$با دەستوور هەموار بکرێتەوە$
#هیوا حاجی دێلوەیی#

#09-11-2019#
دەستووری ئێستای ئێراق نە هەمووی لە بەرژەوەندی کوردە و نە تێکڕاشی لە زیانی کورد. ڕاستە سیستەمی فیدراڵیی ئێراق دەسەڵاتی فراوانی بە هەرێمەکان (هەرێمی کوردستان و ئەو هەرێمانەی لە ئاییندەدا درووست دەکرێن) لە بوارەکانی بەرگری و ئاساییش، بەڕێوەبردنی سەرچاوە سرووشتییەکان، ئیدارەی نێوخۆیی هەرێمەکان و بابەتی دیکەش داوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، لە بواری دیکەی گرنگدا، دەستوور بەپێی خواست و ویستی شەریکەکانی دیکەی ئەوسای ئێراق نووسراوەتەوە.
بۆ وێنە، بەخشینی ڕۆڵێکی مەرکەزی بە دین و ڕێژیمی زۆرینەی پەڕڵەمانی و چڕبوونەوەی بەشی هەرەزۆری دەسەڵاتە جێبەجێکارییەکان لە کەسی سەرۆکوەزیراندا، بۆ خزمەتی خواستی شیعەی ئێراق نووسراوەتەوە. بە پێچەوانەوە، لە هەندێ بواردا، بەتایبەتی لە پەیوەندی لەگەڵ ناوچە کێشە لەسەرەکان، وەک ئێستا دەرکەوتووە، مادەی 140 ئاییندەی ئەو ناوچانەی ئاڵۆز کردووە. لەوەش زیاتر، دەستووری ئێراق بەڕوونی دانی بە مافی بڕیاردانی چارەنووسدا بۆ کورد نەناوە. تەنانەت نابێ ئەوە لەبیر بکرێ کە دیزاینکردنی فیدراڵی بەم شێوەی ئێستا، لە کاتی خۆیدا، بۆ شیعەی ئێراقیش بیرۆکەیەکی خراپ نەبوو، لەو ڕوانگەیەوە کە درووستبوونی هەرێمێکی شیعە لە باشوور، بەوپێیەی بەسرا بەرهەمهێنەری دوو لەسەر سێی نەوتی ئێراقە، ئیکۆنۆمیی وڵاتەکە و ناوچە سوننەکانی دەخستە ژێر ڕەحمەتی شیعەوە. نوخبەی ئێستای شیعە ڕەنگە لەبەر سێ هۆکاری سەرەکی لە فیدراڵیەت دڕدۆنگ بن:
یەکەم: دەرکەوت سیناریۆی درووستبوونی هەرێمێکی شیعە کە هەموو پارێزگا شیعییەکان لەخۆ بگرێ، پاڵپشتی جەماوەری و سیاسی و دامەزراوەی دینیی شیعەی نییە.
دووەم: لەبەرانبەر ئەوەدا خواستی بەهەرێمبوونی بەسرا، بەتەنیا، زیاتر زەق بووەتەوە کە ئەمە خۆی لەخۆیدا دوو لێکەوتەی نەخوازراوی بۆ دانیشتووانی شیعە و ناوچە سوننییەکان دەبێ: ئەوانیش، باڵادەستیی ئابووری و سیاسی بەسرا بەسەر ناوچە شیعەنشینەکانی دیکە و بێدەسەڵاتکردن و ئیفلیجکردنی دەسەڵاتی بەغدا. ئەگەر هەرێمی بەسرا، بەو دەسەڵاتانەی ئێستای هەرێمەکان هەیانە دابمەزرێ، بەغدا لە چایخانەیەکی سیاسی زیاتر نابێ.
لەلای سێیەمیشەوە، ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی 2017 ، تەزووی لاوازکردن و ڕێگرتن لە گواستنەوەی هەرێم بۆ قەوارەیەکی سەربەخۆ لە ئاییندەدا، بە گیانی نوخبەی شیعەدا هێنا. بۆیە ئەگەر مەبەست لە هەمواری دەستوور سڕینەوەی سیستەمی فیدراڵی یان بێدەسەڵاتکردنی هەرێمەکان بێ، بێگومان لایەنەکانی دیکەش شتیان هەیە لەدەستی بدەن. بۆ وێنە، دەکرێ کوردیش پاڵبنێ بە ئاڕاستەی هێنانەکایەی باڵانسێک لەنێو دەسەڵاتی جێبەجێکار کە وا بکات سەرۆکی دەوڵەت و سەرۆکوەزیران دەسەڵاتی ڕوون و هاوسەنگیان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا هەبێ.
