەلى سەعید کەریم 1961 بێکار هەڵەبجە 1988
13- هێمن ئیسماعیل ئیبراهیم فەقێ محەمەد 1965 بێکار هەڵەبجە 1988
14- ئەکرەم محەمەد ئەمین ئەحمەد عەبدوڵڵا 1968 کاسب شاناخسێ 1988
15- هێرش محێدین ئیبراهیم محەمەد 1967 پێشمەرگە شاناخسێ 1988
16- شکریە محەمەد حەسەن ئەمین 1947 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
17- لەتیفە حەمە ئەمین مستەفا ڕەزا 1954 کەیبانوو-خەیات هەڵەبجە 1988
18- عەلى حەمە بۆر ئەحمەد پیرۆت 1941 دوکاندار هەڵەبجە 1988
19- کۆچەر عەلى حەمە بۆر ئەحمەد 1974 قوتابى هەڵەبجە 1988
20- بێخاڵ عەلى حەمە بۆر ئەحمەد 1972 قوتابی هەڵەبجە 1988
21- سەبریە محەمەد حەسەن حەمە ئەمین 1950 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
22- وەسیم سادق حەمە ساڵح محەمەد 1940 دوکاندار هەڵەبجە 1988
23- تەحسین وەسیم سادق حەمە ساڵح 1971 قوتابى زانکۆ هەڵەبجە 1988
24 -کەژاڵ وەسیم سادق حەمە ساڵح 1972 قوتابى هەڵەبجە 1988
25- بێگەرد وەسیم سادق حەمە ساڵح 1973 قوتابى پەیمانگا هەڵەبجە 1988
26-گوڵناز وەسیم سادق حەمە ساڵح 1974 قوتابى دواناوەندى هەڵەبجە 1988
27- سامى وەسیم سادق حەمە ساڵح 1980 قوتابی هەڵەبجە 1988
28- شنۆ وەسیم سادق حەمە ساڵح 1982 قوتابی هەڵەبجە 1988
29- شەوبۆ وەسیم سادق حەمە ساڵح 1983 قوتابی هەڵەبجە 1988
30- شەیما وەسیم سادق حەمە ساڵح 1986 منداڵ هەڵەبجە 1988
31- مستەفا عەبدوڵڵا حەمە سەعید قادر 1969 بێکار هەڵەبجە 1988
32- سنەوبەر حەمە ڕەشید خوا داود 1941 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
33- شۆخان نەجیب حەمە ساڵح عەبدولڕەحمان 1986 منداڵ هەڵەبجە 1988
34- سوسەن عەبدوڵڵا حەمە سەعید حەمە حسێن 1944 فەراشى قوتابخانە هەڵەبجە 1988
35- بەیان ڕەحیم حەمە ساڵح حسێن 1965 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
36- کێویان جەمال نەجیب مستەفا 1987 مندال هەڵەبجە 1988
37- پەریا فاتح کەریم مەجید 1987 قوتابى جافەران-1988
38- هێمن ئەحمەد تۆفیق میران 1977 قوتابى هەڵەبجە 1988
39- قادر ئەحمەد حسێن غەریب 1956 پ.م شاناخسێ 1988
40- دالیا عەلى محەمەد عەلى حسێن 1975 قوتابى هەڵەبجە 1988
41- دانیا عەلى محەمەد عەلى حسێن 1976 قوتابى هەڵەبجە 1988
42- سەیوان کەریم ئەحمەد قادر 1981 قوتابى هەڵەبجە 1988
43- خەرامان عەلى فەرەج ئەحمەد 1966 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
44- ئەبوبەکر محەمەد ئەمین محەمەد خدر 1956 پێشمەرگە سەرگەڵو-1988
45- ئامینە حسێن قادر محەمەد 1945 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
46- گوڵاڵە باقى میرزا سەید عەبدوڵڵا 1963 فەرمانبەر هەڵەبجە 1988
47- حەکیم حەمە ساڵح عەبدوڵڵا 1971 مامۆستا هەڵەبجە 1988
48- حەمە شەریف ڕەشید شەریف ئیبراهیم 1907 پیرەمێرد هەڵەبجە 1988
49 -محەمەد ئەحمەد فەتاح ڕەشید 1963 بێکار هەڵەبجە 1988
50- کەمال حەمە ئەحمەد فەتاح 1972 بێکار شاناخسێ- 1988
51- عالیە ساڵح ڕەشید بایزید 1958 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
52- ئاوات عەلى محەمەد ئەحمەد 1980 قوتابى هەڵەبجە 1988
53- دێرین عەلى محەمەد حسێن 1980 قوتابى هەڵەبجە 1988
54- دڵپاک عەبدولکەریم حەسەن ڕەسوڵ 1965 کەیبانوو سەرگەڵو-1988
55- کامیل عەبدولقادر وەیس محەمەد 1963 کاسب هەڵەبجە 1988
56- لاولاو محەمەد حەمە ڕەحیم 1953 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
57- مەهدى ساڵح ئەحمەد فەتاح 1967 بێکار شاناخسێ-1988
58- نەوشیروان عەبدوڵڵا ئیسماعیل ئەمین 1955 فەرمانبەر هەڵەبجە 1988
59- نەعیمە فەیزوڵڵا ئەحمەد 1950 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
60- سەحەر عەلى محەمەد ئەحمەد 1983 قوتابى هەڵەبجە 1988
61- تەلعەت ئەحمەد محەمەد مەحمود 1953 کەیبانوو هەڵەبجە 1988
#عەبدوڵڵا کەریم مەحمود#
بەرگی دووەمی پەڕتووکی [ ڕەشەبای ژەهر و ئەنفال ] [1]