ڕەنگە سوننەش ئەوەیان پێ خراپ نەبێ. هەروەها دەکرێ کورد قوورسایی زیاتر بخاتە سەر مافی خۆبەڕێوەبەری بۆ پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییەکان. لەڕاستیشدا، پێموانییە باڵانسی هێز لە ئێراقدا، ئەوەندە لار بووبێ کە لایەنێک بتوانێ بە تەنیا و بەویستی خۆی دەستوورێکی سەرلەنوێ بۆ ئێراق بنووسێتەوە. بۆیە با لێبگەڕێین هەمووان بەرگری لە مەسەلە بنچینەییەکانی دەستوور بکەن، چونکە هەموو لایەک تەقریبەن لێی سوودمەندن.

مەبەست لە هەمواری دەستوور چییە؟
هەموو هەموارێکی دەستووری، پەیوەندی بە هەر دەروازە و بڕگەیەکەوە بێ، گرنگە. دەستوور پێناسەی ناسنامەی دەوڵەت و سیستەمی حوکمڕانی و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و ماف و ئەرکی هاووڵاتییان و بەڕێوەچوونی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووریی دانیشتووانی وڵات دەکات. بۆیە هەر گۆڕانکارییەک لە دەستووردا بە مانای دەستکاریکردن و داڕشتنەوەی ڕەهەندێکی گرنگی پەیوەندیی دەوڵەت و کۆمەڵگەیە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێجار دەکرێ جۆرێک کۆدەنگی هەبێ لەسەر ئەو هەموارانەی دەبێ بکرێن، یان ڕەنگە هەندێ بابەت هەستیارییەکی ئەوتۆ نەهێننەپێش. بۆ وێنە، ئەگەر مەبەست لە هەمواری دەستووری ئێستای ئێراق هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاکان بێ، ئەمە نابێتە بابەتێکی زۆر ئاڵۆز.
ڕەنگە لایەنەکان بە ئاسانی بتوانن بابەتێکی لەوشێوەیە تێپەڕێنن. خۆ ئەگەر، ئامانجی هەمواری دەستوور بۆ نموونە، جیاکردنەوەی دین لە دەوڵەت، گۆڕینی سیستەمی پەڕڵەمانی بۆ سەرۆکایەتی یان نەهێشتنی سیستەمی فیدراڵی، یان کەمکردنەوەی ڕیشەیی دەسەڵاتی هەرێمەکان بێ، ئەوکات هەموارکردنەکە دەبێتە هەمواری بنچینەیی و بە دڵنیاییەوە وردەکاری زۆر بەدوای خۆیدا دێنێ. بۆیە ئێستا دیار نییە بەدیاریکراوی مەبەست لە هەمواری دەستوور چییە. بیرۆکەی هەرە باش ئەوەیە، قوورسایی هەموارە دەستوورییەکان بخرێتە سەر ئەو ڕەهەندانەی پەیوەندییان بە دەسەڵاتی جێبەجێکارەوە هەیە لە گەیاندنی خزمەتگوزاری، شەفافیەت، هەلی کار، ئەرکی دەوڵەت لە سیستەمی چاودێری و بیمەی کۆمەڵایەتی. هەموارکردنی دەستوور، لەو ئاستەدا لەبەر دوو هۆکار ئاسانتر دەبێ:

یەکەم، بۆ خەڵکی ئاسایی و تووڕەی ئێستای ئێراق، ئەو بابەتانەی پەیوەندیدارن بە ژیان و بژێوی ڕۆژانە زۆر گرنگتر و بەبایەخترن لە هەر بابەتێکی دیکە.
دووەم، تەنانەت لەنێو نوخبەی سیاسیشدا، ڕەنگە ئەو بابەتانە ناکۆکییەکی ئەوتۆیان لەسەر نەبێ. بۆیە ئەم هەموارانە هەم ئاسانن و دەشکرێ زوو بچنەپێش. خۆ ئەگەر هەمواری دەستوور مانای قووڵ و ستراتیژی پێ ببەخشرێ و ئامانجەکەی لاوازکردن و سڕینەوەی ئەوی دیکە بێ، ئەوا بەڕاستی ئاکامەکەی بۆ کەس باش نابێ. هەرچۆنێک بێ، کورد دەبێ سێ لیست ئامادە بکات: لیستێک بۆ ئەو هەموارانەی موعارەزەیان ناکا و بگرە پاڵپشتییان دەکا، لیستێک بۆ ئەو بابەتانەی دەکرێ هەندێ سازشیان لەسەر بکا و لەبەرانبەردا سازش لەبەرانبەرەکانی داوا بکا و لیستێک بۆ ئەو بابەتانەی زۆر زەحمەتە سازشیان لەسەر بکا.
$ئەگەر مەبەست بەئامانجگرتنی فیدراڵیزم بێ!$
فیدراڵیەت لە ئێراقدا بەشێوەیەکی خراپ بەدامەزراوەیی کرا. توێژەران جیاوازی لەنێوان دوو فۆرمی فیدراڵی دەکەن: فۆرمی فیدراڵیەتی چوونیەک (Symmetric) کە تیایدا هەرێمەکان، ئەوجا ژمارەیان هەرچەندبێ، هەمان دەسەڵات و ستراکتۆریان هەیە. وا پێشنیار دەکرێ ئەم فیدراڵیەتە زیاتر بۆ ئەو هەرێم و وڵاتانە دەستدەدات کە پێشتر سەربەخۆ بوون و دواتر، خۆیان ئارەزوومەندانە لە یەکێتییەکی فیدراڵیدا کۆبوونەتەوە. جۆری دووەم فیدراڵیەتی ناچوونیەکە (Asymmetric) کە تیایدا مەرج نییە هەرێمەکان هەمان دەسەڵات و ستراکترۆیان هەبێ.
تەنانەت مەرج نییە زیاد لە هەرێمێکیش هەبێ لەنێو ئەم دەوڵەتەدا. ئەم فۆرمەی فیدراڵی زیاتر بەکەڵکی ئەو وڵاتانە دێت کە ئەگەری هەڵوەشانەوە و جیابوونەوەی گرووپێکی دیاریکراوی نەتەوەیی یان ئایینییان لەسەرە. ئەوجا لێرەدایە، بۆ ئەوەی وڵات لە ئەگەری دابەشبوون بپارێزرێ و خواستی جیابوونەوە لاواز بکرێ، دەسەڵاتی فراوانتر بە هەرێمێکی دیاریکراو دەدرێ بەبێ ئەوەی پێویست بکا هەرێمەکانی دیکە هەمان دەسەڵاتیان هەبێ. ئەوانەی لێکۆڵینەوەیان لەسەر فیدراڵییەتی ئێراق کردووە (بۆ نموونە: Mayer 2007، OLeary 2010، Kane، Hiltermann) (and Alkadiri 2012، Anderson 2015 پێیانوایە ئێراق پێویستی بە جۆری دووەمی فیدراڵیەت هەبوو، بەڵام یەکەمی هەڵبژارد. ئەم توێژەرانە ڕەخنە لە داڕشتنی فیدراڵیەت لە ئێراق دەگرن و پێیانوایە لە دیزاینکردنی سیستەمەکەدا ئێراق دەبوو تایبەتمەندیی کورد تێکەڵ بە بەشەکانی دیکەی ئێراق نەکات. بەم شێوەیە، دەکرا دەستوور دانی بە هەرێمی کوردستاندا نابا بە هەموو ئەو دەسەڵاتانەی هەیەتی، بەبێ ئەوەی هەمان ئەو دەسەڵاتانەی بەخشیبا بەو هەرێمانەی لە بەشەکانی دیکەی ئێراق لە ئاییندەدا درووست دەبوون. لیام ئەندرسۆن ئاماژە بە کەیسی سەرکەوتووی فیدراڵیەتی ناچوونیەک لە کەنەدا و ئیسپانیا و بەلجیکا و تەنانەت ئەندونیزیاش دەکات. زۆر کەس بە هەڵە وا دەزانن دەستووری ئێراق تایبەتمەندی جیاوازی بە هەرێمی کوردستان داوە.
ئەمە ڕاست نییە، چونکە بەپێی دەستوور، هەر هەرێمێک لە ئێراق درووست بێ، ئەگەر تەنیا لە یەک پارێزگاش پێکبێت، هەموو دەسەڵاتێکی هاوشێوەی هەرێمی کوردستانی دەبێ، ئەمەیە هەڵەی فیدراڵیەت لە ئێراق. لەسەرەوە وتم: ئەگەر هەرێمی بەسرا درووست بکرێ و دەسەڵاتی هەبێ بەسەر نەوت و ئیمزاکردنی گرێبەستی نەوتی و سوپای تایبەت و یاسای مەدەنیی تایبەت بە خۆی و هەتا دوایی هەبێ، چی بۆ بەغدا دەمێنێتەوە؟ بۆیە دەبوو دەستووری 2005 تایبەتمەندی بە هەرێمی کوردستان دابا و دەکرا بۆ بەشەکانی دیکەی ئێراق فۆرمێکی دیکەی ئۆتۆنۆمی یان تەنانەت هەر بە سیستەمی ئێستای پارێزگاکان مابایەوە. کورد دەبێ لە مەسەلەی هەموارکردنی سیستەمی فیدراڵیشدا، بەر لەوەی ڕەتیبکاتەوە، تێبگات مەبەستی ئەوانی دیکە لەو هەموارکردنە چییە. خۆ ئەگەر دیانەوێ فیدراڵیەت بۆ بەشەکانی دیکەی ئێراق دابڕێژنەوە و دەستکارییەکی ئەوتۆ لە دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستاندا نەکەن، دەکرێ کورد بەرهەڵستی نەکا.
با ئێراق پێکبێت لە هەرێمی کوردستان و پانزە پارێزگای دیکە! لەگەڵ ئەوەشدا، من گومانم هەیە دانیشتووانی پارێزگا دەوڵەمەندەکان، بەتایبەتی مەبەستم بەسرایە، دەنگ بدەن بە هەڵوەشانەوەی تێکڕای سیستەمی فیدراڵی لە ئێراق. ئەویش لەبەر دوو هۆکار: یەکەم، فیدراڵیەتی ئێستا چانسی ئەوەیان پێدەدا لەوەی هەر کاتێک هەرێمێکی ئۆتۆنۆمیان دامەزراند، ببنە هەرێمێکی زۆر بەهێز و تێکڕای ئیکۆنۆمی و سیاسەتی ئێراق بخەنە ژێر هەژموونی خۆیان. دووەم، هەستی ناوچەگەرایی بە گشتی لە ناوچەکە زۆر بەهێز بووە، تا ئەو ڕادەیەی دانیشتوویەکی بەسرا نەوتی بەسرا بە هی بەسرا دەزانێ نەک هەموو ئێراق، ئەوجا بۆ بەشی بکا لەگەڵ ئەوانی دیکە؟ بەڵام لەلایەکی دیکەوە، ڕەنگە عەرەبی ئێراق بە گشتی دڵخۆش نەبن بە فیدراڵیەتی ناچوونیەک بەوەی هەرێمی کوردستان مامەڵەی تایبەتی لەگەڵدا بکرێ و دەسەڵاتی زیاتری هەبێ بەراورد بە هەرێمەکانی دیکە.
دەستووری ئێراق بێگومان پێویستی بە هەموارکردنە. بەڵام ئاڵۆزی و فرەڕەهەندیی بابەتەکان، بوونی ئەجێندای شاراوە و هەوڵدان بۆ سڕینەوە و بێدەسەڵاتکردنی ئەوانی دیکە، بەهێزیی دەستوەردانی دەرەکی و تەنانەت ئاڵۆزییەکانی خودی کۆمەڵگەی ئێراقیش، وا دەکا هەر هەموارێکی ڕیشەیی ئاستەنگی مەزنی بێتە پێش. باشترین بیرۆکە، بە باوەڕی متەوازیعی من، لە کاتی ئێستادا هەموارێکی سنووردار و پەیوەندیدارە بە باشتر بەڕێوەبردنی دەسەڵاتی جێبەجێکار لەسەر ئاستی دەوڵەتی ئێراق. [1]